دکتر فاطمه افرا
متخصص داروسازی بالینی  
این روزها وقتی به عطاری مراجعه می‌کنید تا برای لاغری یا اثرات آرام بخشی دارویی تهیه کنید، ممکن است داروهایی با نام و نشان غیرآشنا برای شما تجویز شود که ماده موثره اصلی آنها به جای داروهای گیاهی، داروهایی نظیر آمفتامین، متادون یا ترامادول و... باشد!
مواد موثره دارویی چیست؟
مـواد مـوثـره دارویـی یـا (API)
Active Pharmaceutical Ingredient مواد شیمیایی یا گیاهی هستند که اثر درمانی یا زیستی دارند. این مواد مسئول اثرات اصلی دارو بر بدن هستند. همانطور که گفته شد این مواد یا شیمایی (سنتتیک) هستند و در آزمایشگاه ساخته می‌شوند یا از گیاهان دارویی به‌دست می‌آیند. از بین داروهای شیمیایی نیز بعضی از داروها از داروهای گیاهی ساخته می‌شوند به این صورت که API آن داروی گیاهی شناسایی شده و پس از خالص‌سازی جهت ساخت داروهای شیمیایی استفاده می‌شوند. 

به‌عنوان مثال، ماده موثره اصلی داروی متفورمین که در بیماری دیابت نوع 2 استفاده می‌شود برای اولین بار از گیاهی به نام
Galega officinalis  مشتق شد و یا ماده موثره داروی آسپرین نیز از گیاهی به نام Salix Alba که به گیاه بید سفید نیز شناخته می‌شود، مشتق شدند.

داستان جالب کشف داروی آسپرین
داستان کشف داروی آسپرین، یکی از مشهورترین و جذاب‌ترین داستان‌های تاریخ پزشکی و شیمی است. این دارو که نام علمی آن استیل‌سالیسیلیک اسید است، در ابتدا به عنوان یک درمان طبیعی شناخته شد و بعدها در آزمایشگاه به‌شکل مدرن و شیمیایی تولید شد. هزاران سال پیش، مردم تمدن‌های باستانی، از جمله مصریان، یونانیان و سرخ‌پوستان آمریکا از پوست درخت بید برای درمان دردها و تب استفاده می‌کردند. ماده موثره این درمان طبیعی، اسید سالیسیلیک بود که در پوست درخت بید و گیاهانی مثل میوه تمشک وجود دارد. بقراط، پزشک یونانی مشهور نیز در قرن پنجم قبل از میلاد به استفاده از عصاره بید برای کاهش تب و التهاب اشاره کرده‌است.
در قرن نوزدهم، شیمیدانی به‌نام یوهان بوشلر در سال 1828 موفق شد اسید سالیسیلیک را از پوست درخت بید استخراج کند. این ماده در تسکین درد و کاهش تب بسیار موثر بود، اما مشکلاتی داشت؛ طعم تلخ و تحریک معده باعث می‌شد مصرف آن برای برخی بیماران دشوار باشد.
در سال 1897، فلیکس هوفمان، شیمیدان آلمانی که برای شرکت داروسازی بایر کار می‌کرد، توانست با استیله کردن اسید سالیسیلیک، فرمولی جدید به دست آورد که مشکلات قبلی را حل می‌کرد. این ماده جدید که به آن استیل‌سالیسیلیک اسید می‌گفتند، کمتر برای معده مضر بود و طعم بهتری داشت. این داستان نشان می‌دهد چگونه ترکیب دانش سنتی و تحقیقات علمی مدرن می‌تواند منجر به ایجاد دارویی شود که زندگی میلیون‌ها نفر را تغییر دهد. همانطور که در داستان کشف آسپرین نیز به آن اشاره شد، ماده اولیه ای که از گیاه گرفته شده‌بود دارای عوارض و مشکلاتی بود که پس از خالص سازی، اصلاح شدند.

