مریم‌سادات کاظمی
قارچ‌ها جزء عوامل زمینه‌ساز بیماری‌های پوستی هستند که معمولا با خارش، التهاب و پوسته‌ریزی بروز می‌یابند. ابتلا به این بیماری‌ها در مکان‌های عمومی و شرایطی که افراد از وسایل مشترک استفاده می‌کنند بسیار بالاست زیرا قارچ‌ها ممکن است روی وسایل یا سطوح باقی بمانند و به‌راحتی به افراد دیگر انتقال یابد. از همین‌رو، رعایت اصول بهداشتی و استفاده از وسایل شخصی یک راهکار بسیار موثر و مطمئن در کاهش زمینه بیماری‌هاست. ضمن اینکه در صورت ابتلا به چنین بیماری‌هایی حتما معاینه توسط متخصص پوست اهمیت دارد تا درمان مناسب با اثربخشی در کوتاه‌ترین زمان تجویز گردد. با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» پرداخته‌ایم:
«چند هفته است متوجه شده‌ام پسر ۷ ساله‌ام مدام سرش را می‌خاراند. اوایل فکر می‌کردم به‌دلیل تعریق زیاد یا شاید حساسیت باشد، اما کم‌کم روی سرش لکه‌های پوسته‌پوسته‌ای ظاهر شد. یکی از این لکه‌ها بزرگ‌تر شد و موهایش از آن ناحیه شروع به ریختن کرد. وقتی دست روی سرش می‌کشیدم، احساس می‌کردم پوست آن قسمت زبرتر شده است. در مدرسه‌اش هم چند بچه دیگر مشکل مشابهی دارند. نگران شدم و به پزشک مراجعه کردیم. پزشک بعد از معاینه گفت که احتمالاً عفونت قارچی پوست سر دارد. حالا برایش داروی خوراکی تجویز شده و باید از شامپوی ضدقارچ مخصوص استفاده کنیم. همچنین تاکید کردند که شانه و حوله‌اش را جداگانه استفاده کنیم تا سایر اعضای خانواده مبتلا نشوند. آیا این بیماری کامل درمان میشود؟ احتمال عود چقدر است؟ اگر سایر بچه‌ها رعایت نکنند چه میشود؟»
کچلی سر، عفونت قارچی است که پوست و مو را درگیر می‌کند
دکتر شاهین آقایی/ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
: آقای دکتر، لطفا در ابتدا بفرمائید کچلی سر چیست؟
کچلی سر یک عفونت قارچی پوست سر است که پوست و مو را درگیر می‌کند. علائم این بیماری شامل ریزش مو، مناطق پوسته پوسته خشک، قرمزی و خارش است.
: ابتلا به کچلی سر در چه سنینی اتفاق می‌افتد؟
کچلی سر عمدتا کودکان پیش از بلوغ را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و بین سه تا هفت سالگی به اوج خود می‌رسد. همچنین می‌تواند بزرگسالان، به‌ویژه افرادی را که نقص ایمنی دارند، تحت‌تاثیر قرار دهد. کچلی در اکثر نقاط جهان دیده میشود.
: چه عواملی در بروز این بیماری نقش دارند؟
عوامل خطر بروز کچلی سر را می‌توان تماس با حیوانات، ازدحام خانواده، وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین‌تر، محیط‌های گرم مرطوب و ورزش‌های تماسی دانست.
: عامل ابتلا به کچلی سر چیست؟
کچلی توسط قارچ‌های درماتوفیت ایجاد میشود که قادر به حمله به بافت کراتینه‌شده مانند مو و ناخن هستند. گرچه بیش از 40 گونه مختلف از درماتوفیت‌ها وجود دارند، تنها تعداد کمی با کچلی سر مرتبط هستند. درماتوفیت‌ها را می‌توان بر اساس ترجیح میزبان به سه دسته کلی دسته‌بندی کرد: گونه‌های انسان‌دوست (انسان)، گونه‌های جانوردوست (حیوانات) و گونه‌های ژئوفیل (خاک). شایع‌ترین عامل ایجادکننده در اروپا و آسیا ، گونه جانوردوست میکروسپوروم کنیس است که از گربه‌ها منشا می‌گیرد.
: این بیماری چطور سرایت پیدا می‌کند؟
کچلی یک عفونت مسری است. گونه‌های انسان‌دوست به دنبال تماس با افراد آلوده از جمله حامل‌های بدون علامت یا اشیاء آلوده پخش میشوند. اشیای آلوده که می‌توانند حاوی درماتوفیت‌های انسان‌دوست باشند را می‌توان برس مو، کلاه، حوله، ملافه، نیمکت و اسباب‌بازی دانست.هاگ‌های قارچ ممکن است ماه‌ها روی آنها زنده بماند. گونه‌های جانوردوست از حیوانات آلوده، از جمله حیوانات خانگی به‌ویژه بچه گربه‌ها یا گربه‌ها و سگ‌های ولگرد منتقل میشوند. گونه‌های جانوردوست می‌توانند از فرد به فرد گسترش یابند.
