سلامت

محمد رضا یک لحظه از حرکت باز نمی‌ایستد. دائما باید ویلچر که نه کالسکه بزرگ چرخ‌دار را به حرکت درآورد تا نوشین 17 ساله‌اش که همچون کودکی یک ساله در آن قرار دارد گریه نکند، و دائما با نیش نیش گفتن او را آرام کند. 17 سال است که محمد رضا و همسرش با هم و به نوبت در طول شبانه روز، نوشین را حرکت می‌دهند، ایستادن به معنای گریه اوست، قبل‌ها که نوشین کوچکتر بود می‌توانستند او را در آغوش بگیرند یا کول کنند و حرکت دهند. اما هر چه بر سال‌های سن او افزوده می‌شود، وزنش سنگینی یافته و همزمان توانایی پدر و مادر تحلیل رفته است. نوشین اولین و تنها فرزند محمدرضا در طول 22 سال زندگی مشترک با همسرش است که با معلولیت ذهنی و حرکتی به دنیا آمده است. اگرچه 17 سال از سنش می‌گذرد اما همان نوشین یک سالگی‌است با جثه‌ای بزرگتر و دردهای بیشتر برای پدر و مادر خود که روز و شب را در خدمت او هستند. محمد رضا و همسرش تنها نوشین را دارند و از ترس اینکه مبادا کودک دیگر دارای معلولیت را به دنیا بیاورند دیگر هرگز بچه‌دار نشده‌اند و تمام مهر خود را در خدمت به نوشین خلاصه کرده‌اند. « مشکلات که زیاد داریم از خرج‌های یومیه برای نوشین تا دارو و درمانش اما هر بار که دندان‌درد به سراغش می‌آید انگار آهن گداخته روی ما می‌کشند، دردی که این بچه می‌کشد قابل قیاس با درد دیگری نیست. نمی‌توان او را به نزد دندانپزشک عادی برد، برای معالجه دندانش باید او را بیهوش کرد که هر بار هزینه زیادی هم می‌برد.» اینها را محمد رضا می‌گوید. مرد 45 ساله‌ای که الان که 65 ساله می‌نماید.

آرمین نیز شریطی چون نوشین دارد و البته تا حدی آرام‌تر اما هر زمان که گریه و جیغ نوشین را می‌بیند او نیز گریه می‌کند. او 14 سال سن دارد و سومین فرزند شیرین و همسرش است که البته برادر و خواهرش که پیش از او به دنیا آمده‌اند از سلامت کامل برخورداند، شیرین نیز همان مشکلات محمد رضا را دارد و همان غمی که او می‌کشد. آرمین هم علاوه بر معلولیت ذهنی و حرکتی دارای مشکلاتی در لثه‌ها و دندان‌های خود است، او نیز برای اخذ خدمت دندان پزشکی باید بیهوش شود تا دندان‌پزشکان بتوانند برای او کاری انجام دهند. تنها نوشین و آرمین نیستند که با مشکلات عدیده‌ای در زمینه سلامت دهان و دندان مشکل دارند بلکه عمده معلولان ذهنی و حرکتی به دلایل مختلف مثل مصرف دارو، ناتوانی در مسواک زدن و مشکل در رفتن به دندانپزشکی و نیاز به بیهوشی برای دندانپزشکی و... در مقایسه با افراد غیرمعلول بیشتر دچار پوسیدگی می‌شود. کودکان دارای اوتیسم و معلولان جسمی نیز با چنین مشکلاتی مواجه هستند.

پوسیدگی دندان افراد معلول بیشتر از سایرین است
پوسیدگی دندان و مشکلات لثه در افراد کم توان از جمله افراد دارای معلولیت‌های جسمی، حرکتی و ذهنی و افراد دارای اوتیسم چند برابر افراد عادی است.علی بقالیان عضو هیئت علمی دانشکده دندانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران معتقد است: «علت این مساله به دلیل نوع رژیم غذایی و داروهایی است که معلولان مصرف می کنند. شرایط سلامت دهان و دندان در افراد دارای معلولیت و کم توانان ممکن است مشابه باشد و رویش دندان آنها تحت تاثیر قرار گیرد یا آنکه فک بالا و پایین به هم جفت نشود؛ همچنین بدشکلی و بزرگ و کوچک شدن دندان ها از دیگر مشکلات دهان و دندان افراد دارای معلولیت و کم توان است. بی توجهی به سلامت دهان و دندان افراد کم توان ممکن است منجر به عفونت‌های دندان شود که می تواند به خطر گسترش عفونت به نواحی صورت و چشم بیانجامد و وضعیت حیات بیمار را بغرنج کند.»

