سلامت

بسیاری از کودکان به‌دلیل ابتلا به فرم‌های خفیف‌تر بیماری، ممکن است از نظر ابتلا به این بیماری مورد آزمایش قرار نگیرند و به همین دلیل آمار واقعی ابتلا در این گروه احتمالا کمتر از میزان واقعی برآورد می‌شود(2). گفته می‌شود که حدود 35 درصد از کودکانی که دچار عفونت با این ویروس می‌شوند بدون علامتی هستند و بقیه نیز معمولا علائم خفیف‌‌تری نسبت به بزرگسالان بروز می‌دهند (2) و در مجموع بیش از 90 درصد از کل کودکان مبتلا، بدون علامت یا دارای علایم خفیف یا متوسط می‌باشند (1). کودکان مبتلا در مقایسه با بزرگسالان معمولا سریع‌تر نیز بهبود پیدا می‌کنند. گزارش موارد فوت ناشی از بیماری نیز در کودکان ناچیز است (3).

علائم بیماری در کودکان

کودکان در هر سنی مستعد ابتلا به کووید-19 هستند و خردسالان و نوزادان نیز احتمال ابتلا به این بیماری را دارند (4). نسبت ابتلای به بیماری در پسران و دختران تقریباً برابر است. میانگین مدت زمان مواجهه با ویروس تا بروز علایم (دوره کمون بیماری)، 7 روز (از 2 تا 25 روز) گزارش شده است (1).

علائم بیماری در کودکان می‌تواند به ترتیب شیوع شامل سرفه، تب و گلودرد باشد. از سایر علائم می‌توان به افزایش تعداد تنفس، گرفتگی و آبریزش از بینی، خس خس، سردرد و خستگی اشاره کرد (2). در تعدادی از کودکان نیز ممکن است بیماری با علائم گرفتگی و آبریزش بینی که از علائم درگیری سیستم تنفسی فوقانی است، ظهور یابد (5). علائم گوارشی از جمله حالت تهوع، استفراغ، دل درد و اسهال نیز در برخی کودکان مبتلا گزارش شده است. سایر اعضای بدن مانند کبد و سیستم عصبی مرکزی نیز در جریان ابتلا به بیماری میتوانند درگیر شوند (6, 7).

گزارشاتی از ابتلا به سندروم کاوازاکی (Kawasaki) یا بیماری مشابه آن در میان کودکان مبتلا به کووید-19 وجود دارد که می‌تواند باعث التهاب عروق ‌خونی شود. علاوه بر این، با افزایش احتمال لخته شدن خون ممکن است به قلب نیز آسیب برسد (8). لازم است کودکانی که در حال حاضر به سندروم کاوازاکی مبتلا می‌شوند، با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرند تا ارتباط این سندرم با کووید-19 بهتر مشخص شود (8, 9).

از یافته‌های آزمایشگاهی در کودکان مبتلا می‌توان به تغییراتی در تعداد گلبول‌های سفید خون، بالا رفتن سطح D-Dimer (پروتئینی که بدنبال فیبرینولیز لخته خون ایجاد می‌شود) و افزایش فاکتورهای التهابی خون مثل C- Reactive Protei-

(CRP) اشاره کرد (10). در جریان این بیماری ممکن است آنزیم‌های کبدی، کراتین کیناز و لاکتات دهیدروژناز نیز افزایش یابند (2). تغییرات رادیولوژیک در کودکان معمولا غیر اختصاصی و نسبت به بزرگسالان ملایم تر روی می‌دهد (2).

عفونت همزمان ویروس کووید-19 با سایر میکروارگانیسم‌ها مخصوصا علل عفونت‌های تنفسی دیگر مثل انفولانزا هم گزارش شده است (2).

باید توجه داشت که نتیجه منفی تست مولکولی PCR در نمونه ترشحات‌ تنفسی فوقانی نمی‌تواند تشخیص بیماری را به طور کامل رد کند و احتمال جواب منفی کاذب وجود دارد. در چنین شرایطی، ممکن است تشخیص نهایی کووید-19 بر اساس علایم بالینی و شواهد آزمایشگاهی دیگر و یافته های رادیولوژیک توسط پزشک صورت گیرد.