: عفونت کچلی سر چگونه ایجاد میشود؟
این عفونت که ناشی از قارچ‌های درماتوفیت است، ابتدا به لایه شاخی پوست سر حمله کرده و سپس به‌تدریج به سمت فولیکول‌های مو نفوذ می‌کند. قارچ در این مرحله به ساقه مو گسترش مییابد و کوتیکول مو را درگیر می‌کند. با تکثیر قارچ، ساختار مو تضعیف شده و ممکن است موها شکننده شوند یا بریزند که در نتیجه آن، نواحی طاسی ایجاد میشود.
: ویژگی‌های بالینی کچلی سر چیست؟
ویژگی‌های بالینی بسته به گونه درماتوفیت، نوع حمله به مو و میزان پاسخ التهابی میزبان متفاوت است. در همه انواع، ریزش جزئی مو با درجاتی از التهاب مشخص است. ویژگی‌های بالینی ممکن است به طور کلی به انواع غیرالتهابی و التهابی طبقه‌بندی شوند.
انواع غیرالتهابی عفونت کچلی را می‌توان این‌طور برشمرد:
لکه خاکستری: پوسته‌پوسته‌شدن ریز پوست سر و تکه‌های ریزش مو که به‌دلیل پوشاندن هاگ روی موهای آسیب‌دیده، خاکستری به‌نظر می‌رسد. ممکن است قرمزی متغیر مشاهده شود که معمولا در مورد گونه‌های انسان‌دوست کم است، اما ممکن است با گونه‌های حیوان‌دوست یا خاک‌دوست مشخص شود.
نقطه‌های سیاه: پوسته‌پوسته‌شدن ریز با لکه‌های ریزش مو که به صورت خالدار با نقاط سیاه ظاهر میشود. این «نقاط» ساقه‌های موی شکسته ثانویه به عفونت داخل ساقه مو هستند.
نوع منتشر: شبیه شوره سر عمومی است. ریزش مو اندک است یا وجود ندارد.
انواع التهابی عفونت کچلی نیز شامل موارد زیر است:
پوسچولار منتشر: این نوع عفونت با ریزش تکه‌تکه موها و تشکیل پوسچول یا تجمع چرکی در ریشه موها همراه است. در برخی موارد، عفونت ثانویه ناشی از باکتری یا سایر قارچ‌ها نیز ممکن است رخ دهد.
کریون: یک واکنش التهابی شدید که به‌دلیل پاسخ ایمنی تاخیری به قارچ ایجاد میشود. این نوع عفونت بهشکل پلاک قرمز، دردناک و باتلاقی ظاهر میشود و موهای آن ناحیه به‌طور کامل خالی میشود. معمولاً عامل ایجادکننده آن، گونه‌ای از قارچ‌های حیوان‌دوست است و در برخی موارد ممکن است منجر به ریزش موی دائمی شود.
فاووس: یک عفونت التهابی مزمن و نادر که با ایجاد ضایعات فنجانی‌شکل زردرنگ در اطراف پایه موها و مات‌شدن موها مشخص میشود.
عفونت قارچی ممکن است به سایر نواحی مودار بدن مانند ابروها و مژه‌ها گسترش یابد. همچنین، در برخی موارد لنفادنوپاتی (بزرگی غدد لنفاوی) منطقه‌ای مشاهده میشود.
: ابتلا به کچلی سر چه عوارضی در پی دارد؟
ریزش مو می‌تواند منجر به ناراحتی روانی-اجتماعی برای بیمار شود، به‌ویژه زمانی که به‌دنبال فرم التهابی منجر به ایجاد لکه‌های طاسی دائمی شود. بثورات ثانویه ممکن است با کچلی التهابی، به‌ویژه پس از شروع درمان ضدقارچی ایجاد شود که به‌عنوان واکنش «اید» شناخته میشود.
: روش‌های تشخیص بیماری چگونه است؟
در صورت مشکوک‌بودن بیماری از نظر بالینی، تشخیص باید با روش‌های میکروسکوپی و کشت قارچی تایید شود.
کشت قارچ: این روش امکان شناسایی عامل ایجادکننده و منبع احتمالی عفونت را فراهم می‌کند، اما روند آن تشخیص آهسته است و ممکن است تا چهار هفته طول بکشد. به همین دلیل، معمولاً درمان پیش از دریافت نتیجه آغاز میشود.
درموسکوپی پوست سر (تریکوسکوپی): یک روش سریع و غیرتهاجمی است که می‌تواند به تایید کچلی سر کمک کند و به پزشک اجازه دهد درمان را قبل از آماده‌شدن نتایج کشت شروع کند.
