خارش یکی از مشکلات مهم پوستی است که در سنین مختلف و تحت‌تاثیر عوامل گوناگون ایجاد میشود. در بسیاری از موارد، خارش به‌حدی مزمن میشود که کیفیت زندگی فرد را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. مشورت با متخصص پوست برای تشخیص علت زمینه‌ای این مشکل، ضرورت دارد؛ زیرا بی‌توجهی به درمان یا استفاده از روش‌های نامناسب می‌تواند به تشدید بیماری منجر شده و درمان‌های پیچیده‌تری را ضروری کند.
مریم‌سادات کاظمی
با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» پرداخته‌ایم: «با سلام. دخترم سه‌ونیم ساله با وزن 15 کیلوگرم و قد 100 سانتی‌متر است. مشکل خاصی از نظر غذاخوردن ندارد اما علاقه به تنقلاتی مثل چیپس و پفک و شکلات دارد. آب خیلی زیاد می‌نوشد و بیشتر اوقات، ادرار زیاد دارد. بدنش را می‌خاراند به‌حدی که بعضی قسمت‌ها خراشیده و زخم میشود. در زمان خواب نیز دندان‌قروچه دارد. لطفا راهنمایی‌ام کنید. با تشکر».
خارش، علامت پوستی بسیار شایع با علل متعدد است
دکتر معصومه روحانینسب/ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
: خانم دکتر، با توجه به مشکل مخاطب این میزگرد، خارش به چه دلیل اتفاق می‌افتد؟
خارش یکی از علائم بسیار شایع و مهم پوستی است که می‌تواند صرفا ناشی از بیماری‌های پوستی باشد یا تحت‌تاثیر بیماری‌های داخلی بروز پیدا کند. از همین‌رو اگر فردی خارش دارد، توجه به این علامت بسیار مهم است.
نکته قابل‌توجه در برخورد با خارش این است که شرح‌حال کافی از بیمار گرفته شود و مدت زمان بروز خارش مدنظر قرار گیرد.
اگر مدت زمان کوتاهی از خارش می‌گذرد، شک به بیماری‌های عفونی یا گزش وجود دارد اما اگر طولانی‌‌تر باشد ممکن است نشانه بیماری داخلی باشد.
زمان خارش نیز باید مدنظر باشد که آیا صبح بیشتر اتفاق می‌افتد یا شب. توجه به علائم همراه با خارش نیز اهمیت دارد. در واقع، توجه به علائم و ویژگی‌های مختلف در رسیدن به تشخیص علت دقیق خارش کمک‌کننده است.
: زمانی که فرد به‌دلیل خارش به پزشک مراجعه می‌کند، چه بررسی‌هایی صورت می‌گیرد؟
در نخستین مراجعه به پزشک، انجام معاینه کامل پوستی ضروری است. اگر علت خارش به یک بیماری پوستی مشخص مرتبط باشد، درمان به‌صورت تخصصی انجام می‌گیرد. اما در مواردی که علت پوستی مشخصی وجود ندارد، به‌ویژه اگر خارش مزمن بوده، ضایعات پوستی قابل‌مشاهده‌ای وجود نداشته باشد و خارش به‌صورت منتشر آزاردهنده باشد، بررسی دقیق از نظر عوامل زمینه‌ای داخلی توصیه میشود.
: چه بیماری‌های پوستی ممکن است با خارش همراهی داشته باشند؟
بسیاری از بیماری‌های پوستی با خارش همراهی دارند که از جمله می‌توان به علل التهابی، گزش‌ها، عفونت‌ها و بعضی بدخیمی‌ها اشاره کرد.
سردسته علل التهابی، اگزمای آتوپیک یا درماتیت آتوپیک است که معمولا خارش جزء علائم تشخیصی شایع آن محسوب میشود. علاوه‌براین، بسیاری از اگزماها که در قسمت‌های محدود پوست ایجاد می‌شوند نیز می‌توانند همراه با خارش باشند.
بیماری‌های پوستی دیگر مانند کهیر، لیکن‌پلان، پسوریازیس، درماتیت سبورئیک، درماتیت تماسی آلرژیک و بسیاری از واکنش‌های دارویی نیز زمینه‌ساز خارش هستند.
مهم‌ترین گزش‌هایی که موجب خارش میشود، گزش معمول توسط حشرات است. گال و شپش نیز در جایگاه بعد در این گروه قرار دارند و با توجه به ناحیه‌ای که درگیر می‌کنند امکان دارد با خارش همراه باشند. بسیاری از عفونت‌های پوستی که مهم‌ترین آنها، عفونت‌های قارچی با علل درماتوفیت یا کاندیدیازیس هستند. در مورد نئوپلاسم‌ها (رشد غیرطبیعی و بیش از حد بافت) نیز خارش در بعضی از انواع لنفوم‌های پوستی اتفاق می‌افتد. البته بسیاری دیگر از بیماری‌ها مانند بیماری‌های تاولی خودایمن از جمله بلوس پمفیگوئید نیز با خارش همراه هستند.
