دکترامیرحسین‌تکیان، دکترعلیرضا اولیایی‌منش، دکترعفت محمدی، دکترالکساندر کرایمر، دکتررضا مجدزاده، دکترمرتضی محمدزاده، دکترماریتا محمدشاهی، دکترمحمدمهدی کیانی، دکترفاطمه ابراهیمی و دکترحکیمه مصطفوی

 نوشتار‌حاضر حاصل پژوهش بین المللی توسط مرکز تحقیقات عدالت در سلامت دانشگاه علوم پزشکی تهران است  که به بررسی تاثیر تحریم های اقتصادی بر وضعیت سلامت مردم و نظام سلامت جمهوری اسلامی ایران طی سال های 2000 تا 2020 در دو سطح ملی و فروملی پرداخته است.

به گزارش سلامت، یافته‌های این تحقیق که در نشریه Globalization and Health منتشر شده نشان می‌دهد که تحریم‌ها تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی مانند افزایش هزینه‌های سلامت، کاهش دسترسی به داروها و تجهیزات پزشکی، و تشدید نابرابری‌ها در دسترسی به خدمات سلامت داشته‌اند.

این گزارش بر لزوم تقویت تولید داخلی، مدیریت بهینه منابع، و همکاری بین‌المللی برای کاهش اثرات منفی تحریم‌ها تأکید دارد. پیشنهادات شامل ترویج استفاده منطقی از داروها، حمایت مالی از گروه‌های آسیب‌پذیر و بهبود دسترسی به خدمات سلامت است. در ادامه متن تفصیلی این پژوهش را می‌خوانید.

تحریم‌های اقتصادی به‌عنوان یک ابزار فشار سیاسی علیه ایران، تأثیرگسترده‌ای بر جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی، اقتصادی و به‌ویژه برسلامت مردم گذاشته است. از زمان آغاز تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران دردهه ۱۹۵۰ و تشدید آنها در پی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، این اقدامات به ویژه پس از سال ۲۰۰۱ و پس از خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸، اثرات عمیقی بر وضعیت سلامت مردم و نظام سلامت کشور برجای گذاشته است.

در این میان تأثیرات تحریم‌ها از ابعاد اقتصادی تا اجتماعی و از کاهش دسترسی به خدمات سلامت گرفته تا افزایش هزینه‌های درمانی، همواره در کانون توجه بوده‌اند. در حالی که هدف اولیه تحریم‌ها محدود کردن فعالیت‌های اقتصادی، تجاری و نظامی ایران بود، پیامدهای غیرمستقیم آنها به‌ویژه در حوزه سلامت کاملاً قابل‌ مشاهده بوده است.

این مقاله بر اساس یافته‌های پژوهشی یک مطالعه ملی که توسط مرکز تحقیقات عدالت در سلامت دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده است، به بررسی اثرات تحریم‌ها بر شاخص‌های سلامت در ایران پرداخته و تلاش می‌کند تا اثرات تحریم‌ها را به‌طور شفاف و مستند برای سیاست‌گذاران، ارائه‌دهندگان خدمات سلامت و عموم مردم توضیح دهد.

هدف این پژوهش بین المللی تبیین چگونگی اثرگذاری تحریم‌ها بر سلامت عمومی مردم ایران و همچنین تحلیل عواملی است که موجب نابرابری در دسترسی به خدمات سلامت در میان استان‌های مختلف کشور شده است. نتایج این مطالعه به‌ویژه در زمینه دسترسی به دارو و تجهیزات پزشکی، افزایش هزینه‌های سلامت، و فشار مالی ناشی از تحریم‌ها بر خانواده‌ها وبیمارستان‌ها و نظام سلامت کشور حائز اهمیت است. در این مقاله همچنین راهکارهایی برای کاهش اثرات منفی تحریم‌ها و پیشنهادات عملی برای سیاست‌گذاران ارائه شده است.

تحریم‌ها چگونه بر سلامت اثر می‌گذارند؟
اثرات مستقیم تحریم‌ها بر تأمین دارو و تجهیزات پزشکی:
یکی از مهم‌ترین و مشهودترین اثرات تحریم‌های اقتصادی بر سلامت کاهش دسترسی به دارو و تجهیزات پزشکی است. اگرچه داروهای بشردوستانه در بسیاری از تحریم‌ها معاف هستند، اما مشکلات اصلی در زمینه انتقال پول، ترس شرکت‌های دارویی از جریمه‌های اقتصادی و مشکلات در زمینه حمل‌ونقل کالاهای پزشکی موجب کمبود جدی داروها و تجهیزات پزشکی شده است. این مشکلات به‌ویژه در مورد داروهای حیاتی مانند داروهای ضدسرطان، داروهای ضدالتهابی برای بیماری‌های مزمن و داروهای درمان بیماری‌های نادر مانند تالاسمی و هموفیلی مشاهده شده است.