بیوپسی پوست: در برخی موارد، مشاهده تغییرات مشخص در نمونه‌برداری از پوست می‌تواند به تشخیص قطعی کچلی سر کمک کند.
: آیا ممکن است کچلی سر با دیگر بیماری‌های پوستی اشتباه گرفته شود؟
بله، ممکن است کچلی سر با انواع مختلف بیماری‌های پوستی اشتباه گرفته شود. این اشتباهات به‌ویژه زمانی رخ می‌دهد که علائم مشابهی نظیر طاسی تکه‌تکه، التهاب یا پوسته‌پوسته‌شدن پوست سر مشاهده شود. برخی از بیماری‌هایی که می‌توانند با کچلی سر مشابهت داشته باشند عبارتند از:
ریزش موی سکه‌ای: این بیماری باعث ریزش مو به‌صورت دایره‌ای میشود، اما پوسته‌پوسته‌شدن پوست سر در آن مشاهده نمی‌شود.
شوره سر، اگزمای آتوپیک و پسوریازیس پوست سر: این اختلالات ممکن است کچلی غیرالتهابی را شبیه‌سازی کنند، اما مقیاس پوسته‌پوسته‌شدن معمولاً گسترده‌تر است.
فولیکولیت باکتریال پوست سر، زرد زخم و آبسه: این عفونت‌ها ممکن است شباهت‌هایی به کچلی التهابی داشته باشند.
: درمان کچلی سر چیست؟
کچلی سر معمولاً به حداقل چهار هفته داروی خوراکی نیاز دارد، زیرا درمان‌های موضعی نمی‌توانند به عمق فولیکول‌های مو نفوذ کنند. در گذشته، گریزئوفولوین پرمصرف‌ترین دارو برای درمان کچلی سر بود، اما در حال حاضر در برخی کشورها موجود نیست و داروهای ضدقارچی جدیدتری مانند تربینافین و آزول‌ها به‌عنوان گزینه‌های درمانی معرفی شدهاند. برای کاهش انتقال اسپور یا هاگ‌های قارچی، از داروهای موضعی مانند بتادین و شامپوهای ضدقارچ هم استفاده میشود.
تمام اعضای خانواده باید از نظر ابتلا به کچلی غربالگری شوند و در صورت تشخیص بیماری، همه باید به‌طور همزمان تحت درمان قرار گیرند. همچنین، از اشتراک‌گذاری وسایلی مانند برس مو، کلاه و بالش باید اجتناب کرد و این وسایل باید به‌درستی تمیز شوند.
در صورتی که منبع عفونت حیوانی باشد، لازم است حیوانات خانگی توسط دامپزشک معاینه شده و بر اساس نتیجه معاینه درمان شوند.
: آیا پس از درمان، کچلی سر به‌طور کامل بهبود مییابد؟
کچلی غیرالتهابی با درمان مناسب و زودهنگام، پیش‌آگهی بسیار خوبی دارد اما فرم التهابی شدید ممکن است منجر به ریزش تکه‌ای مو به‌صورت دائمی شود.
بی‌توجهی به بهداشت در اماکن عمومی عامل جدی گسترش بیماری‌های قارچی است
دکتر احمد عامری/ استاد تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی
بیماری‌های قارچی پوستی از انواع بسیار شایع محسوب میشوند که بیشتر به‌دلیل استفاده از لباس و وسایل مشترک انتقال می‌یابند. این نکته در مورد فعالیت و حضور در مکان‌های عمومی مانند شنا در استخر بسیار اهمیت دارد زیرا اگر اصول بهداشتی به‌درستی رعایت نشود، قارچ‌های پوستی مانند قارچ‌های بین انگشتان به‌راحتی به دیگران سرایت می‌کند.
برای پیشگیری از بروز چنین بیماری‌هایی در وهله اول توصیه میشود اگر فردی به عفونت قارچی مبتلا شده نباید تا زمان بهبود در استخر حضور یابد. همچنین دوش‌گرفتن پیش از شنا و شست‌وشوی پاها در محلول ضدعفونی‌کننده پیش از ورود به استخر بسیار اهمیت دارد تا قارچ‌های پوستی به‌خصوص بین انگشتان پا از بین بروند. علاوه بر رعایت بهداشت فردی، توجه به ضدعفونی و نظافت محیط‌های ورزشی به‌خصوص استخر و کناره‌های استخر که افراد می‌نشینند توسط مسئولان این مراکز باید به‌درستی رعایت گردد.
در مورد آرایشگاه‌ها نیز رعایت بهداشت و ضدعفونی وسایل بسیار اهمیت دارد زیرا در غیر این‌صورت یکی از عوامل جدی انتقال بیماری‌های پوستی و عفونی خواهد بود. آموزش اصول بهداشتی به آرایشگران نباید صرفا یک سرکشی اداری و بی‌اهمیت باشد و باید آگاهی کافی ارائه گردد.