: با توجه به اینکه بسیاری از افراد در شرایط فشارهای عصبی دچار خارش می‌شوند، آیا می‌توان استرس را یک عامل زمینه‌ساز دانست؟
بله، استرس عامل زمینه‌ساز بسیار شایع برای خارش است که علت پوستی برای آن پیدا نمی‌شود. همچنین استرس موجب تشدید خارش در بسیاری از بیماری‌های پوستی نیز میشود.
: خارش در چه بیماری‌های داخلی به‌عنوان علامت بالینی بروز پیدا می‌کند؟
در مواردی که بیماری پوستی اختصاصی مشخص نشود، علل زمینه‌ای که نیاز به بررسی دارد حتما باید مدنظر قرار گیرد.
مهم‌ترین بیماری داخلی که با خارش همراه است، بیماری‌های کلیوی به‌خصوص نارسایی کلیوی است که به‌ویژه در کسانی که دیالیز می‌شوند، دیده میشود.
عامل دیگر، بیماری‌های کبدی است که با انسداد کیسه صفرا یا کلستاز همراهی دارد و از علل شایع خارش است.
علل هماتولوژیک یا خونی به‌خصوص کم‌خونی نیز می‌تواند جزء علل خارش عمومی پوست باشد. اختلالات غدد مانند کم‌کاری تیروئید و در موارد نادرتر پرکاری تیروئید نیز می‌تواند با خارش بروز پیدا کند.
در این گروه از بیماری‌ها حتما توجه به دیابت به‌خصوص دیابت کنترل‌نشده اهمیت دارد که به‌طور شایع با خارش همراهی دارد.
در مواردی که خارش مزمن شده و با وجود انجام تمامی بررسی‌ها و آزمایش‌های کامل، علت مشخصی یافت نشود، به‌ویژه اگر خارش با علائمی مانند کاهش وزن یا تعریق شبانه همراه باشد، بررسی دقیق برای رد احتمال بدخیمی‌های زمینه‌ای، به‌خصوص لنفوم‌ها، ضروری است.
بسیاری از داروها نیز ممکن است عامل خارش باشند، به‌ویژه داروهای کنترل فشارخون یا چربی خون که به‌دلیل ایجاد خشکی پوست، اغلب با خارش همراه هستند.
پس در فردی که خارش دارد و علت پوستی آن مشخص نشده، بررسی و انجام آزمایش‌هایی مانند آزمایش‌های کلیوی، کبد، خون، غدد، بررسی قند خون، ذخیره آهن، نشانگرهای التهابی و... توصیه میشود.
: آیا خارش در شرایط خاصی مانند خارش شبانه یا خارش پس از دوش‌گرفتن می‌تواند به تشخیص مشکل کمک کند؟
اگر خارش بیشتر در شب رخ دهد و اخیراً آغاز شده باشد، ممکن است نشانه‌ای از ابتلا به گال باشد. همچنین، خارش شبانه همراه با تعریق و لرز، به‌ویژه اگر مزمن باشد، می‌تواند به‌عنوان یکی از علائم احتمالی لنفوم مطرح شود.
خارش بعد از دوش‌گرفتن یا خارش آکواژنیک نیز ممکن است نشانه‌ای از بیماری به‌نام پلی‌سیتمی ورا باشد. البته برای تایید هر یک از این موارد شرح‌حال دقیق بیمار لازم است.
: آیا تغذیه می‌تواند زمینه‌ساز خارش شود؟
در افرادی که زمینه درماتیت آتوپیک یا آلرژی دارند، مصرف غذاهایی مانند ادویه‌جات، فست‌فودهای حاوی مواد نگهدارنده و صیفی‌جاتی مانند گوجه‌فرنگی و بادمجان می‌تواند موجب تشدید خارش شود. به همین‌دلیل توصیه میشود افرادی که زمینه چنین مشکلاتی دارند از مصرف این غذاها پرهیز کنند، تماس با گل‌ها و گیاهان را محدود نمایند و لباس‌های نخی و گشاد بپوشند.
