یکتا فراهانی
قهر کردن نوعی خشونت رفتاری است و زمانی که کینه، دعوا، تهدید، ترس و حتی خشونت جسمی بر زندگی روزمره کودکان سایه بیفکند، خانه برای آنها به محیطی ناامن تبدیل می‌شود. این شرایط می‌تواند رشد شخصیتی کودک را تحت‌تاثیر قرار دهد.
قهر پیامدهای متعددی به همراه دارد، از جمله مشکلات تحصیلی، شب‌ادراری، اختلالات خواب، سردرد، حملات خشم، اختلالات خوردن و حتی تاخیر در رشد گفتار. همچنین، کودکانی که خشونت و بی‌توجهی والدین را تجربه می‌کنند، در آینده ممکن است در مدیریت و مواجهه با خشونت در روابط خود دچار مشکل شوند. اما برای اینکه ببینیم چه جایگزین‌هایی برای رفتارهایی مانند قهر و بی‌توجهی با کودکان وجود دارد با دکتر مهدیه صالحی، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیئت ‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران گفت‌وگو کرده‌ایم.

: خانم دکتر، قهر چیست و اصولاً چرا بعضی افراد زیاد از آن استفاده می‌کنند؟
قهر واکنشی است که افراد برای نشان ‌دادن ناراحتی و خشم خود از آن استفاده می‌کنند و همچنین وسیله‌ای برای کنترل دیگران است که معمولاً افراد در روابط صمیمانه خود به آن متوسل می‌شوند. در واکنش قهر، فرد رفتارهای سردی از خود نشان می‌دهد؛ البته این نکته هم وجود دارد که گاهی قهر بد نیست و باعث می‌شود طرف مقابل از رفتار اشتباهش آگاه شود و نسبت به بهبود رفتار خود اقدام کند. گاهی نیز بعد از قهر مکالماتی بین افراد صورت می‌گیرد که در این صورت یا موضوع فراموش می‌شود یا به آن دامن زده می‌شود و قهر ادامه پیدا می‌کند. یعنی نوع گفت‌وگو و هدف از آن هم در چگونگی نتیجه اهمیت زیادی دارد.

: چه عواملی باعث بروز قهر می‌شوند؟
قهر رفتاری پیچیده‌تر از آن چیزی است که به‌نظر می‌رسد و تحت‌تاثیر عوامل متعددی شکل می‌گیرد. این رفتار معمولاً در واکنش به احساس خشم، ناراحتی یا نارضایتی از فردی که مرزهای شخصی را نادیده گرفته یا به حقوق ما تجاوز کرده است، بروز می‌کند. خشونت همیشه به‌صورت پرخاشگری آشکار و همراه با سروصدا نیست؛ گاهی سکوت، بی‌توجهی و فاصله‌گرفتن نیز می‌توانند اشکالی از رفتار پرخاشگرانه باشند. در بسیاری از مواقع، قهر به‌عنوان روشی برای تنبیه یا تحت‌فشار قراردادن فرد مقابل استفاده می‌شود. این رفتار در روابط مختلف، جلوه‌های متفاوتی دارد. به‌طور خاص، در رابطه مادر و کودک، قهر می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله: تنبیه کودک برای اصلاح رفتار، انتقام‌جویی در واکنش به نافرمانی یا بی‌احترامی، دوری از موقعیت‌های تنش‌زا برای حفظ آرامش، بی‌توجهی عامدانه به‌عنوان یک روش تربیتی و وادارکردن کودک به تفکر درباره اشتباهات خود.

: آیا می‌توان گفت قهر مکانیسم خوبی است؟
گاهی در ارتباط با دیگران، به‌ویژه زمانی که احساس می‌کنیم حقوقمان پایمال شده است، از قهر به‌عنوان راهی برای تعیین مرز و جلوگیری از نزدیک‌شدن فرد مقابل استفاده می‌کنیم. اما باید در نظر داشت که در قهر با یک دوست، وقتی بدون گفت‌وگو از او فاصله می‌گیریم، فرصت توضیح، اصلاح یا تغییر را از هر دو طرف می‌گیریم. البته در برخی موارد، زمانی که فرد مقابل سمی و آسیب‌زننده است، فاصله‌گرفتن و قطع ارتباط می‌تواند تصمیمی منطقی و کارآمد باشد.
اما در برخورد با کودکان، موضوع کاملاً متفاوت است. والدین معمولاً با هدف تربیت و اصلاح رفتار کودک از قهر استفاده می‌کنند، اما این روش همیشه کارآمد نیست. در برخی موارد، والدینی که خشم شدیدی را تجربه می‌کنند، برای جلوگیری از واکنش‌های نامناسب، ترجیح می‌دهند از کودک فاصله بگیرند. گاهی نیز والدین برای کنترل پرخاشگری کودک، دورشدن موقت را به‌عنوان یک راه‌حل انتخاب می‌کنند.

