مریم منصوری
پویش «نه به تصادف»، که از اول اسفند ماه آغاز شده است، با هدف افزایش آگاهی عمومی و کاهش حوادث جاده‌ای، با همکاری تمام ارگان‌ها و نهادهای ذی‌ربط در حال اجرا است. این پویش تاکید ویژه‌ای بر آموزش و ارتقای فرهنگ ترافیکی دارد تا بهبود ایمنی جاده‌ها و کاهش آسیب‌ها و موارد منجر به فوت را رقم بزند. اگرچه بسیاری از مشکلات موجود در زمینه کیفیت و امنیت خودروهای داخلی و همچنین وضعیت برخی جاده‌های کشور نیازمند توجه فوری مسئولین است، اما نباید از سهم قابل توجه رانندگان در وقوع تصادفات چشم‌پوشی کرد. بی‌احتیاطی، سرعت بالا، عدم رعایت قوانین رانندگی و خواب‌آلودگی از جمله مهمترین عواملی هستند که خطرات جدی را برای رانندگان و مسافران به همراه دارند. به خصوص، پدیده‌ای به نام «میکرواسلیپ» یا ریزخواب(ریزخواب)، که کمتر در مورد آن صحبت می‌شود، می‌تواند پیامدهای ناگواری داشته باشد. به همین دلیل، با دکتر خسرو صادق‌نیت، فلوشیپ طب خواب، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رئیس انجمن علمی پزشکی خواب ایران و رئیس مرکز تحقیقات اختلالات خواب به گفت‌وگو نشستیم تا بیشتر در خصوص این پدیده و راه‌های مقابله با آن بدانیم و از این طریق سهم عامل انسانی در تصادفات جاده‌ای را کاهش دهیم.
: آقای دکتر، خواب‌آلودگی چه نقشی در تصادفات رانندگی، به‌ویژه تصادفات مرگبار، دارد؟
یکی از مهمترین علل در تصادفات، به‌خصوص تصادفات مرگبار، خواب‌آلودگی است، به گزارش پلیس این آمار در برخی سال‌ها به 30 الی 40 درصد می‌رسد. اما چرا این تصادفات مرگبارتر هستند؟ چرا که در بسیاری از تصادفات، راننده حتی در لحظات بحرانی هم قادر به نشان دادن واکنش‌هایی است که می‌تواند شدت حادثه را کاهش دهد. برای مثال، اگر ترمز خودرو از کار بیفتد، راننده ممکن است با استفاده از دنده معکوس یا تغییر مسیر به منطقه‌ای کم‌خطر، از برخورد شدید جلوگیری کند. همچنین، در صورت وجود نقص جاده‌ای، راننده می‌تواند با تجربه و تصمیم‌گیری سریع، تا حدی اثرات منفی آن عارضه را کاهش دهد. اما زمانی که راننده دچار خواب‌آلودگی شدید باشد به علت به خواب رفتن ناگهانی و یا میکرواسلیپ (ریزخواب)، هیچ واکنشی نسبت به اتفاقات پیرامون خود نشان نمی‌دهد. در چنین شرایطی، خودرو بدون هیچ کنترلی در مسیر خود ادامه‌ی حرکت می‌دهد و در نتیجه شدیدترین و مرگبارترین تصادفات را رقم می‌زند. این موضوع به این دلیل است که در هنگام خواب، هوشیاری کاملاً از بین می‌رود و فرد هیچ اقدامی برای پیشگیری از حادثه انجام نمی‌دهد. به همین دلیل، مرگبارترین و پرعارضه‌ترین تصادفات، ناشی از خواب‌آلودگی و به خواب رفتن ناگهانی راننده است.