نقش کودکان در انتقال بیماری به سایرین

اکثر کودکان مبتلا، سابقه تماس نزدیک با افراد بیمار در خانواده و یا یک فرد بزرگسال مبتلا به این بیماری را داشته‌اند یا به مناطق پرخطر مسافرت کرده‌اند (5). مهار انتقال ویروس کرونا از بزرگسالان به کودکان مستلزم رعایت اصول مراقبتی و بهداشتی است. کودکان احتمالاً بیشتر از طریق تماس با والدین و توسط بزرگترها به بیماری مبتلا می‌شوند (11). هنوز کاملا مشخص نیست آیا کودکان بی‌علامت ویروس را منتقل می‌کنند یا خیر به همین دلیل نقش کودکان به عنوان مخزن این ویروس هنوز به طور واضح مشخص نیست (2). با این حال باید در نظر داشت که حتی یک کودک بی‌علامت می‌تواند حامل تعداد بسیار زیادی از این ویروس باشد (2).

ویروس می‌تواند در ترشحات حلقی - بینی و مدفوع کودکان آلوده وجود داشته باشد (12). دفع طولانی مدت ویروس عامل کووید-19 در مدفوع کودکان باید مورد توجه قرار گیرد (13).

وخیم تر بودن بیماری در کودکان با بیماری‌های زمینه‌ای

داشتن بیماری زمینه‌ای نظیر آسم، دیابت، بیماری‌های مزمن قلبی و ریوی و یا کلیوی، بیماری‌های نقص ایمنی مادرزادی و اکتسابی و انواع سرطان، کودکان مبتلا را مستعد وخیم‌تر شدن بیماری و بستری شدن و حتی مرگ می‌کند (14, 15).

حمایت‌های روانی از کودکان

کودکان در زمان پاندمی کرونا، ترس، حواس پرتی، بهم ریختن الگوهای خواب مطلوب و رژیم غذایی، انزوای جسمی و اجتماعی را با نرفتن به مدرسه و سایر محیط‌های بیرون از منزل در یک دوره نسبتا طولانی تجربه می‌کنند‌ و بنابراین درک و کنترل صحیح احساسات و نیازهای آنها در این شرایط امری ضروری است (2).

چرا کودکان فرم ضعیف‌تری از بیماری را نشان می‌دهند؟

سیستم ایمنی نوزادان و کودکان تفاوت‌هایی با افراد بزرگسال دارد و ممکن است همین تفاوت در عملکرد و پاسخگویی سیستم ایمنی، موجب شود که بیماری در کودکان نسبت به بزرگسالان ملایم‌تر باشد (16). از آنجا که طوفان سیتوکین‌ها می‌تواند دلیل شدت علائم در بزرگسالان باشد و پاسخ کودکان در تولید سیتوکین‌های پیش التهابی ضعیف‌تر از بزرگسالان است، همین موضوع ممکن است سبب تخفیف علائم در کودکان باشد (2). وجود همزمان ویروس‌های دیگر در مجاری تنفسی کودکان، که پدیده ای شایع است، ممکن است رشد ویروس عامل کووید-19 را با تعامل و یا رقابت بین ویروس ها محدود کند (17). یکی دیگر از دلایلی که این بیماری در کودکان خفیف‌تر است ممکن است این باشد که شیوع بیماری‌های زمینه‌ای در کودکان کمتر است (2).

از جمله دلایل دیگر می‌تواند بیان متفاوت گیرنده ACE2 (آنزیم مبدل آنژیوتانسین II) در مجاری تنفسی کودکان و بزرگسالان باشد. این گیرنده برای اتصال ویروس عامل کووید-19 مورد استفاده قرار می‌گیرد و در مجاری تنفسی بیان می‌شود. کودکان در مقایسه با بزرگسالان، گیرنده‌های ACE2 کمتری دارند که در ضمن تمایل کمتری برای اتصال به این ویروس دارند (18).

در عین حال، وضعیت سلامت بافت پوششی عروق کودکان معمولا بسیار بهتر از افراد بالغ است. سلامت عروق خونی در کودکان عامل مهمی در ایمنی بیشتر آنها در برابر ابتلا به بعضی از عوارض شدید بیماری کووید-19 مانند بروز لخته محسوب می‌شود (19, 20).