: قهر با کودک چه پیامدی می‌تواند داشته باشد؟
پیامدهای قهر با کودک به شرایط و نحوه اجرای آن بستگی دارد. اگر قهر به‌عنوان ابزاری برای تنبیه استفاده شود، ممکن است کودک احساس کند دیده نمی‌شود و مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. برای مثال، کودکی که از تنها خوابیدن می‌ترسد، در صورت قهر والدین، احساس می‌کند کسی متوجه ترس و احساساتش نیست، که این وضعیت می‌تواند منجر به احساس شرم و ناکافی‌بودن شود.
برخی کودکان در نتیجه قهر، یاد می‌گیرند که احساسات و خواسته‌های خود را سانسور کنند و نیازهایشان را نادیده بگیرند. از سوی دیگر، در برخی موارد، قهر ممکن است برای کودک خوشایند باشد؛ زیرا به او این فرصت را می‌دهد که به رفتار اشتباه خود ادامه دهد. به‌عنوان مثال، کودکی که در حال بازی با کامپیوتر است، ممکن است از قهر مادرش استقبال کند، زیرا بدون مزاحمت می‌تواند به بازی خود ادامه دهد.
همچنین، کودکان ممکن است این رفتار را بیاموزند و در ارتباط با والدین یا دوستان از آن استفاده کنند تا از گفت‌وگو درباره مسائل ناخوشایند اجتناب کنند. در این حالت، آنها نه‌تنها چیزی یاد نمی‌گیرند، بلکه روش‌های سالم حل مساله و برقراری ارتباط را نیز فرا نمی‌گیرند. در نتیجه، می‌توان گفت که قهر با کودک معمولاً پیامد مثبتی ندارد و می‌تواند باعث فرار از مشکلات به‌جای حل آن‌ها شود.

: والدین هنگام خشم و عصبانیت چگونه می‌توانند از کودک فاصله بگیرند؟
در برخی موارد، والدین هنگام عصبانیت نیاز دارند لحظاتی از کودک دور شوند تا خشمشان فروکش کند و از واکنش‌های آسیب‌زننده جلوگیری شود. اما در این شرایط، بهتر است از واژه «قهر» استفاده نشود. والدین می‌توانند به‌سادگی به کودک اعلام کنند که در حال حاضر عصبانی هستند و نیاز به کمی سکوت و آرامش دارند، اما بعداً درباره موضوع صحبت خواهند کرد.
این رفتار پیام مهمی را به کودک منتقل می‌کند: «من به‌عنوان یک والد و یک انسان، احساساتی دارم، آن را می‌شناسم و بدون اینکه به کسی صدمه بزنم، آن را بیان و برایش راهکاری پیدا می‌کنم.»
این شیوه به‌طور غیرمستقیم به کودک مهارت مدیریت خشم را آموزش می‌دهد. کودک می‌آموزد که می‌توان احساسات را شناخت و کنترل کرد، بدون اینکه به دیگران آسیب زد یا از ارتباط دوری کرد.
باید توجه داشت که تنبیه ناشی از خشم نه‌تنها اثر تربیتی مثبتی ندارد، بلکه باعث ترس کودک و ایجاد فاصله عاطفی بین او و والدین می‌شود. در مقابل، کودک باید بداند که والدین در زمان آرامش و منطق، قوانین را وضع و اجرا می‌کنند، نه از سر خشم و عصبانیت.