چهار گام مختلف فازهای مطالعات بالینی و نحوه ورود داروها به بازار دارویی
مطالعات بالینی فرایند پیچیده و دقیقی است که برای اطمینان از ایمنی و اثربخشی داروهای جدید طراحی شده‌است. این فرایند شامل چهار گام اصلی است که هر کدام نقش مهمی در تایید و ورود دارو به بازار دارند.
گام ۱- مطالعات پیش‌بالینی (Preclinical Studies): در این مرحله، دارو به دو صورت: روی سلول‌ها (in vitro) و حیوانات آزمایشگاهی (in vivo) آزمایش می‌شود تا ایمنی دارو بررسی شودT اثربخشی اولیه دارو تایید شود و دوز مناسب برای مراحل بعدی تعیین شود.
اگر دارو در این مرحله موثر و ایمن تشخیص داده‌شود، شرکت سازنده درخواست مجوز از سازمان‌های نظارتی مانند FDA یا EMA برای شروع مطالعات بالینی انسانی می‌کند.
گام ۲- فاز ۱ مطالعات بالینی (Phase 1 Clinical Trials): هدف این مرحله، بررسی ایمنی دارو در انسان، ارزیابی نحوه جذب، متابولیسم، و دفع دارو و شناسایی دوز ایمن است. در این مرحله دارو بر روی ۲۰ تا ۱۰۰ نفر داوطلب سالم یا گاهی بیماران (در موارد خاص مانند سرطان) تجویز و آزمایش می‌شوند. این مرحله مشخص می‌کند که آیا ادامه تحقیقات روی انسان ایمن است یا خیر.
گام ۳- فاز ۲ مطالعات بالینی (Phase 2 Clinical Trials): هدف این مرحله، ارزیابی اثربخشی دارو، شناسایی عوارض جانبی بیشتر و تعیین دوز بهینه برای درمان است. در این مرحله دارو بر روی ۱۰۰ تا ۵۰۰ بیمار که به بیماری مورد نظر مبتلا هستند تجویز و آزمایش می‌شود. این مرحله نشان می‌دهد که دارو تا چه حد در درمان بیماری موثر است و آیا ایمنی آن قابل قبول است.
گام ۴- فاز ۳ مطالعات بالینی (Phase 3 Clinical Trials): هدف این مرحله نیز تایید نهایی اثربخشی و ایمنی دارو، مقایسه دارو با درمان‌های موجود یا دارونما و ارزیابی عوارض جانبی نادر و طولانی‌مدت است. در این مرحله دارو بر روی۱۰۰۰ تا ۵۰۰۰ بیمار در چندین مرکز درمانی تجویز و آزمایش میشود. اگر دارو در این مرحله موفق باشد، تولیدکننده درخواست مجوز بازاریابی NDA یا MAA از سازمان‌های نظارتی ارائه می‌دهد.
نظارت بر دارو حتی پس از تایید نیز ادامه دارد: دارو پیش از ورود به بازار توسط سازمان‌های نظارتی ارزیابی می‌‌شود. سازمان‌های نظارتی مثل FDA، EMA  یا وزارت بهداشت هر کشورداده‌های جمع‌آوری‌شده از مطالعات بالینی را بررسی می‌کنند.اگر دارو ایمن و موثر تشخیص داده شود، مجوز بازاریابی صادر می‌شود.
فاز ۴- مطالعات پس از ورود به بازار (Phase 4 - Post-Marketing Studies): حتی پس از تایید، دارو تحت‌نظارت باقی می‌ماند. عوارض جانبی نادر یا مشکلات طولانی‌مدت که ممکن است در مراحل قبل دیده نشده باشند، بررسی می‌شوند. این مرحله به پزشکان و محققان کمک می‌کند تا استفاده بهینه از دارو را تضمین کنند.
در نتیجه فازهای مطالعات بالینی به گونه‌ای طراحی شده‌اند که اطمینان حاصل شود داروهایی که وارد بازار می‌شوند، بیشترین اثربخشی و کمترین عوارض جانبی را داشته باشند. این فرایند دقیق، پایه‌ای برای اطمینان از سلامت عمومی و ایمنی مصرف‌کنندگان است.

از مصرف داروهای بی‌نام و نشان عطاری پرهیز کنید
کلیه داروها چه با منشا گیاهی و چه با منشا شیمایی جهت ورود به بازار باید این مراحل را طی کنند و پس از کسب مجوز های مربوطه وارد بازار دارویی شوند. داروهایی که به این صورت وارد بازار دارویی می‌شوند دارای نام و نشان رسمی و معتبر بوده و قابل بررسی میباشند.
در بیشتر موارد نیز داروهای با منشا گیاهی به‌عنوان مکمل و درمان کمکی در کنار داروهای اصلی به کار برده می‌شوند و گیاهان دارویی در صورت عدم‌استخراج و خالص‌سازی همانطور که در داستان آسپرین به آن اشاره شد، دارای اثرات ضعیف تر و عوارض بیشتری هستند.
درنتیجه داروهایی با نام و نشان غیرمعتبر که ممکن است در برخی از عطاری ها تهیه شوند، در صورتی که نام و نشان معتبر به‌عنوان مثال تاییدیه سازمان غذا و دارو را نداشته‌باشند به دلیل عدم‌اطمینان از مواد موثره داخل آنها بهتر است استفاده نشوند.
در پایان ذکر این نکته خالی از لطف نیست که هر دارویی حتی گیاهان دارویی در صورت استفاده نامناسب و دوز نامناسب ممکن است عوارض جبران‌ناپذیری برجای گذارند که این مورد هر روزه در بیمارستان‌ها قابل مشاهده است. همچنین ممکن است باعث ایجاد تداخلات دارویی خطرناکی نیز با داروهای دیگر شوند. پس بهترین راه قبل از شروع هر داروی گیاهی مشورت با پزشک یا داروساز است.