لزوم استفاده از ماسک در کودکان

لزوم استفاده از ماسک به منظور پیشگیری از بیماری کووید-19 برای کودکان مورد تاکید است. والدین باید سعی کنند ماسک را با اندازه صورت کودک تنظیم کنند. در حال حاضر استفاده از ماسک‌‌های ساده و جراحی برای اغلب کودکان کفایت می‌کند (21-23) .ماسک‌های جراحی می‌‌توانند برای کودکان ترسناک به نظر برسند اما ممکن است یک ماسک ساخته شده از پارچه‌های رنگارنگ‌ توجه آن‌ها را بیشتر جلب کند. بهتر است از پارچه‌ای با رنگ مورد علاقه‌ یا تصاویر کارتون‌های مورد علاقه‌ کودکان و ماسک‌های فانتزی برای کودکان استفاده شود. ماسک‌های با شخصیت‌ های کارتونی و خیالی می توانند کودکان را به پوشیدن آن‌ها ترغیب کنند. همچنین بهتر است ماسک صورت کودکان، وزن بسیار کمی داشته باشد (24).

بر اساس آخرین راهنما و توصیه‌ سازمان جهانی بهداشت در مورد استفاده‌‌ کودکان از ماسک در جامعه در شرایط کووید۱۹، بر اساس نقش کودکان با سنین مختلف در گسترش کووید۱۹، میزان خطرپذیری آن‌ها و همچنین کنترل مخاطرات ناشی از استفاده‌‌ نادرست از ماسک، کودکان به سه گروه زیر 5 سال، 6 تا 11 سال و بالای 12 سال تقسیم شده‌اند که برای هر کدام توصیه استفاده از ماسک متفاوت است(25).

کودکان زیر ۵ سال نباید از ماسک استفاده کنند و کودکان بالای ۱۲ سال باید مشابه بزرگسالان از ماسک استفاده کنند. کودکان ۱۱-۶ سال با لحاظ این شرایط از ماسک استفاده کنند: 1. بیماری در منطقه‌ زندگی کودک گسترش زیادی داشته باشد. 2. کودک توانایی و امکانات استفاده‌ی ایمن و مناسب از ماسک را داشته باشد. 3. طبق نظر اطرافیان کودک، استفاده از ماسک در رشد و یادگیری روانی-اجتماعی کودک تاثیر منفی نداشته باشد. 4. کودک با سالخوردگان و یا افراد دارای بیماری زمینه‌ای ارتباطات نزدیکی داشته باشد.

در این دستورالعمل آمده است که تمامی کودکانی که علائم کووید۱۹ را دارند باید از ماسک استفاده کنند و از بقیه جدا شوند. در هر گروه سنی برای کودکانی که دارای اختلالات رشد، ناتوانی و سایر شرایط ویژه‌ از نظر سلامتی هستند استفاده از ماسک ضروری نیست و استفاده از ماسک باید به‌صورت موردی توسط پزشک یا مربی کودک ارزیابی شود. در تمامی کودکانی که دارای بیماری‌هایی مانند نقص ایمنی، فیبروز سیستیک، سرطان و... هستند باید طبق نظر پزشک از ماسک استفاده شود(25).

راه‌های پیشگیری از بیماری در کودکان

با توجه به اینکه شناسایی کودکان مبتلا به کووید-19 دشوار می باشد، توصیه می‌شود تا حد امکان از حضور کودکان در مهدکودک‌ها، مدارس و سایر اجتماعات خودداری کرد و اگر ملزم به حضور در این اماکن باشد، رعایت دقیق پروتکل‌های بهداشتی و استفاده از ماسک لازم است.

هم کودکان سالم و هم کودکان مبتلا به بیماری های زمینه ای بهتر است که تا حد امکان از خانه خارج نشوند و نکات بهداشتی و ایمنی به شکل مناسب برایشان رعایت شود. کودکان دارای بیماری های نقص ایمنی نیز با توجه به مشکلات زمینه‌ای بیشتر باید تحت مراقبت باشند. کودکان به ویژه از حضور در اماکن عمومی و فضاهای بسته که تهویه مناسبی ندارد خودداری کنند. با توجه به اینکه کودکان در مترو، سیستم حمل ونقل عمومی، و معابر در کنار والدین خود هستند، ممکن است از ماسک استفاده ننمایند و اگر استفاده کنند به شکل مناسب و درست استفاده نشود. از سوی دیگر رعایت پروتکل های بهداشتی از جمله نزدن دست به صورت و دهان توسط کودکان دشوار است. به همین دلیل خطر ابتلای کودک به بیماری کووید 19 افزایش می یابد.