: در مقایسه با بیماری‌های مزمن، تصادفات رانندگی چه جایگاهی در آمار مرگ‌ومیر کشور دارند؟
آمار مرگ‌ومیر ناشی از تصادفات در کشور ما بسیار بالاست و یکی از مهمترین علل از دست رفتن سال‌های عمر محسوب می‌شود. البته بیماری‌های قلبی-عروقی، سکته‌های قلبی و مغزی و سرطان همچنان از اصلی‌ترین عوامل مرگ‌ومیر هستند، اما این بیماری‌ها معمولاً در سنین بالا رخ می‌دهند. برای مثال، اگر فردی در ۷۰ سالگی بر اثر سکته، جان خود را از دست بدهد، سال- عمر یا سال‌های از دست‌رفته وی تفاوت زیادی با میانگین امید به زندگی که حدود ۷5 سال است، ندارد و به طور میانگین 5 سال از عمرش را از دست داده است. اما در تصادفات رانندگی، معمولاً کودکان، نوجوانان، جوانان و افراد میانسال و فعال جامعه جان خود را از دست می‌دهند. اگر یک فرد ۲۰ ساله در تصادف فوت کند، در واقع به صورت میانگین حدود ۵5 سال از عمر او که می‌توانست در جامعه نقش مفید و موثری داشته باشد، از بین رفته است. به همین دلیل، وقتی مجموع سال‌های از دست‌رفته عمر را محاسبه می‌کنیم، تصادفات رانندگی از بیماری‌های قلبی-عروقی و حتی سرطان نیز پیشی می‌گیرند و به‌عنوان مهمترین عامل از بین رفتن سال‌های عمر در کشور شناخته می‌شوند.
: ضمن اینکه بیشتر این افراد در سن باروری و فرزندآوری هستند و این مساله می‌تواند یک نسل را درگیر کند. درست است؟
بله، متاسفانه اغلب افرادی که در تصادفات جان خود را از دست می‌دهند در سنین باروری و فعالیت موثر هستند و عملا کشور نیروهای کارآمد خود را از دست می‌دهد. این افراد معمولاً در مرحله‌ای از زندگی قرار دارند که نقش مهمی در شکوفایی جامعه ایفا می‌کنند؛ هم در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و هم در خانواده‌های خود و از دست دادن این افراد، نه‌تنها جامعه را از افراد فعال و موثر محروم می‌کند، بلکه خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم سنگینی به بار می‌آورد. برای مثال، فوت یا حتی مصدومیت فردی که سرپرست خانواده است یا شغل مهمی را در جامعه به عهده دارد، نه‌تنها جامعه را از فردی تاثیرگذار و مولد محروم می‌کند، بلکه خانواده و اقوام او نیز دچار آسیب‌های جبران‌ناپذیری می‌شوند. در چنین شرایطی، خانواده‌هایی که ممکن است درگیر فقدان یا نقص عضو این افراد شوند، آسیب‌های سنگینی متحمل می‌شوند و این وضعیت متاسفانه در کشور ما با اعداد بسیار بالایی بیش از 800 هزار نفر روبه‌رو است.
: چه عواملی باعث خواب‌آلودگی در حین رانندگی می‌شود؟
چندین عامل مهم باعث خواب‌آلودگی می‌شوند که در حین رانندگی می‌تواند بسیار خطرناک و مرگبار باشد. یکی از مهمترین علل خواب‌آلودگی، بیدار ماندن طولانی‌مدت است. زمانی که فردی بیش از 15 تا ۱6 ساعت بیدار می‌ماند، به تدریج نیاز بدنش به خواب افزایش می‌یابد و دچار خواب‌آلودگی می‌شود. اما از این علت مهم‌تر، عامل ساعت درونی بدن است. در بدن ما یک ساعت طبیعی وجود دارد که بسیاری از فرآیندهای بدن، بدون اینکه اراده ما دخالت کند، به‌طور خودکار طبق این ساعت تنظیم می‌شوند. یکی از این فرآیندها، زمان احساس خواب‌آلودگی و زمان هوشیاری است. از حدود ساعت 10 شب احساس خواب آلودگی ما افزایش می‌یابد که نیاز به خوابیدن را حس می‌کنیم و از ساعات یک و نیم شب تا 5-6 صبح این خواب آلودگی به اوج خود می‌رسد و از حدود ساعت 6 تا 7 صبح این خواب‌آلودگی شروع به کاهش می‌کند، ولی دوباره بعد از ظهر، حدود ساعت ۱ تا 4 بعد از ظهر، خواب‌آلودگی مجدد افزایش مختصری پیدا می‌کند. این میزان خواب‌آلودگی به شدت خواب آلودگی نیمه شب نیست، اما هنوز هم می‌تواند باعث کاهش تمرکز در حین رانندگی و تصادفات ناشی از خواب آلودگی شود. به همین دلیل، حتی اگر در طول روز استراحت کرده باشیم، ساعت درونی بدن بر میزان خواب‌آلودگی ما تاثیر می‌گذارد و در این ساعات خطر خواب‌آلودگی و تصادفات بیشتر می‌شود.