اما تنها خطر عفونت نیست که این کودکان را تهدید می‌کند بلکه اشکال در بلع و جویدن غذا نیز ممکن است آنها را دچار مشکلاتی مانند سوء هاضمه و یا حتی تشنج‌های مرگ‌بار کند، در معلولان سی‌پی( فلج مغزی) مشکلاتی مانند التهاب لثه و فشار شدید دندان‌ها روی هم مشاهده می شود؛ این افراد به دلیل داشتن مشکلات در راه رفتن و احتمال تروما (ضربه) بیشتر از سایر افراد دارای دندان شکسته می شوند که نیاز به درمان‌های تخصصی دارد. از سوی دیگر بسیاری از معلولان گاه با تشنج‌هایی مواجه می‌شوند که برای جلوگیری از این تشنج‌ها دارو باید داروی ضد تشنج مصرف کنند، که این داروها عوارضی بر لثه و دندان‌های آنها می‌گذارد به گفته بقالیان « داروهای ضدتشنج و برخی داروهای قلبی و فشار خون نیز می تواند باعث افزایش حجم لثه شود که گاهی روی دندان را می پوشاند و زخم روی لثه ایجاد می‌کند و در مواردی منجر به جراحی بر روی لثه می‌شود.»

همانگونه که عنوان شد ازدیاد مشکلات دهان و دندان تنها در کودکان معلولی ذهنی و حرکتی یا معلولان سی‌پی خلاصه نمی‌شود. کودکان اوتیسم، که ظاهری کاملا طبیعی دارند، دارای آبریزش در دهان بوده و تمایل به خوردن غذاهای قندی و نرم دارند بنابراین میزان پوسیدگی در دندان‌های آنها بیش از افراد عادی است؛ همچنین آنها به دلیل مشکلات عضلانی تمایل به نگهداری مدت بیشتر غذا در دهان دارند و آگاهی در این زمینه‌ها باید در والدین وجود داشته باشد. این افراد در زمان مراجعه به دندان‌پزشکی توان برقراری ارتباط کلامی و گفتاری با دندانپزشکان را ندارند. از سوی دیگر والدین افراد دارای اوتیسم، مشکلات زیادی دارند که شاید فرصت فکر کردن به سلامت دهان و دندان فرزندان خود را نداشته باشند اما اگر بدانند عدم رعایت بهداشت دهان و دندان چه عواقب، پوسیدگی و عفونت های خطرناکی به همراه دارد آنگاه می پذیرند که به اصول پیشگیرانه بیماری‌های دهان و دندان بیشتر بها دهند.

مشکلات دهان و دندان افراد سندروم داون نیز کم از دیگر معلولان نیست اگرچه افراد دارای سندروم داون نسبت به افراد دیگر دارای پوسیدگی کمتر دندان هستند اما بیشتر مشکل لثه و پریودنتال (بیماری لثه) هستند.

آنها ممکن است دارای زبان شیاردار بوده و در آنها فواصل دندان‌ها نیز زیاد باشد. از سوی دیگر در معلولان سندروم داون، به‌دلیل تنفس دهانی و بازماندن بیش از حد دهان فرد، کام معلول خشک شده و همین خشکی موجب پوسیدگی سریع دندان‌ها می‌شود.