تا حد امکان باید تغذیه و خواب مناسب، انجام ورزش، عدم استفاده از ظروف غذا و اسباب بازیهای مشترک و همچنین پاکیزگی دستان کودک رعایت گردد. اسباب بازی و ظروف غذاخوری کودک باید به طور منظم ضدعفونی شود. والدین پس از بازگشت به خانه باید لباس‌های خود را تعویض کنند و قبل از تماس با کودک دست‌های خود را بخوبی بشویند. بطور منظم روزانه 2 تا 3 بار و هر بار به مدت 20-30 دقیقه هوای خانه تهویه گردد. در صورتی که والدین و کودک نشانه‌های مشکوک به بیماری را نشان دادند باید ضمن‌ مراجعه به پزشک، اصول مربوط به قرنطینه شدن را رعایت نمایند. مصرف مایعات فراوان همراه با میوه و سبزی تازه و پرهیز از تماس با افرادی که علایم بیماری دارند باید بطور جدی رعایت گردد (26, 27).

توصیه می‌شود از سفرهای غیر‌ضروری بویژه به مناطق پرخطر پرهیز شود و کودکان از افراد مبتلا یا مشکوک به بیماری دور نگه‌ داشته شوند (28).

توضیح: سعی شده است مطالب این مقاله بر اساس آخرین مستندات علمی متقن منتشر شده تدوین گردد، با این حال بعضی از مطالب ارائه شده ممکن است در آینده تغییر کند.