: پس این که برخی روزها می‌خوابند برای اینکه شب بیدار بمانند و بتوانند در ساعات خلوت رانندگی کنند اشتباه است؟
خوابیدن در طول روز می‌تواند شدت خواب‌آلودگی شب را کاهش دهد، اما به‌طور کامل این حس را از بین نمی‌برد. همان‌طور که گفته شد، دو عامل اصلی باعث خواب‌آلودگی می‌شوند: مدت‌زمانی که بیدار بوده‌ایم و ساعت درونی بدن. زمانی که ما در طول روز فعال هستیم، با نزدیک شدن به ساعت ۹ یا ۱۰ شب، مدت بیداری ما افزایش پیدا می‌کند و نیاز بدن به خواب بیشتر می‌شود. در همین ساعات، ساعت درونی بدن نیز خواب آلودگی را تحریک می‌کند و همزمان این دو باعث افزایش خواب آلودگی و درنتیجه شروع خواب ما می‌شود. حالا اگر فردی در طول روز، مثلاً بعدازظهر، خوابیده باشد، طول مدت بیداری او کمتر خواهد شد و در نتیجه یکی از این دو عامل ایجاد کننده‌ی خواب آلودگی کاهش می‌یابد.
بااین‌حال، ساعت درونی بدن که تاثیر قوی‌تری دارد، همچنان به بدن فرمان خواب می‌دهد. به همین دلیل، حتی اگر فرد در طول روز استراحت کرده باشد، شب‌ها نمی‌تواند با کیفیت روز بیدار بماند، زیرا ساعت درونی بدن همچنان او را به خوابیدن سوق می‌دهد.
: چه عوامل دیگری می‌توانند باعث خواب‌آلودگی شوند و خطر تصادف را افزایش دهند؟
علاوه بر آنچه ذکر شد، مصرف برخی داروها و مواد خوراکی نیز می‌توانند باعث خواب‌آلودگی شوند و بدون اینکه فرد متوجه باشد، هوشیاری او را کاهش یافته و خطر تصادف افزایش می‌یابد. مانند:
داروهای خواب‌آور: داروهای خواب‌آور به‌طور مستقیم باعث کاهش هوشیاری و افزایش خواب‌آلودگی می‌شوند.
داروهایی با عارضه خواب‌آوری: بسیاری از داروها، اگرچه مستقیماً برای خواب تجویز نمی‌شوند، اما عارضه جانبی آن‌ها خواب‌آلودگی است. ازجمله: برخی داروهای ضدحساسیت (مانند آنتی‌هیستامین‌ها)، بعضی از شربت‌های ضدسرفه، برخی داروهای اعصاب و روان و... مصرف این داروها می‌تواند باعث کاهش تمرکز و هوشیاری شوند، درحالی‌که فرد ممکن است متوجه تاثیر آن‌ها نباشد.
الکل: مصرف الکل، هم باعث کاهش هوشیاری و دقت می‌شود و هم اثر خواب‌آوری دارد.
غذاها: اگرچه غذا به‌طور مستقیم عامل خواب‌آلودگی نیست، اما پس از صرف وعده‌های غذایی، خون‌رسانی به دستگاه گوارش افزایش می‌یابد و این موضوع می‌تواند سطح انرژی و توان فعالیت فرد را کاهش دهد. به همین دلیل توصیه می‌شود رانندگان پس از صرف غذا استراحت کافی داشته باشند و از رانندگی طولانی، خودداری کنند.
: وقتی در زمان خواب‌آلودگی رانندگی می‌کنیم چه اتفاقی ممکن است رخ بدهد؟
اگر در زمان خواب‌آلودگی که زمان طبیعی خواب فرد است، رانندگی کنیم، دو اتفاق ممکن است رخ دهد. نخست، در شرایطی که جاده کسالت‌آور و یکنواخت باشد و هیچ عامل تحریکی وجود نداشته باشد، ممکن است فرد دچار حمله خواب شود. در این حالت، فرد پشت فرمان به خواب می‌رود و در نتیجه تصادف رخ می‌دهد. اما اتفاق دوم که می‌تواند بسیار خطرناک باشد، زمانی است که فرد در حین رانندگی، در ظاهر بیدار به نظر می‌رسد اما مغز او برای چند ثانیه وارد حالت خواب می‌شود. در این شرایط، فرد نشانه‌های معمول خوابیدن، مانند بسته شدن چشم‌ها، شل شدن بدن یا افتادن سر را ندارد، اما مغز او برای ۵ تا ۱۵ ثانیه در حالت خواب قرار می‌گیرد. این وضعیت که میکرواسلیپ یا ریزخواب نام دارد، موجب می‌شود راننده در آن بازه زمانی هیچ‌گونه درکی از محیط اطراف خود نداشته باشد.
