کیسه صفرا و مجاری صفراوی محل ذخیره و انتقال صفرا هستند که نقش مهمی در هضم و دفع مواد زائد دارند. درک فیزیولوژی صفرا و دستگاه صفراوی شامل بررسی ساختار، عملکردها و تعاملات آنها در دستگاه گوارش است.
دکتر علی ملائکه
کالبدشناسی دستگاه صفراوی
صفرا مایعی با رنگ زرد مایل به سبز است که به‌وسیله سلول‌های کبدی در کبد تولید می‌شود و به کانال‌های کوچکی به نام کانالیکول ترشح می‌شود. این کانال‌ها با هم ترکیب می‌شوند و مجاری بزرگ‌تری را تشکیل می‌دهند که در نهایت به مجرای راست و چپ کبدی منتهی می‌شوند که بعد از اتصال مجرای مشترک کبدی را تشکیل می‌دهند که به مجرای کیستیک متصل می‌شود.
کیسه صفرا عضوی گلابی‌شکل است که در زیر کبد قرار دارد و ظرفیت آن حدود 50 میلی‌لیتر است. صفرا را تا زمانی که برای هضم لازم باشد ذخیره و غلیظ میکند. مجاری صفراوی شامل این بخش‌ها می‌شود: مجاری کبدی (صفرا را از کبد تخلیه میکند)، مجاری کبدی ( که صفرا را از کبد تخلیه می‌کنند)، مجرای کیستیک (که کیسه صفرا را به مجرای صفراوی مشترک متصل میکند) و مجرای صفراوی مشترک (که از اتحاد مجرای مشترک کبدی و مجرای کیستیک تشکیل می‌شود و صفرا را به دوازدهه منتقل میکند).
وظایف کیسه صفرا
ذخیره: کیسه صفرا صفرای تولیدشده توسط کبد را ذخیره و با جذب آب و الکترولیت‌ها آن را غلیظ‌‌تر میکند.
رهاسازی: با مصرف غذا، به ویژه غذاهای چرب، هورمون‌هایی مانند کوله‌سیستوکینین (CCK) انقباض کیسه صفرا را تحریک کرده و صفرا را از طریق مجرای صفراوی مشترک به داخل دوازدهه آزاد میکند. این فرآیند به امولسیونی کردن چربی‌ها برای هضم و جذب بهتر کمک میکند.
درباره صفرا
صفرا مایع پیچیده‌ای است که به‌وسیله کبد تولید می‌شود و برای هضم و دفع برخی مواد زائد ضروری است. نقش مهمی در امولسیونی کردن چربی‌ها، تسهیل جذب آنها در روده کوچک دارد و به عنوان وسیله‌ای برای دفع مواد زائد از کبد عمل میکند. صفرا به طور مداوم توسط سلول‌های کبدی (سلول‌های کبد) با سرعت تقریباً 800 تا 1000 میلی‌لیتر در روز تولید می‌شود. فرآیند ترشح شامل دو جزو اصلی است: صفرا عمدتاً از آب (98-97درصد)، نمک‌های صفراوی (0.7درصد)، بیلی‌روبین (0.2درصد)، کلسترول، فسفولیپیدها و نمک‌های معدنی تشکیل شده است. نمک‌های صفراوی برای امولسیون کردن چربی‌ها حیاتی هستند، در حالی که بیلی‌روبین یک محصول زائد ناشی از تجزیه هموگلوبین است.
ترکیب صفرا
صفرا از چندین جزو کلیدی تشکیل شده است:
اسیدها و نمک‌های صفراوی: این اجزا از کلسترول به دست می‌آیند و برای هضم چربی حیاتی هستند. اسیدهای صفراوی اولیه شامل کولیک اسید و کینوودوکسی کولیک اسید هستند که با اسیدآمینه‌هایی مانند گلایسین یا تورین مزدوج شده و نمک‌های صفراوی را تشکیل می‌دهند و خاصیت حلالیت و امولسیونی کنندگی آنها را افزایش می‌دهند.
کلسترول: صفرا به عنوان یک راه اصلی برای دفع کلسترول عمل میکند و به تنظیم سطح آن در بدن کمک میکند.
بیلی‌روبین: این رنگ‌دانه از تجزیه هموگلوبین حاصل می‌شود و مسئول رنگ زرد مایل به سبز صفرا است. در صفرا به عنوان یک ماده زائد دفع می‌شود.
فسفولیپیدها: اینها به تثبیت امولسیون‌های تشکیل شده توسط نمک‌های صفراوی کمک‌می‌کنند.
الکترولیت‌ها و آب : صفرا حاوی الکترولیت‌های مختلفی (مانند سدیم، پتاسیم و بی‌کربنات) است و اساساً از آب تشکیل شده است که به حفظ سیالیت آن کمک میکند.
