سلامت

شاید زمانی که ویلیام هاروی در سال 1616 جریان خون در بدن را کشف کرد، بزرگترین دانشمندان آن زمان هم پیش‌بینی نمی‌کردند همین یک کشف ساده تحولاتی را در طی 4 قرن بعد رقم بزند که منجر به درمان بسیاری از بیماری‌ها و جلوگیری از خون‌ریزی‌هایی شود که در پی جرح‌های شدید به وجود می‌آمد. علی رغم این کشف بزرگ 40 سال طول کشید تا اولین تزریق خون به وسیله پر مرغ به مثانه توخالی یک حیوان توسط کریستوفر ورن انجام شود و مسیر را برای تحولات بعدی در حوزه خون آماده کند. اما این ژان دنیس پزشک فرانسوی دربار لوئی چهاردهم بود که در سال 1667 با تزریق خون یک گوسفند به انسان آغاز گر راهی بود که امروزه به عنوان انتقال خون شناخته می‌شود. اگرچه انتقال خون به‌ دنبال بروز عوارض ناشی از تزریق خون ناسازگار توسط پارلمان فرانسه و انجمن پادشاهی پزشکی لندن و پاپ ممنوع اعلام شد اما در سال 1818 جیمز بلا ندل، به مرد 35 ساله‌ای که سرطان معده داشت و مشرف به موت بود مقدارکمی خون را از انسان دیگری تزریق کرد، تا فرآینده انتقال خون از انسان به انسان نیز آغاز شود. مسیری که ویلیام هاروی و دیگران ایجاد کردند باعث شد تا پزشکان و دانشمندان در اوایل قرن بیستم گروه‌های خونی را شناسایی کنند. بدین ترتیب با تشکیل اولین بانک خون در سال 1932 در لنینگراد اتحاد جماهیر شوری برای همیشه انتقال خون را به عنوان بخش جدایی ناپذیری از فرایند درمان تثبیت شد.

انتقال خون در ایران
در ایران شاید بحث انتقال خون به سالهای قبل از 1320 برگردد که بصورت پراکنده در برخی بیمارستان‌ها از جمله: ارتش، شرکت نفت، سینا و ... انجام می گرفت و عمدتاً اهداکنندگان آنها نیز افراد حرفه‌ای بودند که در قبال دریافت وجه نقد اقدام به اهدای خون می‌کردند.

اولین بانک خون بصورت رسمی در بیمارستان هزار تخت خوابی سابق تحت نظارت جمعیت شیر وخورشید سرخ مشغول بکار شد و پس از مدتی به اولین مرکز انتقال خون ایران تبدیل شد. با افزایش بیماران و تنوع بیماری‌ها، نیاز به مشتقات خون نیز ضرورت پیدا کرد همین امر باعث شد که با همکاری دانشگاه تهران و انستیو پاستور، مرکزی برای تهیه مشتقات خون از قبیل آلبومین تاسیس شود. اولین کار پلاسما فرز نیز به همین زمان بر می گردد. بتدریج تهیه فرآورده های خونی درانتقال خون بیمارستانها صورت گرفت.

اولین مرکز مستقل انتقال خون جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران در تهران خیابان ناصرخسرو جنب مدرسه دارالفنون در تاریخ پانزدهم بهمن 1341 آغاز بکار کرد و این روز را (روز جمع آوری خون) نامگذاری کردند. در سال 1350 با افزایش جمعیت و نیاز به خون و فرآورده های خونی، ایده تشکیل سازمان انتقال خون توسط دکتر علاء مطرح شد و در تاریخ یکم دی ماه 1351 نام سازمان انتقال خون به ثبت رسید و در مورخ نهم مرداد 1353 سازمان انتقال خون ایران بصورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1358 با تصویب هیئت وزیران دولت موقت، سازمان انتقال خون به وزارت بهداری و بهزیستی واگذار شد. در سال 1363 در پی تدوین اساسنامه جامع سازمان انتقال خون ایران و تصویب آن توسط مجلس شورای اسلامی، این سازمان به عنوان تنها متولی تامین خون و فرآوردهای خونی کشور در زمینه جمع آوری خون معرفی شد. در سال 1367 علاوه برآزمایش های HBsAg و VDRL آزمایش غربالگری HIVAb روی خون‌های جمع آوری شده صورت گرفت و در سال 1375 آزمایش HCV بر روی خون‌های جمع آوری شده در دستورکار قرار گرفت. از آن زمان تا کنون سالانه حدود 2.5 میلیون واحد خون از طریق اهدا کنندگان به این سازمان اهدا و فرآروده‌های خونی شامل کیسه‌های خون، پلاکت، پلاسما، گلبول‌های قرمز قشرده شده و ... در سازمان انتقال خون تهیه و در اختیار مراکز درمانی و بیماران نیازمند گذاشته می‌شود.