والدین می‌توانند با تنظیم رژیم غذایی برخی از مشکلات دهان و دندان کودکان معلول را کاهش دهند. بقالیان در این باره اظهار می‌کند: « برای کاهش مشکلات پوسیدگی دندان در معلولان می توان میزان دفعات خوردن کربوهیدرات‌ها و مواد چسبنده را کاهش داد. استفاده از ژل‌های فلوراید برای معلولان نیز می‌تواند ساختار دندان ها را محکم کند و روند پوسیدگی را کاهش دهد. همچنین وارنیش فلوراید نیز برای آنان تاثیر خوبی دارد.»
وی می‌افزاید: « ضروری است که به نحوه مسواک زدن افراد کم توان توجه شود تا جلوی پوسیدگی و درد دندان گرفته شود چون وقتی این افراد به بیماری‌های دهان و دندان مبتلا شوند آنها نیاز به خدمات دندانپزشکی بیمارستانی و دندانپزشکی تحت بیهوشی نیاز دارند که هزینه‌های زیاد و چند برابری دارد.»

مشکلات ارائه خدمت دندان‌پزشکی به معلولان
موضوع هزینه‌های دندان‌پزشکی به دلیل شرایط ویژه‌تری است که آنان دارند، چرا عمده این افراد نیاز به بیهوشی دارند. و تعداد مراکز دندان‌پزشکی که مجهز به بخش بیهوشی باشند نیز کم است. از سوی دیگر مشکلات دندان‌پزشکی معلولان دغدغه والدین و مراکزی است که آنها را نگه‌داری می‌کنند. نامتناسب بودن فیزیک بدن معلولان ذهنی و بی‌قراری آنها هنگام معاینه دندان‌هایشان باعث می‌شود که این کودکان نتوانند به راحتی روی صندلی دندانپزشکی بنشینند. به همین دلیل آنها نیازمند صندلی‌های مخصوصی هستند که بدن آنها را ثابت نگهدارد و یا اینکه هنگام معاینه دندان با استفاده از امکانات بیهوشی، بیهوش شوند. این امکانات در مطب‌های عادی دندان‌پزشکی وجود ندارد و قانونی هم آنها را ملزم به داشتن چنین امکاناتی نمی‌کند. از سوی دیگر خدمات دهان و دندان این افراد با وجود هزینه‌های بالا تحت پوشش هیچ بیمه درمانی نیست. همچنین این افراد به علت تعدد مشکلات جسمی، طولانی بودن خدمات توانبخشی و مصرف داروهای متعدد و غیره، بهداشت دهان و دندانشان به حاشیه رفته و زمانی برای دریافت خدمات دندان پزشکی به مرکز مراجعه می‌کنند که مسئله آنان حاد شده باشد.

کمی مراکز دندانپزشکی معلولان
عمده خدمات به دهان و دندان معلولان در مراکزی به نام مرکز ارائه خدمات تخصصی اختلالات بلع و تغذیه به معلولین ارائه می‌شود که از سوی بهزیستی مجوز خود را اخذ می‌کنند. همچنین کلینیک‌های محدودی که عمدتا دولتی یا خیریه هستند به این افراد کمک می‌کنند.

تعامل سازمان بهزیستی با خیرین موجب شد تا در سال 73 اولین موسسه‌ با دو تخت بیهوشی و سه یونیت دندانپزشکی به عنوان بخشی از مرکز توانبخشی معلولان در وردآورد کرج فعالیت خود را آغاز کنند. پس از آن و البته با فواصل زیاد مراکز دیگری در تهران و برخی نقاط کشور تاسیس شد، اما این تعداد مراکز پاسخگوی انبوهی از معلولان که با مشکلاتی در دهان و دندان خود روبه‌رو هستند نبوده و گاه بیماری برای یک خدمت کوچک باید ماه‌ها در نوبت باشد. البته این مراکز عمدتا به بیمارانی از شهرستان‌های دیگر نیز خدمت ارائه می‌دهند. بیشتر دندان‌پزشکانی که با این مراکز همکاری دارند، رایگان خدمت خود را ارائه می‌دهند اما به دلیل گران بودن مواد دندان‌پزشکی هزینه‌های این مراکز نیز بالا می‌رود، بهزیستی تعرفه‌هایی را برای این مراکز ابلاغ کرده است ضمن اینکه یارانه‌ای نیز به آنها ارائه می‌دهد، عمده بیمارانی که در این مراکز خیریه پذیرش می‌شوند چنانکه نامه بهزیستی داشته باشند رایگان معالجه شده و دیگران نیز بر اساس تعرفه مراکز خیریه از آنها وجه دریافت می‌شود، اما در این میان برخی مراکز خصوصی نیز فعال هستند که همانند دیگر مراکز خصوصی فعالیت کرده و اما چون گاهی بیماران نیاز به بیهوشی دارند بر هزینه‌های آنها افزوده می‌شود. این مراکز براساس تعرفه‌های مشخص شده و گزارش‌های مددکاری و برآورد هزینه‌های درمانی فعالیت می‌کنند، هزینه‌های پرداخت شده را تا حدود 80درصد از بهزیستی دریافت می‌کنند.