: افرادی که به‌دلیل خشکی پوست دچار خارش می‌شوند کدام اصول مراقبت از پوست را باید رعایت نمایند؟
مبتلایان به درماتیت آتوپیک عمدتا پوست خشکی دارند و مهم‌ترین علامت همراه با خشکی پوست، خارش است. در چنین مواردی حتما استفاده از مراقبت‌های پوست مانند شست‌وشو با شوینده ملایم و مناسب پوست، چرب‌کردن پوست با لوسیون‌های بدن بلافاصله پس از حمام، محدودکردن زمان و مدت حمام بسیار کمک‌کننده است.
: چرا مراجعه به متخصص پوست برای درمان خارشهای مزمن توصیه میشود؟
گرفتن شرح‌حال مناسب و رسیدن به تشخیص توسط متخصص پوست موجب میشود تا درمان تخصصی و صحیح برای فردی که خارش دارد، انجام شود. در بسیاری از موارد مانند گزش‌ها خارش حاد است و به‌سرعت با تشخیص درست درمان میشود. اما در موارد متعددی، خارش مزمن و طولانی است و به‌عنوان مثال می‌توان به درماتیت آتوپیک اشاره کرد که فرد سال‌ها تجربه خارش، خشکی پوست و اگزماهای عودکننده را دارد. اگر خارش در دسته بیماری‌های سیستمیک قرار بگیرد نیز بسیاری از بیماری‌ها نظیر نارسایی کلیوی یا بدخیمی‌ها ممکن است با خارشهای طولانی همراه شود. بنابراین به‌طور کلی توصیه میشود اگر فرد خارش دارد حتما به متخصص پوست مراجعه نماید تا تشخیص درست و درمان مناسب تجویز شود.
دندان‌قروچه می‌تواند منجر به سایش و لق‌شدگی دندان کودک شود
دکتر احمد جعفری‌قوام‌آباد/ استاد دندانپزشکی کودکان دانشگاه علوم پزشکی تهران
«براکسیسم» یا «دندان‌قروچه» به حالتی گفته میشود که فرد دندانها را محکم روی هم می‌ساید به گونه‌ای که موجب سابیدن و تخریب سطح دندان میشود، مینای دندان به‌مرور از بین می‌رود و واضح است در اثر فشار دادن بیشتر از حد دندانها روی هم اتفاق افتاده است. دندان‌قروچه معمولا ناخواسته و ناآگاهانه صورت می‌گیرد و فرد نسبت به این رفتار آگاهی ندارد اما اطرافیان متوجه می‌شوند.
در بسیاری موارد، دندان‌قروچه شب و در زمان خواب است و حتی امکان دارد صدای دندان‌قروچه، اطرافیان نزدیک، فرد را از خواب بیدار کنند.
تمایل زیاد به نوشیدن آب و پرادراری
به بررسی غدد درون‌ریز نیاز دارد
دکتر ناصر کلانتری/ استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
در مورد کودک موردبحث در این میزگرد باید گفت که از نظر شاخص‌های قد و وزن مشکل خاصی ندارد. اما باید توجه داشت که در کودکان همانند بزرگسالان احتمال کمبود ریزمغذی‌ها به‌دلیل مصرف زیاد قند و چربی وجود دارد. در واقع، سوءتغذیه صرفا کمبود قد و وزن نیست و گاهی اوقات افزایش وزن به‌دلیل مصرف مداوم غذاهای با کالری یا انرژی بالا اتفاق می‌افتد. در صورتی که میزان مصرف کالری کمتر از دریافت آن باشد، کالری اضافی به‌صورت چربی در بدن ذخیره شده و منجر به چاقی میشود. دندان قروچه علل متعددی دارد که شایع‌ترین علت و با میزان بالاتری در مبتلایان، ناراحتی‌های روحی است. موارد دیگر شامل عوامل دندانی مانند وضعیت به‌هم‌رسیدن دندانها و ترمیم‌های نادرست و غیرطبیعی دندان‌هاست به‌طوری که اگر ترمیم ضعیف باشد، با دندان‌قروچه به‌راحتی تخریب میشود و می‌شکند اما ترمیم به‌شکل روکش یا مواد دیگر تحت‌تاثیر سایش دندانها آسیب نمی‌بیند. در موارد بسیار کمتر دندان‌قروچه می‌تواند با ناراحتی‌های گوارشی ارتباط داشته باشد.