اهدای خون برای جهانی سالم‌تر
وقتی از انتقال خون سخن می‌گوییم آنچه بیشتر به ذهن متبادر می‌شود کیسه‌های خونی هستند در اتاق‌های عمل در مراکز درمانی به بیماران تحت جراحی تزریق می‌شود تا میزان خون آنان در این مدت عمل دچار افت نشود، اما این کیسه‌های خون از کجا آمده‌اند؟ طبیعتا وقتی از خون تزریقی به هر انسانی سخن می‌گوییم در آنسوی آن اهداکننده‌ای حضور دارد. زکات سلامتی‌اش را با هبه خون خود به بیماران نیازمند پرداخت می‌کند. به همین دلیل است که سازمان جهانی بهداشت، روز 14 ژوئن 24 خردادماه را به نام روز اهداکنندگان خون نام‌گذاری کرده است. اهداکنندگانی که در ایران سال‌ها بدون چشم داشت به پایگاه‌های انتقال خون مراجعه کرده و خون خود را اهدا می‌کنند. امسال روز جهانی اهداکنندگان خون از سوی سازمان جهانی بهداشت با عنوان «خون سالم، نجات بخش زندگی» و با شعار «اهدا خون برای جهانی سالم تر» به سازمان‌های انتقال خون سراسر کشور اطلاع رسانی شده است. سازمان جهانی بهداشت پیشنهاد کرده است در کمپین مجازی و تولیدات فرهنگی روز جهانی اهدا کنندگان خون ۲۵ خرداد ماه امسال مصادف با ۱۴ ژوئن ۲۰۲۰ برجسته سازی نقش فرد اهداکننده بر بهبود سلامت دیگران در جامعه هدف قرار گیرد. اهداکنندگان خون بخش مهمی از جامعه را تشکیل می‌دهند که در سراسر جهان برای تضمین دسترسی افراد و جوامع به خون و محصولات خون سالم و با کیفیت، در شرایط عادی و اضطراری، خون خود را اهدا می‌کنند.سازمان جهانی بهداشت در کمپین امسال از تعداد بیشتری از مردم در سراسر جهان خواسته است تا از طریق اهدای داوطلبانه و مستمر خون به نجات دهندگان زندگی تبدیل شوند.

این کمپین همچنین از دولت‌ها، مقامات بهداشتی و خدمات انتقال خون ملی درخواست می‌کند که برای تامین منابع کافی و ایجاد سیستم‌ها و زیرساخت‌های افزایش جمع‌آوری خون از اهدا کنندگان خون داوطلب و بدون چشمداشت مادی، مراقبت کیفی از اهداکننده، ترویج استفاده بالینی مناسب از خون و راه‌اندازی سیستم‌های نظارت بر کل زنجیره انتقال خون اقدام کنند.

حرکت ایران به سوی اهدای خون مسئولانه
بشیر حاجی بیگی سخنگوی سازمان انتقال خون در گفت‌وگو با خبرنگار سپید، با بیان اینکه خون سالم امروزه یک نیاز جهانی است؛ گفت: « خون سالم برای درمان و اقدامات اورژانسی ضروری است و می‌تواند به زندگی طولانی‌تر و با کیفیت بالاتر برای بیمارانی که از شرایط تهدید کننده زندگی رنج می‌برند کمک کند. خون سالم از روش‌های پیچیده پزشکی جراحی پشتیبانی می‌کند، همچنین انتقال خون می‌تواند برای درمان مجروحان در مواقع اضطراری از جمله بلایای طبیعی تصادفات درگیری‌های مسلحانه، مراقبت‌های مادر و کودک نقش حیاتی را ایفا کند.»

وی افزود: «دسترسی به خون سالم هنوز برای افراد کمی از اکثر کشورهای با درآمد کم و متوسط وجود دارد. این کشورها برای تهیه خون سالم و کافی در حال تلاش هستند زیرا اهدا کنندگان و تجهیزات آزمایشگاهی کمتری دارند. خون در سطح جهان، در کشورهایی با درآمد بالا جمع‌آوری می‌شود در حالی که فقط ۱۶ درصد از جمعیت جهان را در خود جای می‌دهند.»