این مشکلات وقتی بیش از پیش آزاردهنده می‌شود که معلولیت در کنار فقر قرارگیرد. بیشتر خانواده‌هایی که به این مراکز مراجعه می‌کنند گاهی حتی در تامین نان شب خود مشکل دارند و از طرفی چند معلول هم دارند که خدمات چندانی به آنها ارائه نمی‌شود. این کودکان مشکلات زیادی دارند، هانگونه که اشاره شد به دلیل مشکلات دهان و دندان خود یکی از مشکلات آنها مشکل بلع است؛ وقتی بلع خوب نباشد و به درستی عمل خوردن و آشامیدن انجام نشود به مرور عفونت را در پی خواهد داشت و حتی گاهی بلع نامناسب منجر به مرگ افراد می‌شود.

عدم حمایت بیمه‌ها
یکی از مشکلات خدمات دندانپزشکی معلولان به ویژه در مراکز خصوصی عدم حمایت بیمه‌ حتی بیمه‌های پایه است؛ ضمن اینکه برعکس مراکز بهزیستی یارانه‌ای برای داروهای بیهوشی دریافت نکرده و عمدتا نیازهای دارویی خود را به جای شرکت‌های دارویی به صورت مستقیم از داروخانه‌ها دریافت می‌کنند این موجب شده است تا قیمت تمام شده برای آنها گران‌تر شده و این هزینه‌ها بر افراد مراجعه کنند تحمیل شود. در واقع وزارت بهداشت باید این مراکز را به این شرکت‌ها معرفی کند. تا هزینه‌های آنها و در نتیجه بیماران کاهش پیدا کند. در مراکز خصوصی حدود 70تا 80درصد هزینه درمان معلولان توسط یارانه پرداختی سازمان بهزیستی تامین می‌شود اما این مقدار کافی نیست و میزان این یارانه نسبت به تعداد مراجعان کم است. یارانه بهزیستی به داروی بیهوشی که بسیار هزینه‌بر است تعلق نمی‌گیرد و فرد بیمار خود باید هزینه‌ها را پرداخت کند.

«خانواده‌ها بسیاری مواقع از عهده هزینه‌های رسیدگی به دندان‌های پوسیده فرزندان معلول خود برنمی‌آیند. به همین دلیل ما برای درمان کامل این افراد و رفع مشکل دهان و دندانشان نیاز به حمایت‌های خیّران داریم از سوی دیگر افراد خیر به صورت سازمان یافته در این مرکز حضور ندارند و خود ما باید با آنها تماس بگیریم، از سوی دیگر یارانه 26 میلیون تومانی که بهزیستی به این مراکز می‌دهد کفایت لازم را ندارد.»

این را مدیر یکی از مراکز خصوصی می‌گوید که نمی‌خواهد نامی از او برده شود. وی می‌افزاید: « بخشی از این هزینه‌ها را خانواده‌ها و بخش دیگر را سازمان بهزیستی متقبل می‌شود. با این حال برای تامین تمام هزینه‌های رسیدگی به دندان‌های این بیماران به کمک خیّران نیاز است.»

اینها بخشی از مشکلاتی است که امروزه بسیاری از خانواده‌ها که معلولی در خانه دارند با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. مشکلاتی که دولت با اجرای قوانین موجود، مکلف به حل آنها است.

یادمان باشد حقوق معلولان باید به رسمیت شناخته شود اما نه از آن جهت که برخی معلولان را مستحق ترحم میدانند بلکه از آن جهت که داشتن یک زندگی توام با سلامتی و رفاه، حق تک تک انسانهایی است که در این کره خاکی زندگی میکنند. خواه معلولیتی داشته باشند یا نداشته باشند.