پژوهش‌های علمی با بررسی نوار مغزی نشان داده‌اند که امواج مغزی در این لحظات، الگوی خواب را نشان می‌دهند. در این مدت، فرد در ظاهر بیدار است، اما واکنش‌های او به اتفاقات بیرونی متوقف می‌شود. برای مثال، اگر راننده‌ای با سرعت ۸۰ کیلومتر در ساعت در حال حرکت باشد و برای 5 تا 10 ثانیه دچار میکرواسلیپ شود، طی ده‌ها متر حرکت اتومبیل، راننده هیچ مانعی را تشخیص نمی‌دهد و در صورت وجود مانع، بدون هیچ واکنشی به‌شدت با آن برخورد می‌کند. اگر جاده پیچ داشته باشد، خودرو بدون تغییر مسیر به حرکت خود ادامه می‌دهد و در صورت قرار گرفتن در کنار دره، به دره سقوط خواهد کرد.
بسیاری از رانندگان به ویژه رانندگان حرفه‌ای که شب‌ها رانندگی می‌کنند، چنین تجربه‌ای را داشته‌اند. بسیاری از آن‌ها تجربه‌ی خود را چنین بیان می‌کنند که حین رانندگی در شب برای چند لحظه متوجه محیط اطراف نشده‌اند، از کنار تابلوهای راهنمایی رد شده‌اند اما آن‌ها را ندیده‌اند و یا گاهی از خطوط جاده‌ای، عبور کرده و یا به سمت کناره‌های جاده منحرف شده‌اند. این حالت(میکرواسلیپ) یکی از دلایل اصلی واژگونی و تصادفات جاده‌ای در شب است. برخی از رانندگان خوش‌شانس بوده‌اند و در آن ۵ تا ۱۵ ثانیه، مسیر را بدون مواجه با مانع گذرانده‌اند، اما همیشه هم این‌گونه نیست. تصادفاتی که در نتیجه میکرواسلیپ رخ می‌دهند، به‌دلیل عدم عکس‌العمل راننده، معمولاً شدید و مرگبار هستند.
: پس میکرواسلیپ با چرت زدن تفاوت دارد؟
بله کاملا فرق می‌کند. در چرت زدن، بدن به‌طور کامل وارد مرحله خواب با همه خصوصیات آن می‌شود. چشم‌ها بسته می‌شوند، عضلات شل می‌شوند و سر و دست‌ها به طور طبیعی می‌افتند و معمولا مدت زمان چرت زدن چند دقیقه می‌باشد. اما در مورد میکرواسلیپ، هیچ‌کدام از این علائم خواب دیده نمی‌شود. عضلات بدن سفت هستند، دست روی فرمان باقی می‌ماند، چشم‌ها بازند، ولی مغز در حالت خواب است. فرد معمولا متوجه نمی‌شود که وارد مرحله میکرواسلیپ شده است و تنها پس از پایان این مرحله ممکن است متوجه شود که برای ۱۰ یا ۱۵ ثانیه هیچ درکی از محیط اطراف نداشته است. پیش از وقوع میکرواسلیپ هم هیچ‌گونه هشدار یا علامتی وجود ندارد که فرد یا اطرافیان او را آگاه کند و به او نشان دهد که مغز در حال ورود به این وضعیت است.
: آیا راهی برای تشخیص یا اندازه‌گیری میکرواسلیپ وجود دارد به خصوص برای استخدام رانندگان؟
خیر، هیچ راهی برای تشخیص یا اندازه‌گیری دقیق این عارضه وجود ندارد و می‌تواند برای هر فردی رخ دهد. بنابراین، بسیار مهم است که بدانیم این عارضه معمولاً در اوج خواب‌آلودگی فرد اتفاق می‌افتد، یعنی از حدودا ساعت 11-12 شب تا حدود 6-7 صبح و به میزان به مراتب کمتر در ساعات ۱ تا ۴ بعدازظهر. البته این بدان معنا نیست که خواب‌آلودگی در ساعات دیگر وجود ندارد؛ هر زمان که فرد خواب کافی نداشته باشد، ممکن است در هر ساعتی از شبانه‌روز دچار این عارضه شود. اما این ساعات، زمان‌هایی هستند که ساعت بیولوژیکی بدن بیشترین قدرت را دارد و در این زمان‌ها، احتمال وقوع میکرواسلیپ بسیار بیشتر است.
: چگونه می‌توان از خواب‌آلودگی هنگام رانندگی جلوگیری کرد و چه نکاتی را باید رعایت کرد تا خطر تصادفات کاهش یابد؟
توصیه اکیدی که برای پیشگیری از این حوادث داریم، این است که در درجه اول در ساعت‌هایی که اوج خواب‌آلودگی است و ساعت درونی می‌گوید «بخواب»، به‌ویژه بین ساعت ۱۲ شب تا ساعت ۶ صبح، سعی کنید رانندگی نکنید.
دوم اینکه اگر مجبورید در این ساعت‌ها رانندگی کنید، حتماً شب قبل و بعدازظهر همان روز، استراحت و خواب کافی داشته باشید تا نیاز خوابتان کمتر شود و شدت خواب‌آلودگی کاهش پیدا کند.
سوم اینکه در حین رانندگی به فاصله‌های مشخص و از قبل تعیین شده (یعنی هر100 تا 150 کیلومتر یا هر1 تا 5/1 ساعت) متوقف شوید هرچند احساس خواب‌آلودگی نداشته باشید؛ کمی راه بروید، آبی به صورت بزنید، چای یا قهوه‌ای بخورید و دوباره حرکت کنید تا یک ساعت یا ۱۰۰ کیلومتر بعد و دوباره توقف داشته باشید تا در نهایت به سلامت به مقصد برسید.
یادتان باشد که برخی باورها کاملاً غلط است و باید از آن‌ها دوری کنید؛ مثلاً اینکه اگر شیشه را پایین بکشیم و خود را در معرض باد خنک قرار دهیم یا اگر رادیو و آهنگ گوش بدهیم، خواب‌آلودگی از سرمان می‌پرد یا اگر تخمه و آجیل بخوریم، خواب‌آلودگی برطرف می‌شود، هیچ‌کدام از این باورها درست نیست، بنابراین توصیه می‌شود که از این باورهای غلط دور باشید.
در مسیرهای طولانی، اگر همراهی داشته باشید که حواسش به شما باشد و در صورت مشاهده علائم خواب‌آلودگی از شما بخواهد که توقف کنید، می‌تواند بسیار مفید باشد چرا که گاهی خودتان متوجه خواب‌آلودگی‌تان نمی‌شوید.
یکی از نکات مهم دیگر این است که معمولاً وقتی به مقصد نزدیک می‌شوید، تصمیم می‌گیرید که دیگر استراحت نکنید و خودتان را زودتر به مقصد نهایی برسانید تا در مقصد نهایی و یا منزل خود استراحتی کامل و مطلوب داشته باشید. این رویکرد باعث می‌شود که خود را وادار به تحمل هرچه بیشتر و مقابله با خواب آلودگی هرچند شدید کنید و در نهایت به مرحله‌ای برسید که خواب‌آلودگی شما به‌طور ناخودآگاه منجر به حملات خواب شود و حادثه‌ای که نباید، رخ دهد. به همین دلیل متاسفانه شاهد هستیم که در فاصله ۳۰ تا ۵۰ کیلومتری از مقصد، بیشترین حوادث رخ می‌دهد. زیرا در این مرحله، علائم خواب‌آلودگی را نادیده می‌گیرید و تلاش می‌کنید هرچه سریع‌تر به مقصد برسید. همین نگرش غلط و شایع باعث شده تا 60 درصد حوادث در فاصله ۳۰ تا ۵۰ کیلومتری از مقصد رخ دهد.
توصیه می‌شود که هیچ‌گاه این باور غلط را دنبال نکنید که «بگذارید برسیم و بعد استراحت کنیم.» حتی اگر فاصله کمی تا مقصد مانده باشد، بهتر است یک استراحت کوتاه داشته باشید و سپس با اطمینان بیشتری ادامه مسیر را طی کنید. استراحتی کوتاه، بین ۵ تا ۱۵ دقیقه کافی است. اگر خوابتان می‌برد، چرتی بزنید و اگر خوابتان نمی‌آید، حتی با بستن چشم‌ها به مدت کوتاهی استراحت کنید. پس از آن، کمی قدم بزنید، آبی به صورت‌تان بزنید، چای یا قهوه‌ای بنوشید و دوباره پشت فرمان بنشینید. این کارها کمک می‌کند تا رانندگی ایمن‌تری در یک ساعت تا یک ساعت و نیم بعد داشته باشید.