تولید و ترشح صفرا
هپاتوسیت‌ها (سلول‌های کبدی) صفرای اولیه را از طریق سازوکارهای انتقال فعال شامل ناقل‌های گوناگون (مانند پمپ انتقال نمک صفراوی یا BSEP برای اسیدهای صفراوی) و شیب‌های اسمزی که آب را به داخل مجاری می‌کشند، به داخل این مجاری ترشح می‌کنند. هنگامی که صفرا از درخت صفراوی جریان می‌یابد، کلانژیوسیت‌ها (سلول‌های اپی‌تلیال پوشاننده مجاری صفراوی) آن را با ترشح مایع غنی از بی‌کربنات که به تنظیم pH و میزان آب موجود در صفرا کمک میکند، تغییر می‌دهند. این تغییرات برای حفظ شرایط بهینه برای هضم چربی در روده بسیار مهم است.
ترشح صفرا تحت تأثیر دو سازوکار قرار دارد:
1. ترشح وابسته به اسید صفراوی: این فرآیند توسط اثرات اسمزی اسیدهای صفراوی هدایت می‌شود که آب را به داخل مجاری صفراوی می‌کشد.
2. ترشح مستقل از اسید صفراوی: این شامل مولکول‌های آلی دیگر مانند بی‌کربنات و گلوتاتیون است که در ایجاد صفرا نیز نقش دارند.
صفرا پس از تولید، از طریق یک سری مجاری به کیسه صفرا می‌ریزد، جایی که با حذف آب و یون‌ها در دوره‌های ناشتا، غلیظ می‌شود (تا 18 بار). پس از خوردن غذا، کیسه صفرا در پاسخ به هورمون کوله‌سیستوکینین (CCK) منقبض می‌شود و صفرا را در دوازدهه (بخش اول روده کوچک) آزاد میکند.
تنظیم ترشح صفرا
تنظیم هورمونی: سکرتین و کوله‌سیستوکینین هورمون‌های کلیدی هستند که ترشح صفرا را تنظیم می‌کنند. سکرتین باعث افزایش ترشح بی‌کربنات از کلانژیوسیت‌ها می‌شود، در حالی که کوله‌سیستوکینین انقباض کیسه صفرا را تحریک میکند.
تنظیم عصبی: سیستم عصبی خودمختار نیز از طریق تحریک عصب واگ بر ترشح صفرا تأثیر می‌گذارد.
بازجذب نمک‌های صفراوی
تقریباً ۹۵ درصد نمک‌های صفراوی پس از کمک به هضم چربی در دوازدهه در بخش انتهایی روده کوچک به نام ایلئوم انتهایی دوباره بازجذب می‌شوند و از طریق گردش خون باب به کبد بازمی‌گردند. این فرآیند بازیافت به عنوان گردش خون روده‌ای-کبدی (انتروهپاتیک) شناخته می‌شود. این گردش امکان استفاده مؤثر از نمک‌های صفراوی و به حداقل رساندن اتلاف از بدن را فراهم میکند.
کارکردهای صفرا
وظایف اولیه صفرا عبارت‌اند از:
هضم: نمک‌های صفراوی چربی‌های رژیم غذایی را امولسیونی می‌کنند (به صورت قطرات معلق در آب درمی‌آورند) و به این ترتیب سطح کلی آنها را برای تأثیرگذاری آنزیم‌های تجزیه‌کننده چربی‌ها (لیپازها) افزایش می‌دهند. این فرآیند جذب ویتامین‌های محلول در چربی شامل A، D، E، K و سایر چربی‌ها را نیز افزایش می‌دهد.
دفع: صفرا به عنوان وسیله‌ای برای دفع مواد زائد از کبد از جمله کلسترول اضافی و بیلی‌روبین عمل میکند.
تنظیم محیط روده: صفرا به خنثی کردن اسید معده که از معده وارد دوازدهه می‌شود کمک میکند و pH مطلوبی را برای عملکرد مؤثر آنزیم‌های گوارشی ایجاد میکند.
نتیجه‌گیری
صفرا نه‌تنها برای هضم، بلکه برای حفظ تعادل متابولیک در بدن نیز ضروری است. ترکیب پیچیده و تولید پویای آن منعکس‌کننده نقش حیاتی آن در فیزیولوژی گوارش و مدیریت مواد زائد است. درک این فرآیندها بینشی را در مورد اینکه چگونه اختلالات در تولید یا جریان صفرا می‌تواند منجر به اختلالات گوناگون دستگاه گوارش شود، فراهم میکند.
سنگ‌های صفراوی
سنگ‌های صفراوی ذرات جامدی هستند که از اجزای صفرا، در درجه اول کلسترول و بیلی‌روبین تشکیل می‌شوند. اندازه آنها می‌تواند از یک دانه شن گرفته تا یک توپ تنیس متفاوت باشد.
دو نوع اصلی سنگ کیسه صفرا عبارت‌اند از:
سنگ‌های کلسترولی: اینها شایع‌ترین نوع سنگ‌های صفراوی هستند و حدود 80 درصد موارد را تشکیل می‌دهند. آنها زمانی تشکیل می‌شوند که کلسترول بیش‌ازحد در صفرا وجود داشته باشد.
سنگ‌های رنگ‌دانه‌ای: این سنگ‌ها که معمولاً کوچک‌تر هستند از بیلی‌روبین تشکیل شده‌اند و اغلب در افراد مبتلا به سیروز کبدی (تشمع کبدی)، عفونت مجاری صفراوی یا کم‌خونی همولیتیک (ناشی از متلاشی شدن سلول‌های قرمز خون) رخ می‌دهند.