حاجی‌بیگی با بیان اینکه تامین خون سالم و کافی فقط با اهداکنندگان مستمر و داوطلب بدون چشمداشت مادی تضمین می‌شود، تصریح کرد: «به همین دلیل است که مجمع جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۵ برای تقدیر از اهداکنندگان خون و تشویق بیشتر مردم به اهدای داوطلبانه خون روز خاصی را تعیین کرد. روز جهانی اهدا کننده‌های خون هر سال در ۱۴ ژوئن برگزار می‌شود در این روز علاوه بر تشکر از اهداکنندگان خون افزایش اطلاع‌رسانی در مورد نیاز جهانی به خون سالم و چگونگی مشارکت همه مورد توجه قرار می‌گیرد.»

سخنگوی سازمان انتقال خون ایران ادامه داد: « در حاضر سطح آگاهی عمومی مردم و فرهنگ‌سازی در زمینه اهدای خون داوطلبانه، شناساندن اهمیت رفتارهای پرخطر به جامعه و تلاش در جهت ارتقای رضایتمندی اهداکنندگان خون، این سازمان در حال تبدیل اهدا کنندگان خون به اهدا کنندگان آگاه و مستمر است. در این راستا شاخص اهدای خون مستمر در سال ۹۸ به ۶۰ درصد رسید. شاخص اهدای خون مستمر به عنوان یکی از شاخص‌های ارتقای مراکز انتقال خون در دنیا شناخته می شود این شاخص در برخی استان‌های کشور نظیر استان سمنان به ۸۰ درصد می‌رسد. امروز با نهادینه شدن فرهنگ اهدای خون و آگاهی بخشی به جامعه خصوصاً اهداکنندگان خون سازمان انتقال خون توانسته است اهدای خون هیجانی را به سمت اهدای خون آگاهانه و مسئولانه به جهت افزایش ضریب امنیت خون سوق دهد.»

کیفیت خون ایران بالاتر از آمریکا
مدیرکل روابط عمومی و اطلاع‌رسانی سازمان انتقال خون ایران در ادامه با بیان اینکه بیش از ۸۵ درصد از خون های کامل اهدایی در سطح جهان تبدیل به فرآورده‌های خونی می شود، یادآور شد: « متوسط این نرخ در کشورهای عضو منطقه مدیترانه شرقی ۶۵ درصد است اما ایران با تبدیل بیش از ۹۷ درصد خون‌های اهدایی مردم به فرآورده‌های خونی در رده کشورهای با درامد بالا قرار دارد.»

وی افزود: «ایران در حال حاضر از نظر شیوع پایین عفونت‌ها در میان اهداکنندگان خون در کشورهای مدیترانه شرقی رتبه نخست را دارد. همچنین به همراه تونس دو کشور منطقه هستند که تولید داروهای مشتق از پلاسما را انجام می دهند آلبومین، فاکتور ۸ ، ایمونوگلوبین و فاکتور ۹ انعقادی از جمله داروهای مشتق از پلاسما در ایران هستند. در حال حاضر سلامت خون اهدایی در کشور با انجام شیوه‌های غربالگری اهداکنندگان بار اولی و اجرای طرح واکسیناسیون اهداکنندگان مستمر علیه ویروس هپاتیت Bو افزایش کیفیت تست‌های غربالگری و شیوه‌های نوین آزمایشگاهی به ریسک صفر اهدای خون نزدیک شده است و هم اکنون طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت سلامت خون ایران همکاری کشورهای اروپایی و بالاتر از آمریکاست.»

52 میلیون واحد خون اهدایی پس از 45 سال انتقال خون در ایران
حاجی بیگی در ادامه به وضعیت اهدای خون از بدو تاسیس سازمان انتقال خون پرداخت و گفت: « آمار اهدای خون در بدو تاسیس سازمان انتقال خون در ایران در سال ۱۳۵۳، 12 هزار و ۳۵۴ واحد بود در حالی که این آمار در پایان سال ۱۳۹۸ به ۲ میلیون و ۴۰۶واحد افزایش یافته است. اکنون با گذشت ۴۵ سال از تاسیس سازمان انتقال خون ایران میزان اهدای خون تا پایان اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۹ از مرز۵۲ میلیون واحد گذشته است؛ ضمن اینکه از زمان تاسیس این سازمان روزبه‌روز تامین خون و فرآورده‌های خونی به ویژه برای بیماران خاص از کیفیت بالاتری برخوردار شده است.»