رفتارهای نادرست والدین و بازی‌های رایانه‌ای عوامل مهم دندان‌قروچه کودک است: در خصوص عوامل روحی و روانی، اگر فرد بزرگسال باشد بهتر می‌تواند مشکل دندان‌قروچه را برطرف کند اما کودک معمولا متوجه این مشکل نیست. این عوامل می‌تواند در بزرگسالان مرتبط با مشکلات خانوادگی و محیطی، گرفتاری‌های شغلی و مالی و حساس‌بودن به مسائل فراتر از حد توان فرد باشد. عوامل روانی زمینه‌ساز دندان‌قروچه در کودکان بیشتر به رفتار والدین برمی‌گردد که غالبا ناخواسته توسط آنها شکل می‌گیرد. به‌عنوان مثال، پدر و مادر شاغل هستند و کودک شب با نگرانی می‌خوابد که پس از بیدارشدن از خواب، هیچ‌یک از والدین در منزل نیستند. گاه بعضی از رفتارهای والدین ناشی از علاقه وافر به پیشرفت کودک است که دائم او را سرزنش یا مقایسه می‌کنند و کودک فشار ناشی از آن را بروز نمی‌دهد. حتی جلب‌توجه والدین به فرزند جدید خانواده نیز می‌تواند عامل این مشکل باشد. متاسفانه در بعضی موارد نیز والدین یا مراقبان رفتارهای خشونت‌بار نسبت به کودکان دارند. عامل دیگر در مورد کودکان پس از 5 سالگی، بازی‌های رایانه‌ای و موبایل است که یا بازی‌های خشن انجام می‌دهند یا نسبت به برد و باخت بسیار حساس هستند.
برطرف‌کردن عامل زمینه‌ساز دندان‌قروچه مهم‌ترین اقدام درمان است: دندان‌قروچه علاوه بر تشدید ناراحتی روحی کودک، سایش، حساس‌شدن و لق‌شدن دندانها را در پی دارد. البته دندان‌قروچه با دردهای عضلانی صورت، سردرد و درد مفصل گیجگاهی‌فکی نیز همراه است که بیشتر در بزرگسالان دیده میشود. اقدامات درمان دندان‌قروچه در کودکان، برطرف‌کردن عامل زمینه‌ای است. به‌عنوان مثال، ممکن است دندان تماس زودرس داشته که نه‌تنها موجب دندان‌قروچه میشود بلکه در بسیاری موارد منجر به انحراف فک میشود. اگر سایش در دندان اتفاق افتاده یا ترمیم دندان مشکل دارد، لازم است به دندانپزشک مراجعه کرد تا در صورت نیاز اصلاح حالت دندان انجام شود. از آنجا که شرایط روحی کودک مهم‌ترین عامل بروز دندان‌قروچه است، والدین حتما باید به وضعیت خانوادگی و رفتاری حتی شرایط عادی زندگی مانند تولد فرزند جدید، تنهایی کودک، بازی‌های رایانه‌ای و حساسیت‌زدایی در مورد بازی‌ها و... توجه نمایند چراکه ممکن است برای کودک آزاردهنده باشد. در بزرگترها نیز ضمن برطرف‌شدن عامل زمینه‌ساز دندان‌قروچه می‌توان با اقداماتی مانند ماساژ، داروهای مسکن و گرمای موضعی، درد عضلانی یا مفصلی صورت را تسکین داد. آخرین درمان برای دندان‌قروچه استفاده از پلاک‌های مانع از دندان‌قروچه است. امروزه وسایل متنوعی در این زمینه وجود دارد اما رایج‌ترین و بهترین، محافظ دندانی شب یا نایت‌گارد است که با گذاشتن در دهان، مانع از سایش دندانی خواهد بود. نکته قابل تاکید در مورد کودکان اینکه چنین وسایلی توصیه نمی‌شود زیرا بسیاری از عوامل به‌طور ناخواسته از طرف والدین موجب دغدغه فکری کودک شده و استفاده از عامل جلوگیری از دندان قروچه مانع از تشخیص علت واقعی میشود. اگر سایش دندان‌های شیری اتفاق افتاده و هنوز به دندان‌های دائمی نرسیده، می‌توان با رفع این مشکل نگرانی در مورد سایش دندان‌های دائمی را برطرف کرد. اما اگر سایش در دندان‌های دائمی نیز در حال‌وقوع است، در این موارد می‌توان نایت‌گارد را استفاده کرد و همزمان به رفع عامل زمینه‌ای نیز توجه کرد. البته نایت‌گارد به دلایل مختلف مانند رویش‌‌های جدید نیاز به تعویض دارد.متاسفانه یکی از عادات اشتباه غذایی، مصرف تنقلات ناسالم یا همان هله‌هوله است. در کشور ما، نظارت بر این خوراکی‌ها بیشتر معطوف به عدم آلودگی میکروبی، شیمیایی و فیزیکی است، در حالی که این خوراکی‌ها معمولاً از نظر تغذیه‌ای مفید نبوده و حاوی چربی‌های اشباع یا قندهای ساده هستند. این نوع خوراکی‌ها به‌شدت برای کودکان خوشمزه هستند و می‌توانند باعث ایجاد وابستگی در آنها شوند. به‌عنوان مثال، یک کیک 100 گرمی حدود 600 کالری دارد، در حالی که نیاز روزانه کالری برای یک کودک سه‌ونیم ساله حدود 1300 تا 1500 کالری است. با توجه به مصرف سایر خوراکی‌ها، میزان کالری دریافتی افزایش می‌یابد. افزایش مصرف کالری می‌تواند منجر به بالا رفتن قندهای ساده و چربی‌ها شود که در آینده عوارض متعددی را برای سلامت کودک به همراه خواهد داشت.