کمبود دارو نه‌تنها دسترسی به درمان‌های ضروری را محدود کرده، بلکه کیفیت زندگی بیماران را به‌ویژه در مواردی که نیاز به درمان‌های مداوم و پیچیده دارند به شدت تحت‌الشعاع قرار داده است. به‌عنوان مثال بیماران مبتلا به سرطان که نیاز به درمان‌های پیچیده مانند رادیوتراپی و شیمی‌درمانی دارند با کمبود تجهیزات مدرن و داروهای خاص مواجه شده‌اند. این مسئله تأثیرات منفی زیادی بر وضعیت درمان و بهبود آنها داشته است. کمبود تجهیزات پزشکی و به‌ویژه دستگاه‌های مدرن برای درمان بیماری‌هایی نظیر سرطان باعث شده است که بیمارستان‌ها به استفاده از دستگاه‌های قدیمی‌تر و دربرخی موارد با کیفیت پایین‌تر روی بیاورند. این تغییرات باعث کاهش کیفیت خدمات درمانی و کاهش امید به درمان به‌ویژه در میان بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن و صعب‌العلاج شده است.

اثرات غیرمستقیم تحریم‌ها بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی:
تحریم‌ها علاوه بر تأثیرات مستقیم بر تأمین دارو و تجهیزات، تأثیرات غیرمستقیمی بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی مردم داشته‌اند. تحریم‌ها با افزایش نرخ تورم، کاهش تولیدات داخلی و کاهش قدرت خرید خانوارها موجب افزایش هزینه‌های سلامت و کاهش دسترسی به خدمات درمانی برای گروه‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر شده است. این وضعیت به‌ویژه برای بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن مشکل‌ساز بوده است. بسیاری از خانواده‌ها که درآمد ثابت یا متوسط دارند به دلیل افزایش هزینه‌های درمانی قادر به تأمین هزینه‌های درمانی بیماری‌های مزمن خود یا خانواده‌شان نیستند. این فشار مالی موجب می‌شود که این خانواده‌ها درمان برخی بیماری‌ها را کنار بگذارند یا آن را به تأخیر بیندازند که این امر به تشدید وضعیت سلامتی آنها می‌انجامد.

از سوی دیگر افزایش هزینه‌های سلامت به‌ویژه برای داروهای ضروری و تجهیزات پزشکی در دوران تحریم‌ها فشار زیادی به بودجه خانوارها وارد کرده است. در این شرایط بسیاری از مردم مجبور به انتخاب بین درمان و تأمین نیازهای اولیه مانند غذا، مسکن و آموزش فرزندان خود شده‌اند. این تصمیم‌گیری‌های دشوار نابرابری‌های موجود در جامعه را تشدید کرده و بر وضعیت سلامت عمومی تأثیر منفی گذاشته است.

تجربه مردم و بیماران:
مطالعات کیفی در این پژوهش نشان داده است که مردم به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار از کمبود دارو و تجهیزات پزشکی رنج می‌برند و این مشکلات تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی و وضعیت سلامت آنها داشته است. بسیاری از بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند هموفیلی، تالاسمی، و بیماری‌های قلبی به‌ویژه در شرایطی که داروها کمیاب و هزینه‌بر هستند نتواسته‌اند درمان‌های خود را به موقع دریافت کنند. این مسئله موجب تشدید مشکلات سلامت و افزایش بار مالی بر خانواده‌ها شده است.
یکی از مشکلات اساسی که در بررسی تجربیات مردم و بیماران به آن اشاره شده افزایش قیمت دارو و تجهیزات پزشکی در دوران تحریم‌ها بوده است. این افزایش قیمت‌ها باعث شده است که بسیاری از بیماران نتوانند داروهای مورد نیاز خود را خریداری کنند و در نتیجه مجبور به مراجعه به بازارهای سیاه یا استفاده از داروهای قاچاق شوند. این داروها نه‌تنها قیمت بالاتری دارند بلکه از کیفیت پایین‌تری برخوردار هستند و ممکن است اثرات جانبی خطرناکی نیز داشته باشند.
بیماران مبتلا به بیماری‌های نادر و مزمن نیز مجبور به تأخیر در دریافت درمان‌های پیچیده شده‌اند. به عنوان مثال بیماران مبتلا به سرطان‌های پیشرفته که نیاز به شیمی‌درمانی و رادیوتراپی دارند، با کمبود تجهیزات مدرن درمانی روبه‌رو هستند و این امر موجب افزایش نرخ مرگ و میر در این گروه از بیماران شده است.