منابع:
1. Dong Y, Mo X, Hu Y, Qi X, Jiang F, Jiang Z, eal. Epidemiology of COVID-19 Among Childre- i- China. Pediatrics. 2020;145(6):e20200702.
2. Zimmerman- P, Curtis N. COVID-19 i- children, pregnancy and neonates: a review of epidemiologic and clinica- features. The Pediatric infectious disease journal. 2020;39(6):469-77.
3. Tang A, Tong ZD, Wang HL, Dai YX, Li KF, Liu JN, eal. Detectio- of Nove- Coronavirus by RT-PCR i- Stoo- Specime- from Asymptomatic Child, China. Emerg InfecDis. 2020;26(6):1337-9.
4. Wölfe- R, Corma- VM, Guggemos W, Seilmaier M, Zange S, Müller MA, eal. Virologica- assessmenof hospitalized patients with COVID-2019. Nature. 2020;581(7809):465-9.
5. She- K, Yang Y, Wang T, Zhao D, Jiang Y, Ji- R, eal. Diagnosis, treatment, and preventio- of 2019 nove- coronavirus infectio- i- children: experts’ consensus statement. World Journa- of Pediatrics. 2020;16(3):223-31.
6. Weiss SR, Navas-Marti- S. Coronavirus Pathogenesis and the Emerging Pathoge- Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus. Microbiology and Molecular Biology Reviews. 2005;69(4):635-64.
7. Ahmad I, Rathore FA. Neurologica- manifestations and complications of COVID-19: A literature review. Journa- of Clinica- Neuroscience. 2020;77:8-12.
8. Toubiana J, PoiraulC, Corsia A, Bajolle F, Fourgeaud J, AngoulvanF, eal. Kawasaki-like multisystem inflammatory syndrome i- childre- during the covid-19 pandemic i- Paris, France: prospective observationa- study. BMJ. 2020;369:m2094.
9. Jones VG, Mills M, Suarez D, Hoga- CA, Yeh D, Sega- JB, eal. COVID-19 and Kawasaki Disease: Nove- Virus and Nove- Case. Hospita- Pediatrics. 2020;10(6):537-40.
10. Yasuhara J, Kuno T, Takagi H, Sumitomo N. Clinica- characteristics of COVID-19 i- children: A systematic review. Pediatric Pulmonology.n/a(n/a).
11. Zou L, Rua- F, Huang M, Liang L, Huang H, Hong Z, eal. SARS-CoV-2 Vira- Load i- Upper Respiratory Specimens of Infected Patients. New England Journa- of Medicine. 2020;382(12):1177-9.
12. Zhen-Dong Y, Gao-Ju- Z, Run-Ming J, Zhi-Sheng L, Zong-Qi D, Xiong X, eal. Clinica- and transmissio- dynamics characteristics of 406 childre- with coronavirus disease 2019 i- China: A review. Journa- of Infection. 2020.
13. Hagman- SHF. COVID-19 i- children: More tha- meets the eye. Trave- medicine and infectious disease. 2020;34:101649-.
14. Lu X, Zhang L, Du H, Zhang J, Li YY, Qu J, eal. SARS-CoV-2 Infectio- i- Children. New England Journa- of Medicine. 2020;382(17):1663-5.
15. Kotecha RS. Challenges posed by COVID-19 to childre- with cancer. The LanceOncology. 2020;21(5):e235.
16. Simo- AK, Hollander GA, McMichae- A. Evolutio- of the immune system i- humans from infancy to old age. Proceedings of the Roya- Society B: Biologica- Sciences. 2015;282(1821):20143085.
17. Brodi- P. Why is COVID-19 so mild i- children? Acta Paediatrica. 2020;109(6):1082-3.
18. Zhang YH, Li- DJ, Xiao MF, Wang JC, Wei Y, Lei ZX, eal. [2019-nove- coronavirus infectio- i- a three-month-old baby]. Zhonghua Er Ke Za Zhi. 2020;58(0):E006.
19. Varga Z, Flammer AJ, Steiger P, Haberecker M, AndermatR, Zinkernage- AS, eal. Endothelia- cel- infectio- and endotheliitis i- COVID-19. Lancet. 2020;395(10234):1417-8.
20. Sardu C, Gambardella J, Morelli MB, Wang X, Marfella R, Santulli G. Hypertension, Thrombosis, Kidney Failure, and Diabetes: Is COVID-19 a- Endothelia- Disease? A Comprehensive Evaluatio- of Clinica- and Basic Evidence. J Cli- Med. 2020;9(5).
21. Lakhani A, Sharma E. Corona virus (Covid-19) – ITS implications i- pediatric orthopedic care. Journa- of Orthopaedics. 2020;21:326-30.
22. Pejma- MM, fereidooni a. Coronavirus epidemic: predictio- and controlling measures. medRxiv. 2020:2020.04.11.20062125.
23. MacIntyre CR, Cauchemez S, Dwyer DE, Seale H, Cheung P, Browne G, eal. Face mask use and contro- of respiratory virus transmissio- i- households. Emerging infectious diseases. 2009;15(2):233-41.
24. Esposito S, Principi N. To mask or noto mask childre- to overcome COVID-19. Europea- Journa- of Pediatrics. 2020:1.
25. Organizatio- WH. Advice o- the use of masks for childre- i- the community i- the contexof COVID-19: annex to the Advice o- the use of masks i- the contexof COVID-19, 21 Augus2020. World Health Organization; 2020.
26. Naja F, Hamadeh R. Nutritio- amid the COVID-19 pandemic: a multi-leve- framework for action. Europea- Journa- of Clinica- Nutrition. 2020.
27. Su L, Ma X, Yu H, Zhang Z, Bia- P, Ha- Y, eal. The differenclinica- characteristics of corona virus disease cases betwee- childre- and their families i- China – the character of childre- with COVID-19. Emerging Microbes & Infections. 2020;9(1):707-13.
28. Zhu H, Wang L, Fang C, Peng S, Zhang L, Chang G, eal. Clinica- analysis of 10 neonates bor- to mothers with 2019-nCoV pneumonia. Translationa- pediatrics. 2020;9(1):51-60.
پریسا اسماعیلی/ ایمونولوژیست، عضو مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران
شیرین سیاح فر/ فوق تخصص بیماری‌های عفونی کودکان. عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
احسان مصطفوی/ اپیدمیولوژیست، عضو هیات علمی و رییس مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران