دکتر ثمانه رخگیره متخصص زنان، فلوشیپ لاپاراسکوپی زنان، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
«آندومتریوز» بیماری مزمن التهابی است که تقریبا 10 تا 15 درصد خانم‌ها مبتلا می‌شوند. میزان شیوع آندومتریوز در افرادی که دردهای مزمن لگنی دارند، حتی ممکن است به 50 تا 60 درصد نیز برسد. همچنین آندومتریوز در خانم‌هایی که دچار نازایی هستند نسبت به جمعیت عادی بیشتر است و به حدود 40 تا 48 درصد می‌رسد.
آندومتریوز به‌وجود غدد و استرومای آندومتر (لایه مخاطی رحم) در هر مکانی خارج از رحم گفته میشود. آندومتریوز در 20 تا 30 درصد خانمهای مبتلا ممکن است بدون علامت باشند اما بیشتر این بیماران از دردهای مزمن لگنی یا نازایی و یا هر دو مورد رنج می‌برند.
بهطور کلی، آندومتریوز بیماری سن باروری است و بیشتر در خانمهای این سنین اتفاق می‌افتد. اما ممکن است بهطور نادر در خانمهای یائسه نیز رخ دهد. آندومتریوز بیشتر در خانم‌هایی ایجاد میشود که هرگز باردار نشده‌اند. همچنین یک منشا ژنتیکی نیز در مورد این بیماری شناخته شده‌‌است. ابتلا به آندومتریوز در خانمهای درجه یک خانواده نیز زمینه بیماری را در فرد افزایش می‌دهد.
برگشت خون قاعدگی به لگن مهم‌ترین عامل بروز ««آندومتریوز» است
مکانیسم دقیق این بیماری هنوز بهطور کامل شناخته نشده اما یکی از شایعترین مکانیسم‌هایی که به‌نظر می‌رسد زمینه‌ساز آندومتریوز است، برگشت خون قاعدگی از طریق لوله‌های رحم به داخل لگن و کاشته‌شدن سلول‌های آندومتر در فضای لگن است.
شایعترین محلی که درگیری آندومتریوز دیده میشود، تخمدان‌ها هستند که به‌صورت کیست‌های شکلاتی خواهدبود. اما سایر قسمت‌های حفره لگن نیز ممکن است دچار آندومتریوز شود. احشایی که در لگن وجود دارند مانند روده، آپاندیس، حالب و مثانه نیز ممکن است با این بیماری درگیری پیدا کنند.
شایعترین علامت «آندومتریوز» درد است
شایعترین علامت آندومتریوز، درد است. این دردها ممکن است به‌صورت دوره‌ای در زمان قاعدگی باشد یا دردهای غیردوره‌ای در کل سیکل قاعدگی یا زمان نزدیکی وجود داشته‌باشد.
نازایی نیز در بیماران مبتلا به آندومتریوز شایع‌تر است زیرا چسبندگی‌های لگنی ناشی از بیماری موجب تغییر در آناتومی بیماران میشود و نازایی، ثانویه به این چسبندگی‌ها با علل لوله‌ای باشد.
همچنین فاکتورهای التهابی که در لگن بیماران وجود دارد، شانس بارداری را کمتر می‌کند. وجود کیست‌های تخمدانی نیز باعث کاهش ذخیره تخمدان میشود و علت دیگری برای نازایی در این افراد است.
تا چند سال اخیر مرسوم‌ترین روش تشخیصی این بیماری، لاپاروسکوپی بود. اما امروزه به‌دلیل پیشرفت تکنیک‌های رادیولوژی می‌توان بیماری آندومتریوز را از طریق سونوگرافی یا ام‌آر‌آی با دقت بالا تشخیص داد و درمان را آغاز کرد تا از پیشرفت بیماری جلوگیری شود. به‌جزء درد و نازایی، بسیاری از مبتلایان به آندومتریوز از علائم عمومی مانند احساس خستگی دائم، اسهال و یبوست همچنین علائم گوارشی نظیر نفخ و حالت‌تهوع رنج می‌برند که در زمان نزدیک شروع دوره قاعدگی و طی آن، تشدید میشود. علائم گوارشی که این بیماران تجربه می‌کنند گاه ممکن است با علائم روده تحریک‌پذیر یا بیماری‌های التهابی روده همپوشانی داشته‌باشد و نیاز به تشخیص دقیق دارد.
هر عامل افزایش استروژن زمینه «آندومتریوز» را تشدید می‌کند
یک‌سری عوامل خطر وجود دارند که فرد را مستعد آندومتریوز می‌کنند. از جمله این عوامل می‌توان به عدم‌سابقه بارداری، سن شروع قاعدگی در سنین پایین‌تر از حد معمول، یائسگی در سنین بالاتر از حد معمول، فواصل کوتاه و کمتر از 27 روز بین دوره‌های قاعدگی، خونریزی شدید یا طولانی‌بودن دوره قاعدگی اشاره کرد.
بهطور کلی، هر عامل که سطح هورمون استروژن را در طول زندگی بانوان افزایش دهد، احتمال ابتلا به آندومتریوز را نیز افزایش می‌دهد. خانم‌هایی که لاغر هستند و نمایه توده بدنی (BMI) پایین‌تر از حد طبیعی دارند ویا یکی از خانمهای درجه یک خانواده به آندومتریوز مبتلا باشد، زمینه ابتلا به این بیماری بیشتر میشود.
یکی دیگر از نگرانی‌هایی که در مورد مبتلایان به آندومتریوز وجود دارد، سرطان است. البته این احتمال بسیار بالاتر از جمعیت عادی نیست اما بهطور مثال، اگر احتمال ابتلا به سرطان تخمدان از هر 100 نفر یکی باشد، این احتمال در خانمهای مبتلا به آندومتریوز دو برابر است. بنابراین خانمهای مبتلا به آندومتریوز که تحت‌درمان دارویی هستند یا حتی علائم چندان شدیدی ندارند، حتما باید پیگیری‌های پزشکی را بهطور منظم دنبال کنند تا بررسی‌های لازم صورت گیرد.
گام اول درمان «آندومتریوز»، درمان دارویی است
خانم‌هایی که دچار قاعدگی شدید هستند به‌طوری‌که حتما نیاز به استفاده از داروهای مسکن دارند و در انجام فعالیت‌های معمول روزمره اختلال به‌وجود می‌آید، حتما این حالت را جدی بگیرند. ضمن اینکه اگر درد بهطور پیشرونده طی قاعدگی افزایش یابد، درد عمقی شدید هنگام رابطه جنسی اتفاق بیفتد یا درد شدید و تیرکشنده طی دوران قاعدگی در زمان اجابت‌مزاج احساس شود، ضرورت مشورت با متخصص زنان را می‌رساند زیرا این علائم می‌تواند نشانه ابتلا به آندومتریوز باشد که بررسی‌های دقیق لازم است.
امروزه گام اول درمان آندومتریوز، درمان دارویی است و به‌جزء در شرایط خاص، تصمیم در مورد جراحی صورت نمی‌گیرد. درمانهای دارویی نیز شامل داروهای ضددرد و داروهای هورمونی مختلف است که برای کنترل بیماری تجویز میشود.
در مواردی که پاسخ به درمان دارویی موثر نباشد، درد همچنان ادامه داشته‌باشد، به‌دلیل شرایط جسمانی بیمار امکان تجویز دارو نباشد و درمانهای هورمونی ممنوعیت داشته‌باشد، شک به بدخیمی وجود دارد یا درگیری آندومتریوز در ارگان‌های خاص بدن اتفاق افتاده که امکان دارد عواقب جبران‌ناپذیری مانند انسداد روده یا حالب را در پی داشته‌باشد، انجام جراحی ضروری خواهدبود. همچنین در بیماران آندومتریوز مبتلا به نازایی ممکن است جراحی ضرورت یابد.
درمان جراحی در مبتلایان به آندومتریوز به دو صورت است. اگر بیمار خواهان باروری باشد، کیست شکلاتی تخمدان و ضایعات آندومتریوز لگنی خارج میشود اما اگر بیمار تمایل به بارداری نداشته‌باشد و سن بالا باشد، رحم و تخمدان‌ها همراه ضایعات آندومتریوز برداشته میشود.
با توجه به اینکه در مبتلایان به آندومتریوز امکان درگیری روده، حالب، مثانه و سایر ارگان‌های لگنی وجود دارد، جراحی آندومتریوز یک کار تیمی است و حتما در کنار جراح زنان نیاز به حضور جراح کولورکتال و ارولوژی خواهدبود.
در صورت تمایل به بارداری فریز تخمک یا جنین قبل از جراحی انجام شود
یکی از مهم‌ترین نکات مهم که پیش از جراحی مبتلایان به آندومتریوز که تمایل به بارداری دارند، حتما باید مدنظر قرار گیرد اینکه برای فریز تخمک یا جنین اقدام شود. با توجه به اینکه چسبندگی لگنی در مبتلایان به آندومتریوز زیاد است و احتمال دارد حین خارج‌کردن کیست‌های تخمدان ذخیره تخمدان به‌طرز قابل‌توجهی کاهش یابد، این توصیه بهطور جدی اهمیت دارد.
به همه خانمهای مبتلا به آندومتریوز که برای بارداری اقدام می‌کنند، توصیه میشود در صورت عدم‌موفقیت، پس از 5 تا 6 ماه حتما به متخصص زنان مراجعه نمایند تا بررسی جدی‌تر و درمانهای لازم صورت گیرد. بهترین فرصت بارداری برای بیمارانی که تحت‌جراحی قرار گرفته‌اند، طی شش ماه اول پس از جراحی است که شانس بارداری افزایش می‌یابد.
خوشبختانه درحال‌حاضر با پیشرفت‌های موفق در زمینه روش‌های کمک‌باروری، تعداد زیادی از خانمهای مبتلا به آندومتریوز که قبلا شانس بارداری نداشتند، بارداری موفق تجربه می‌کنند. حتی در خانم‌هایی که ذخیره تخمدان بسیار پایین است، با استفاده از تخمک یا جنین اهدایی امکان بارداری وجود دارد.
البته خانمهای مبتلا به آندومتریوز که بهطور طبیعی یا از طریق روش‌های کمک‌باروری باردار شده‌اند، نسبت به خانمهای دیگر، بارداری پرخطر را تجربه می‌کنند. خطر بسیاری از عوارض بارداری صرفنظر از سن و سایر مشکلات طبی زمینه‌ای، در این افراد بالاتر است. اگر بارداری به‌کمک روش IVF باشد، این عوارض بازهم بیشتر خواهدبود.
بهطور کلی، در خانمهای مبتلا به آندومتریوز که باردار می‌شوند، احتمال سقط جنین، زایمان زودرس، اختلال رشد جنین، دیابت بارداری، فشار خون بالا و اختلالات جفت مانند جفت سرراهی و چسبندگی جفت بالاتر است.
همچنین احتمال سزارین در این افراد نیز بیشتر خواهدبود. با توجه به چسبندگی‌های لگنی در این افراد و سابقه جراحی پیش از بارداری، سزارین نیز سخت‌تر و پرعارضه‌تر است. خونریزی‌های پس از زایمان نیز در این خانم‌ها افزایش می‌یابد.
احتمال بستری نوزاد در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) این خانم‌ها نیز بیشتر است. بنابراین نیاز به مراقبت ویژه و کنترل دقیق امری ضروری است و باید در مراکز پیشرفته برای کنترل بارداری و زایمان مراجعه نمایند. همچنین باید نسبت به علائم خطر در بارداری آگاهی کافی داشته تا به‌موقع به پزشک مراجعه شده و بارداری با عوارض کمتر سپری شود.