نابرابری‌های استانی در دسترسی به خدمات سلامت:
یکی از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش وجود نابرابری‌های عمیق در دسترسی به خدمات سلامت بین استان‌های مختلف کشور است. این نابرابری‌ها به‌ویژه در استان‌های کم‌برخوردار بیشتر مشهود است. استان‌هایی مانند سیستان وبلوچستان، خراسان جنوبی و برخی از استان‌های غربی کشور به دلیل محدودیت‌های اقتصادی و کمبود منابع مالی تحت تأثیر بیشتری از تحریم‌ها قرار گرفته‌اند.

در این استان‌ها کمبود منابع مالی، بیکاری، و عدم دسترسی به خدمات سلامت مدرن، موجب شده است که نیازهای برآورده نشده مردم در زمینه خدمات سلامت بالا رود و از دریافت با کیفیت این خدمات نیز محروم شوند. این نابرابری‌ها نه‌تنها در دسترسی به دارو و تجهیزات پزشکی بلکه در توزیع نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌های درمانی نیز مشاهده می‌شود. به‌عنوان مثال در برخی از این استان‌ها تعداد پزشکان متخصص به‌ویژه در زمینه‌های درمانی پیشرفته مانند جراحی سرطان یا رادیوتراپی بسیار محدود است. این نابرابری‌ها موجب شده است که افراد در استان‌های مختلف به‌ویژه در مناطق دورافتاده و روستایی دسترسی کمتری به خدمات درمانی داشته باشند و این مسئله تأثیرات منفی زیادی بر وضعیت سلامت عمومی مردم و ایجاد هزینه‌های کمرشکن برای خانواده‌های ایشان داشته است.

تحلیل نظرات سیاست‌گذاران و ارائه‌دهندگان خدمات سلامت:
قسمتی از یافته های کیفی این پژوهش به تحلیل دیدگاه‌ها و نظرات سیاست‌گذاران و متخصصان نظام سلامت در خصوص چگونگی تاثیر تحریم‌ها بر سلامت مردم و نظام سلامت پرداخته است. بسیاری از این متخصصان و مقامات سلامت تأثیرات تحریم‌ها را بر روند تأمین داروها، تجهیزاتپزشکی، و نیروی انسانی در بخش سلامت به‌وضوح مشاهده کرده‌اند. این نظرات به‌ویژه در زمینه‌های زیر شفاف‌سازی شده است:

تأثیر تحریم‌ها بر زیرساخت‌های بخش سلامت:
سیاست‌گذاران و کارشناسان نظام سلامت اذعان دارند که یکی از مهم‌ترین اثرات تحریم‌ها کاهش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سلامت کشور بوده است. بسیاری از مراکز درمانی به‌ویژه در استان‌های کم‌برخوردار با مشکلات مالی و کمبود تجهیزات روبه‌رو شده‌اند. در برخی موارد کاهش تمایل سرمایه‌گذاران خارجی به فعالیت در بخش سلامت موجب شده که توسعه بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها و مراکز درمانی جدید به‌طور چشم‌گیری کاهش یابد. این کاهش زیرساخت‌ها تأثیرات منفی زیادی بر سطح کیفیت خدمات درمانی گذاشته و موجب افزایش نابرابری‌ها در دسترسی به درمان‌های پیشرفته در استان‌های مختلف شده است.

تأثیر تحریم‌ها بر نیروی انسانی در بخش سلامت:
صاحب نظران حوزه سلامت تأکید دارند که تحریم‌ها تأثیرات غیرمستقیمی بر نیروی انسانی بخش سلامت داشته است. یکی از اصلی‌ترین مشکلات مهاجرت متخصصان به کشورهای دیگر به دلیل شرایط دشوار اقتصادی و نبود فرصت‌های شغلی مناسب در داخل کشور بوده است. کاهش انگیزه کاری و کمبود تخصص‌های پزشکی در برخی رشته‌ها موجب شده است که بیماران در دریافت خدمات پزشکی به‌ویژه در تخصص‌های خاص با مشکلات زیادی مواجه شوند. علاوه بر این برخی از کادر درمان به دلیل فشار کاری زیاد و شرایط نامناسب دچار فرسودگی شغلی شده‌اند و این مسئله بر کیفیت خدمات ارائه‌ شده به بیماران تأثیر منفی گذاشته است.