وی افزود: «در حال حاضر بیشترین میزان اهدای خون در منطقه مدیترانه شرقی در ایران صورت می‌گیرد به طوری که از ۹.۹ میلیون واحد خون اهدایی در این منطقه بیش از دو میلیون اهدای خون در کشور ما انجام می‌شود. شاخص اهدای خون نسبت به هزار نفر جمعیت در کشور ما ۲۵ در هزار است در صورتی که در کشورهای عضو مدیترانه شرقی ۱۴.۹ است. در حالی که امروز هنوز ۷۰ کشور جهان به اهدای خون جایگزین و پولی وابسته‌اند ایران از سال ۲۰۰۷ به اهدای خون ۱۰۰ درصد داوطلبان دست یافته است به طوری که ایران اولین کشور در منطقه بود که خون جایگزین را کنار گذاشت. خون سالم و فرآورده‌های آن داشت در کشور دستاورد بزرگی است به نحوی که نیاز مبرم به تامین خون در هر جای کشور به آسانی قابل انجام است. امروز عدالت در کیفیت و کمیت تامین خون و فرآورده‌های آن را شاهد هستیم به نحوی که در کیفیت خونهای اهدایی تهران هیچ تفاوتی با دورافتاده‌ترین نقاط کشور وجود ندارد.»

دست‌آوردهای انتقال خون ایران
حاجی بیگی یادآور شد: «به رسمیت شناخته شدن ایران به عنوان مرکز همکار سازمان بهداشت جهانی در زمینه آموزش و پژوهش سلامت خون در منطقه مدیترانه شرقی در سال ۱۳۹۲ محقق شد و این موضوع دوباره در سال ۱۳۹۶ برای یک دوره چهار ساله دیگر پس از بازرسی از سازمان انتقال خون توسط بازرسان سازمان جهانی بهداشت تمدید شد. این یک موفقیت بزرگ برای سازمان انتقال خون ایران محسوب می‌شود. در حال حاضر ایران همکاری در تدوین برنامه‌های راهبردی انتقال خون کشورهای منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت را بر عهده دارد.»

وی یادآور شد: «استفاده از روش‌های غربالگری دقیق و پیشرفته جهت شناسایی عوامل عفونی مانند هپاتیت B و هپاتیت C و HIV ، استفاده از خون اشعه دیده و گلبول قرمز فشرده شده با استفاده از کیسه‌های کم لکوسیت، برای بیماران خاص که توان استفاده از خون کامل را ندارند. از جمله دستاوردهای سازمان انتقال خون ایران است. همچنین راه‌اندازی مراکز جامع خون برای بدست آوردن خون و فرآورده‌های آن نظیر پلاکت و پلاسما به طور مستقیم از اهداکنندگان و تکریم مناسب آنان در تمامی استان‌های کشور وجود دارد و تاسیس شبکه ملی خون رسانی با هدف توزیع عادلانه خون سالم و فرآورده‌های آن در کشور دستاورد بزرگی است.»

درخشش در زمان کرونا با پلاسما درمان
با ورود کرونا به کشور و استفاده از پلاسما درمانی برای بهبود بیماران مبتلا به این ویروس، توانمندی‌های سازمان انتقال خون ایران بیشتر به چشم آمد. اگرچه با کاهش اهداکنندگان خون و در نتیجه کاهش ذخایر خونی این سازمان تا حدودی با مشکل مواجه شد. تاثیر پلاسما درمانی موجب شد بار دیگر این سازمان در تیترخبرها قرار بگیرد چرا که عمده بار این نوع درمان به وسیله روش‌ها و اقداماتی است که از طریق فرآینده‌های انتقال خون و پلاسما صورت می‌گیرد.

پیمان عشقی مدیرعامل سازمان انتقال خون در این رابطه گفت: « تمام فعالیت‌های سازمان انتقال خون ایران از جمله اهدای خون، ذخایر خون، ارتقای شاخص‌های اهدای خون درحد نیازها و همچنین آماده‌سازی فراهم آوردن پلاسمای مورد نیاز بهبود یافتگان مبتلا به ویروس کرونا در پروژه پلاسمادرمانی در طرح‌های تحقیقاتی طی ماه‌های گذشته، تحت الشعاع کوید ۱۹ قرار گرفت.»

وی افزود: « پلاسمای بهبود یافتگان ویروس کرونا به دلیل وجود پادتن ضد ویروس برای نجات بیماران مفید است و تاکنون هزار و ۱۰۰ بهبود یافته، پلاسمای خود را اهدا کرده‌اند اما همه بهبود یافته‌ها شرایط اهدا را ندارند. وظیفه ما در سازمان انتقال خون جمع آوری و فرآوری پلاسمای بهبود یافتگان است . بیش از ۴۰ روز از آغاز اهدای پلاسما در انتقال خون گذشته و حدود هزار و ۱۰۰نفر اهدا کننده داشتیم و امید داریم این آمار در ماه‌های بعد افزایش پیدا کند.»