به‌طور کلی بی‌توجهی به مسائل بهداشتی در هر سطحی از حضور و فعالیت‌های خانوادگی و اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز شیوع بیماری‌ها در جامعه شود.
مراقبت‌های بهداشتی در صورت نگهداری حیوانات خانگی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد
در مورد تماس با حیوانات نیز حتما به مسائل بهداشتی دقت داشت و افرادی که با حیوانات سروکار دارند باید به‌طور منظم دست‌ها را با آب و صابون بشویند و وسایل و ظروفی که به‌عنوان مثال برای دوشیدن شیر دام استفاده میشود نیز به‌خوبی شسته شود. صابون به‌دلیل ایجاد حالت لیزخوردگی، باکتری‌ها، قارچ‌ها و دیگر عوامل بیماری‌زا را با کف از پوست جدا می‌کند و یک راهکار بهداشتی موثر محسوب میشود.
در مورد نگهداری حیوانات خانگی که امروزه نیز تمایل بیشتری در جامعه پیدا شده، نیاز به رعایت بسیار دقیق بهداشت است تا از انتقال بیماری‌ها جلوگیری شود. رعایت بهداشت این حیوانات چندان کار ساده‌ای نیست و متاسفانه در بسیاری موارد ساده‌انگاری میشود. در فضولات و بزاق دهان این حیوانات به‌رغم واکسیناسیون، عوامل متعدد بیماری‌زا وجود دارد که به‌راحتی می‌تواند زمینه انتقال بیماری‌های مختلف به انسان را ایجاد کند.
رعایت بهداشت مهم‌ترین اقدام پیشگیرانه ابتلا به عفونت‌های قارچی پوست است
دکتر معصومه روحانینسب
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
عفونت‌های قارچی از طریق تماس مستقیم (تماس پوست به پوست) و غیرمستقیم (تماس وسایل آلوده به پوست) منتقل میشوند. درمحیط‌های عمومی و شرایطی که وسایل مشترک استفاده میشود از جمله باشگاه‌های ورزشی و مدارس، احتمال سرایت بیشتر است.
سفر به مناطقی با شرایط بهداشتی پایین‌تر نیز زمینه انتقال عفونت قارچی پوست را افزایش می‌دهد. همچنین افرادی که حیوانات خانگی مانند سگ و گربه دارند یا به نگهداری از دام مشغول هستند در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند.
استفاده از وسایل آلوده به قارچ مانند حوله در باشگاه ورزشی یا وسایل آلوده در آرایشگاه‌ها نیز احتمال انتقال را بالا می‌برد.
خراش‌های پوستی زمینه انتقال قارچ پوستی را تسریع می‌کند
هرچه پوست سالم‌تر و سد دفاعی پوست عملکرد بهتری داشته باشد، زمینه انتقال قارچ‌های بیماری‌زا کاهش مییابد.
زمانی که پوست دچار زخم، خراش سطحی یا ترک پوستی شده، شرایط برای انتقال عفونت قارچی بیشتر میشود.
رعایت اصول بهداشت فردی نیز در پیشگیری از ابتلا به عفونت‌های قارچی نقش بسیار مهم و موثری دارد.
از همین‌رو توصیه میشود افراد همیشه و به‌خصوص در شرایط با احتمال آلودگی زیاد مانند استخرهای شنا و... حتما دمپایی، حوله، شانه و دیگر وسایل شخصی خود را همراه داشته باشند.
قارچ‌های پوستی به‌شدت مسری هستند. حتما در صورت ابتلا به این نوع بیماری باید وسایل شخصی فرد مبتلا جدا از دیگران باشد. البته نیازی به قرنطینه بیمار نیست اما توصیه میشود وسایل فرد جداگانه شسته و استفاده شود. معاینه دوره‌ای فرد مبتلا به قارچ پوستی اهمیت دارد تا احتمال انتقال به دیگران کمتر شود.
درمان بیماری‌های قارچی پوست نیاز به معاینه و درمان دقیق توسط متخصص پوست دارد
با توجه به اینکه قارچ‌های پوستی در جامعه ما بسیار مقاوم شدهاند و پاسخ به درمان از طریق روش‌های معمول درمان بسیار مشکل است، گاهی برای پاسخ‌دهی درمان، نیاز به استفاده از دو دارو بهشکل ترکیبی و همزمان است تا نتیجه مطلوب محقق شود.
توصیه اکید میشود همه افراد تا حد امکان به رعایت اصول بهداشتی و نظافت دقت داشته باشند و در صورت ابتلا به ضایعات مشکوک پوستی حتما به متخصص پوست مراجعه شود تا درمان مناسب سریع‌تر تجویز شود.