پرادراری ممکن است ناشی از دیابت نوع یک یا اختلال کلیوی باشد: یکی از مهم‌ترین نکات در این مورد این است که حتما کودک از نظر عملکرد غدد درون‌ریز داخلی به‌خصوص پانکراس و ترشح انسولین بررسی شود زیرا تمایل زیادی به مصرف تنقلات دارد، مقدار زیادی آب می‌نوشد و دچار پرادراری است. در واقع، پرنوشی و پرادراری یکی از نشانه‌های اولیه دیابت نوع یک است. اختلال عملکرد کلیوی نیز نیاز به بررسی دارد زیرا امکان دارد مشکل در تغلیظ ادرار باشد که منجر به پرادراری میشود.
ترکیبات موجود در تنقلات ناسالم می‌تواند زمینه‌ساز خارش شود: خارش بدن کودک نیز حتما لازم است توسط پزشک ارزیابی شود اگر خارش با ضایعات پوستی همراه است، می‌تواند نشانه آلرژی غذایی یا تماسی باشد. اگر خارش عمومی دارد، بهتر است مسئله آلرژی‌های وابسته به ایمنوگلوبینE و سطح IGE بررسی شود زیرا بعضی از انواع آلرژی وابسته به ایمنوگلوبین E و پاسخ ایمنی بدن است. البته لازم به ذکر است یکی از علل خارش بدن می‌تواند مصرف تنقلات ناسالم باشد چراکه میزان رنگ‌های خوراکی و اسانس‌ها و طعم‌دهنده‌ها در آنها محاسبه نمی‌شود. شاید مقدار چنین ترکیباتی برای یک خوراکی در حد مجاز باشد اما زمانی که کودک چند خوراکی طی روز مصرف می‌کند، مسلما مقدار این ترکیبات در بدن افزایش می‌یابد و عامل بروز واکنش‌های جلدی و ضایعات پوستی خواهد بود. تنقلات ناسالم هیچ ارزش غذایی برای کودک ندارد بنابراین لازم است خانواده‌ها به‌جای دادن تنقلات ناسالم، خوراکی‌های مفید و مغذی مانند میوه‌ها و سبزیجات، آبمیوه طبیعی و شیر پاستوریزه را در اختیار کودک قرار دهند. متاسفانه از آنجا که عوارض مصرف خوراکی‌های ناسالم به‌سرعت دیده نمی‌شود و دانش و آگاهی در این زمینه محدود است، گرایش به این عادات غذایی بالاست که سود آن تنها به جیب تولیدکنندگان می‌رود.
دندان‌قروچه ارتباطی با انگل ندارد: در مورد دندان‌قروچه یک دیدگاه قدیمی مبنی بر نشانه‌ای از انگل رواج دارد، در حالی‌که امروزه اثبات شده دندان‌قروچه هیچ ارتباطی با انگل ندارد. دندان‌قروچه عمدتا ناشی از واکنش‌های غیرارادی کودک هنگام خواب نسبت به اتفاقاتی است که طی روز از نظر روانی تجربه کرده است. این اتفاق به‌خصوص در خانواده‌‌هایی دیده میشود که کودک تحت‌مراقبت شدید است، مدام به کودک امر و نهی می‌کنند و فرصت رفتارهای کودکی به او نمی‌دهند. البته گاه ممکن است کودک تحت‌فشار از طرف فرد دیگری مانند خواهر یا برادر بزرگتر باشد یا حتی در مهدکودک یا مدرسه توسط یکی از همکلاسی‌ها مورد آزار قرار می‌گیرد و کودک نمی‌تواند با این شرایط مقابله کند. از این‌رو اگر کودک دندان‌قروچه دارد حتما توجه والدین نسبت به رفتارهای خود و عوامل محیطی در خانواده، مهدکودک و مدرسه ضروری است و در صورت نیاز بهتر است مشاوره با روانشناسان کودک نیز صورت گیرد.