دکترسیدمحسن رضوی
فوق‌تخصص بیماری‌های خون و سرطان، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
«سرطان» زمانی رخ می‌دهد که سلول از حالت بیولوژیک و طبیعی خود خارج شده و تکثیر بی‌رویه می‌یابد. به‌عنوان مثال به‌جای اینکه سلول ده تقسیم در طول سال داشته‌باشد، صد بار تقسیم می‌شود و سلول‌های غیرعادی و به‌ظاهر شبیه سلول اولیه اما رفتار غیرطبیعی تولید می‌کند. این سلول‌ها علاوه بر اینکه در قسمت اولیه تکثیر غیرعادی دارند، از طریق لنف یا جریان خون به بافت‌های دیگر مانند ریه، استخوان، مغز، کبد و... می‌رسند.
اتاق فرمان سلول، رشته‌های DNA و یا همان پایگاه ژن‌ها هستند. اگر ژن‌ها دچار تحول شوند و یک تغییر در فرمول شیمیایی یا یا چیدمان بازهای آلی اتفاق بیفتد، ممکن است یک ژن بازدارنده از سرطان از کار بیفتد و یا یک ژن زمینه‌ساز تکثیر بی‌رویه بیش از حد فعال شود. در این حال، فرماندهی سلول نیز غیرعادی خواهدبود که با پیام غلط منجر می‌شود سلول‌ها تکثیر بی‌رویه پیدا می‌کنند و سرطان رخ دهد.
استعداد سرطانی‌شدن سلول‌ها با افزایش سن موجودات زنده بیشتر می‌شود
یکی از عوامل اصلی سرطانی‌شدن سلول، خطای ژنتیکی و نه لزوما ارثی است. ژن سلول در سن بالا به‌مرور می‌تواند استعداد ابتلا به سرطانی‌شدن پیدا کند. بنابراین تحولات ژنتیکی سلول موجب می‌شود تا سرطان رخ دهد. مهم‌ترین علت سرطان در واقع بروز این تحولات است و به این دلیل ممکن است فردی چهل سال سیگار بکشد و هیچ‌گاه مبتلا به سرطان ریه نشود اما فردی که ژن استعداد سرطانی‌شدن دارد و مثلا قرار است در 80 سالگی دچار تکثیر بی‌رویه سلولی در ریه شود، اگر سیگار بکشد، ممکن است پس از 5 سال و در سنین جوانی یا میانسالی مبتلا به سرطان شود. در مورد عوامل محیطی زمینه‌ساز سرطان که تحت‌کنترل فرد است، بعضی موارد اثبات شده‌اند که از جمله می‌توان به پرتوهای رادیواکتیو، اشعه خورشید، سیگار، بعضی از مواد شیمیایی و حلقه‌های فنولی اشاره کرد. حتی مصرف برخی داروها مانند داروهای درمان سرطان نیز می‌تواند منجر به سرطان‌شدن سلول‌های طبیعی دیگر شوند زیرا ترکیبات این داروها به DNA سلول‌ها آسیب مستقیم می‌رسانند که فقط مختص به سلول‌های سرطانی نیست و سلول‌های سالم نیز صدمه می‌بینند. که در نتیجه امکان دارد چند سال بعد، یک سلول طبیعی نیز دچار تحولات غیرطبیعی شده و سرطانی شود. بنابراین امکان دارد فردی که به‌علت سرطان روده بیست سال پیش شیمی‌درمانی شده در حا‌ل‌حاضر مبتلا به سرطان دیگری شود.
هیچ ماده غذایی منحصرا زمینه‌ساز «سرطان» نیست
امروزه مطالب مختلفی راجع به ارتباط مصرف بعضی از موادغذایی مانند فلفل، گوجه‌فرنگی، بادمجان، سیب‌زمینی سرخ‌شده، پیاز سوخته، غذاهای مانده و... با ابتلا به سرطان مطرح می‌شود؛ در حالی‌که صرفا در حد تئوری است و نقش خوراکی‌ها به‌طور واضح در بروز سرطان شناخته نشده‌است. بشر همواره در جستجوی علت اتفاقات است و از طرفی بعضی افراد نیز برای جلب‌توجه و جذب مخاطب در شبکه‌های مجازی و اجتماعی چنین داستان‌هایی را می‌سازند. باید دانست که اغلب این ادعاها ساخته ذهن بشر است و پایه علمی ندارد. هیچ ماده غذایی منحصرا ایجاد سرطان نمی‌کند و تایید این ادعاها نیاز به تحقیقات علمی جدی توسط کارشناسان ذی‌صلاح دارد. حتی در مورد تاثیر آلودگی هوا در بروز سرطان نیز باید بررسی‌های کامل‌تر صورت گیرد چراکه بسیاری از افراد به‌رغم مواجه با این آلاینده‌ها هرگز مبتلا به این بیماری نمی‌شوند.
سبک زندگی سالم قطعا نقش پیشگیرانه دارد
اما در کنار توجه به عوامل زمینه‌ساز سرطان، باید توجه داشت که پرهیز از بعضی عوامل نیز تاثیر پیشگیرانه جدی در برابر این بیماری دارد. الکل و دخانیات عوامل زمینه‌ساز سرطان هستند و تاثیر این مواد در ابتلا به سرطان کاملا اثبات شده‌است؛ بنابراین کاهش یا قطع مصرف یکی از مهم‌ترین اصول پیشگیری محسوب می‌شود. مواجهه با پرتوهای رادیواکتیو نیز می‌تواند در بروز این بیماری نقش داشته‌باشد و از همین‌رو توجه به راهکارهای محافظ برای افرادی که در این زمینه فعالیت دارند، بسیار اهمیت دارد.
ورزش به‌دلیل تاثیر مثبت بر روحیه و جلوگیری از چاقی نقش پیشگیرانه دارد. ضمن اینکه تغذیه مناسب که مانع از چاقی شود نیز حتما باید مدنظر قرار گیرد. در واقع، چاقی استعداد ابتلا به بعضی سرطان‌ها را افزایش می‌دهد و توصیه عمومی پرهیز از غذاهای پرانرژی و کنترل وزن است. اما عامل مهم و جالب دیگر در پیشگیری از سرطان، تقویت روحیه است چراکه نقش موثری در سیستم ایمنی دارد. خلق افسرده و ترسیده موجب تولید بی‌رویه عوامل بیولوژیکی در بدن می‌شود که بر عملکرد سلول‌های دفاعی ضدسرطان اثر می‌گذارند و مانع از مقابله طبیعی و به‌موقع سلول‌ها با سلول‌های غیرعادی می‌شود. بنابراین اگر فرد روحیه افسرده داشته و سیستم ایمنی ضعیف باشد، قابلیت مواجه با سلول‌های مستعد سرطان را نخواهدداشت.