علل زمینه‌ساز سنگ صفراوی
سنگ‌های صفراوی معمولاً به دلیل عدم تعادل در ترکیب شیمیایی صفرا ایجاد می‌شوند.
عوامل زمینه:
چاقی
جنسیت مؤنث (به ویژه آن‌هایی که بچه‌دار شده‌اند)
سن (خطر بعد از 40 سالگی افزایش می‌یابد)
کاهش وزن سریع یا رژیم‌های غذایی خاص
علائم سنگ کیسه صفرا
بسیاری از افراد مبتلا به سنگ کیسه صفرا بدون علامت هستند. با این حال، هنگامی که علائم رخ می‌دهد، ممکن است شامل موارد زیر باشد:
قولنج صفراوی: درد ناگهانی و شدید شکم که معمولاً از یک تا پنج ساعت طول می‌کشد و اغلب بعد از غذا رخ می‌دهد.
تهوع و استفراغ
یرقان: زرد شدن پوست و چشم در صورتی که سنگ مجرای صفراوی را مسدود کند.
سنگ مجرای صفراوی (کوله‌دوکولیتیازیس)
سنگ‌های مجرای صفراوی زمانی ایجاد می‌شوند که سنگ‌های صفراوی از کیسه صفرا به مجاری صفراوی مهاجرت می‌کنند. اگر جریان صفرا را مسدود کنند می‌توانند عوارض قابل‌توجهی ایجاد کنند. هنگامی که سنگ مجرای صفراوی باعث انسداد می‌شود، علائم ممکن است شامل موارد زیر باشد: درد شدید شکم، تهوع و استفراغ، تب و زردی.
التهاب کیسه صفرا یا کوله‌سیستیت
کوله‌سیستیت التهاب کیسه صفرا است که اغلب به دلیل انسداد مجرای کیستیک به دلیل سنگ کیسه صفرا ایجاد می‌شود. این وضعیت می‌تواند حاد یا مزمن باشد.
کوله‌سیستیت حاد: التهاب حاد کیسه صفرا یا کوله‌سیستیت حاد معمولاً به صورت شروع ناگهانی التهاب است که در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به عوارض جدی شود. علایم عبارت‌اند از: درد شدید در سمت راست بالای شکم که ممکن است به شانه تیر بکشد، حساسیت در ناحیه شکم، تب، تهوع و استفراغ و زردی.
کوله‌سیستیت مزمن: التهاب مزمن کیسه صفرا یا کوله‌سیستیت مزمن به مرور زمان به دلیل دوره‌های مکرر کوله‌سیستیت حاد ایجاد می‌شود. این عارضه ممکن است منجر به ضخیم شدن دیواره کیسه صفرا و کاهش عملکرد آن شود.
تشخیص سنگ کیسه صفرا و التهاب کیسه صفرا
تشخیص سنگ کیسه صفرا و التهاب کیسه صفرا (کوله‌سیستیت) معمولاً شامل موارد زیر است:
سونوگرافی: سونوگرافی شیوه تصویربرداری اولیه‌ای است که برای تشخیص سنگ کیسه صفرا استفاده می‌شود.
سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی: این شیوه‌های تصویربرداری می‌توانند تصاویر دقیقی از سیستم صفراوی ارائه دهد.
آزمایش خون: آزمایش خون برای بررسی علائم عفونت یا التهاب به کار می‌رود.
گزینه‌های درمانی
1. سنگ کیسه صفرا بدون علامت: سنگ‌های بدون علامت کیسه صفرا اغلب نیازی به درمان ندارند مگر اینکه عوارضی ایجاد شود.
2. سنگ کیسه صفرای علامت‌دار: در این موارد روش‌های گوناگونی ممکن است به کار روند:
جراحی (کوله‌سیستکتومی): رایج‌ترین درمان برای سنگ‌های صفراوی علامت‌دار یا کوله‌سیستیت، «کوله‌سیستکتومی با لاپاروسکوپی»است که در آن کیسه صفرا با روش لاپاراسکوپی برداشته می‌شود. لاپاراسکوپی یک روش غیرتهاجمی جراحی است که با ایجاد برش‌های کوچکی روی شکم و فرستادن دوربین تلسکوپی و ابزارهای مخصوص به درون شکم انجام می‌شود.
ERCP (کولانژیوپانکراتوگرافی پس‌فرست با آندوسکوپی) : این شیوه غیرتهاجمی با استفاده از آندوسکوپی نیز برای برداشتن سنگ از مجرای صفراوی استفاده می‌شود.
داروها: در برخی موارد، داروها ممکن است سنگ‌های کلسترولی را حل کنند، اما به دلیل کندی اثر کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
3. التهاب کیسه صفرا (کوله‌سیستیت)
درمان اولیه اغلب شامل ناشتا، مایعات داخل وریدی و آنتی‌بیوتیک است.
مداخله جراحی معمولاً برای موارد حاد برای جلوگیری از عوارضی مانند سوراخ شدن یا عفونت لازم است.