تأثیرات اقتصادی تحریم‌ها بر کیفیت خدمات سلامت:
تأثیرات تحریم‌ها بر تورم و کاهش قدرت خرید مردم موجب افزایش هزینه‌های خدمات درمانی در سطح عمومی و خصوصی شده است. بسیاری از بیماران به‌ویژه در طبقات کم‌درآمد و آسیب‌پذیر قادر به پرداخت هزینه‌های درمان خود نبوده‌اند. از سوی دیگر کمبود منابع مالی برای بیمارستان‌ها و مراکز درمانی عمومی موجب شده است که آنها مجبور به کاهش کیفیت خدمات و محدود کردن دسترسی به تجهیزات پزشکی پیشرفته شوند. این امر نه‌تنها بر روند درمان بیماران اثر منفی گذاشته بلکه به افزایش نابرابری‌های سلامت درکشور نیز دامن زده است.

 پیشنهادات برای سیاست‌گذاران:
با توجه به یافته‌های این پژوهش و تأثیرات منفی تحریم‌ها بر نظام سلامت چندین پیشنهاد برای سیاست‌گذاران به‌ویژه در حوزه سلامت به شرح زیر مطرح می‌شود:
حمایت از تولیدات داخلی دارو و تجهیزات پزشکی: یکی از راهکارهای اصلی برای مقابله با کمبود دارو و تجهیزات پزشکی تقویت تولیدات داخلی است. ترویج استفاده از داروهای ژنریک، حمایت از تولیدکنندگان داخلی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تولید داروهای ضروری می‌تواند به کاهش وابستگی ایران به واردات داروها کمک کند و از آسیب‌های بیشتر ناشی از تحریم‌ها جلوگیری کند.

ایجاد سازوکارهای مالی پایدار برای تأمین دارو: با توجه به افزایش هزینه‌های درمان در دوران تحریم، ایجاد سازوکارهای مالی پایدار برای تأمین دارو و تجهیزات پزشکی امری ضروری است. استفاده از منابع مالی داخلی و همچنین همکاری با سازمان‌های بین‌المللی برای تأمین داروهای ضروری می‌تواند به کاهش فشار مالی بر خانوارها کمک کند.

بهبود مدیریت منابع انسانی: بهبود شرایط کاری کادر درمانی، ارائه مشوق‌های مالی و حرفه‌ای برای جلوگیری از مهاجرت پزشکان و متخصصان و جذب نیروی انسانی متخصص از دیگر راهکارهایی است که می‌تواند تأثیرات منفی تحریم‌ها را کاهش دهد.

استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی و دیپلماسی سلامت: اقدامات دیپلماتیک در راستای کاهش تحریم‌ها و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی درتأمین دارو و تجهیزات پزشکی می‌تواند به کاهش مشکلات ناشی از تحریم‌ها کمک کند. تعامل با سازمان‌های جهانی سلامت و استفاده از پتانسیل‌های همکاری بین‌المللی می‌تواند بخشی از راهکارهای مقابله با بحران‌های ناشیاز تحریم‌ها باشد.

نتیجه‌گیری
تحریم‌های اقتصادی علیه ایران تأثیر گسترده‌ای بر بخش‌های مختلف کشور گذاشته است. یکی از جدی‌ترین این تأثیرات کاهش دسترسی به خدمات سلامت و افزایش هزینه‌های درمان بوده است. این مشکلات به‌ویژه درگروه‌های آسیب‌پذیر مانند بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن و نادر و همچنین در استان‌های کم‌برخوردار که دسترسی به زیرساخت‌های سلامت محدودتراست مشاهده شده است.

این مقاله به تحلیل تأثیرات تحریم‌ها بر سلامت عمومی و ارائه راهکارهایی برای مقابله با اثرات منفی آنها پرداخته است. درنهایت برای کاهش تأثیرات منفی تحریم‌ها، سیاست‌گذاران باید بر حمایت از تولیدات داخلی، بهبود مدیریت منابع انسانی و استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی تمرکز کنند. سیاست‌هایی که می‌توانند از افزایش نابرابری‌های سلامت جلوگیری کرده و شرایط سلامت جسم، روان و اجتماعی مردم را در این دوران دشوار بهبود بخشند.