: در مقابل پرخاشگری کودک چه واکنشی می‌توان نشان داد ؟
استثنای دیگر در این خصوص، پرخاشگری کودک است. چون در این لحظات احتمال آسیب وجود دارد. در چنین مواقعی باید صحبت منطقی را به تاخیر انداخت و به کودک عنوان کرد پس از اینکه بدنت به آرامش برگشت و آرام شدی صحبت خواهیم کرد. در این شرایط می‌توان از زمان خلوت یا اتاق خلوت نیز استفاده کرد. برای مثال در چنین مواقعی می‌توان به کودک گفت بهتر است به اتاقت بروی و پس از اینکه کاملا آرام شدی با هم صحبت می‌کنیم.
همچنین می‌توان به کودک گفت «لطفا با صدای آهسته صحبت کن، در غیر این صورت تا پنج دقیقه دیگر من نه به حرف‌هایت گوش می‌دهم و نه نگاهت می‌کنم».
این کار نوعی تنبیه است. اما مدت مشخص و کوتاهی دارد. چون کودک می‌داند که به چه دلیل تنبیه می‌شود و متوجه پیام چنین رفتاری هم خواهد شد. در صورتی که قهر بسیار گنگ و مبهم است چون کودک نمی‌داند دقیقا برای چه کاری به او بی‌توجهی می‌شود و به این ترتیب آن را به خود نسبت می‌دهد و به نوعی شخصی‌سازی می‌کند و بی‌توجهی پدر و مادرش را به شخصیت خود مرتبط می‌داند. در نتیجه فکر می‌کند «من بچه بدی هستم و کسی من را دوست ندارد». او حتی نمی‌داند این قهر کی و چگونه تمام خواهد شد؛ چیزی که می‌تواند دلش را بشکند و او را آزرده‌خاطر کند. این موضوعات به شدت اضطراب آورند و نه‌تنها کمکی به بهبود رفتار کودک نمی‌کنند؛ بلکه ممکن است باعث تشدید رفتارهای بد کودک هم بشوند.

: چه راه‌های جایگزینی برای قهر وجود دارد؟
برای تربیت کودکان روش‌های بسیار موثرتری از قهر وجود دارد. تنبیه فیزیکی، توهین و قهر به هیچ‌وجه راه مناسبی برای تربیت و رشد کودک نیست. وقتی کودکی مشکل رفتاری دارد، قبل از اینکه فکر کنیم چه کاری باید برای او انجام دهیم، باید از خود بپرسیم چرا این رفتار به وجود می‌آید و چه عواملی منجر به بروز این رفتار می‌شود؟ در این موارد ثبت این رفتار و نوع پاسخ به آن می‌تواند موثر باشد. گاهی بچه‌ها به دنبال مشکل دیگری، مثل گرسنگی، بی‌حوصلگی، خواب‌آلودگی، احساس نادیده گرفته شدن، ارتباط ضعیف با همسالان و... مشکل رفتاری از خود نشان می‌دهند. بنابراین بهتر است ابتدا با نگاهی دقیق و ریزبینانه علت‌یابی کنیم و بعد به دنبال پیشگیری از این رفتار می‌گردیم. در مواردی که این مشکل رفتاری خیلی هم بزرگ و مهم نباشد می‌توان از بی‌توجهی استفاده کرد که در واقع متفاوت از قهر کردن است. بی‌توجهی یعنی به رفتار منفی کودک پاسخ مثبت ندهیم. مثلا وقتی کودک فحش می‌دهد، نخندیم یا وقتی فریاد می‌زند و خوراکی می‌خواهد، خواسته‌اش را برآورده نکنیم.

: چه عواملی می‌توانند در این ‌خصوص کمک‌کننده باشند؟
داشتن قوانین و وجود پیامدهای برنامه‌ریزی و پیش‌بینی‌شده در این راستا کمک‌کننده است. گاهی پیامدها طبیعی است و ما باید اجازه تجربه پیامد به کودک را بدهیم. مثلاً وقتی کودک تکالیفش را انجام ندهد، نمره ‌منفی بگیرد. درواقع گاهی باید پیامدی متناسب با رفتار کودک را برای او در نظر بگیریم. مثل ‌اینکه به او بگوییم اول باید تکالیفش را انجام دهد و بعد اجازه بازی با کامپیوتر را دارد. در هر صورت تا وقتی روش‌های موثق‌تری وجود دارد، استفاده از قهر به‌عنوان روش تربیتی توصیه نمی‌شود. ما می‌خواهیم این پیام را به کودک بدهیم که می‌توان راجع به مسائل صحبت و به این صورت به آنها رسیدگی و حل‌وفصلشان کرد که البته شیوه صحبت‌کردن هم بایدها و نبایدهایی دارد که بسیار مهم است و والدین باید از آن آگاه باشند.