مقاومت آنتی‌بیوتیکی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سیستم‌های بهداشتی در قرن 21 به شمار می‌رود. این بحران به‌دلیل استفاده بیش از حد، نادرست و خودسرانه از آنتی‌بیوتیک‌ها به وجود آمده و با افزایش روزافزون بیماری‌های مقاوم به دارو، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی ایجاد کرده است. در فصل سرما، این وضعیت بحرانی‌تر می‌شود چرا که با افزایش شیوع بیماری‌های تنفسی، افراد بیشتری بدون آگاهی و مشاوره پزشکی به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها روی می‌آورند. این رفتارهای نادرست نه‌تنها تأثیری بر بهبود بیماری‌های ویروسی ندارد، بلکه با گسترش مقاومت دارویی، درمان بیماری‌های عفونی در آینده را با مشکلات بیشتری مواجه می‌کند.
دکتر فاطمه افـرا
متخصص داروسازی بالینی
مقاومت آنتی‌بیوتیکی به حالتی گفته می‌شود که باکتری‌ها توانایی زنده‌ماندن و رشد در حضور آنتی‌بیوتیک‌ها را پیدا می‌کنند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌ها در مواجهه با آنتی‌بیوتیک‌ها، تغییرات ژنتیکی ایجاد کرده یا ژن‌های مقاومت را از سایر باکتری‌ها دریافت می‌کنند. نتیجه این فرایند، بی‌اثرشدن داروها و بروز عفونت‌هایی است که به اکثر داروهای آنتی بیوتیکی مقاوم هستند (Multi-drug resistance) ودرمان آنها بسیار دشوار یا غیرممکن خواهدبود.
پیامدهای مقاومت دارویی شامل افزایش مرگ‌ومیر، طولانی‌تر شدن زمان بستری بیماران در بیمارستان‌ها، هزینه‌های سنگین‌تر درمان و کاهش کیفیت زندگی بیماران است. این وضعیت در صورت عدم کنترل می‌تواند به بحران‌های جدی در سطح جهانی منجر شود.
یکی از مهم‌ترین دلایل گسترش مقاومت آنتی‌بیوتیکی، مصرف نادرست و بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها است که شامل مواردی نظیر مصرف بدون نسخه، کامل‌نکردن دوره درمانی تجویز شده، استفاده از دوزهای نامناسب و تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها برای بیماری‌های ویروسی است. علاوه بر این، عدم‌کنترل مصرف آنتی‌بیوتیک در دامپزشکی و کشاورزی نیز از عوامل مؤثر در این بحران است. با ورود بقایای آنتی‌بیوتیک‌ها به زنجیره غذایی و محیط زیست، زمینه برای گسترش بیشتر مقاومت دارویی فراهم می‌شود.
ماه‌های سرد سال با افزایش شیوع بیماری‌های تنفسی همراه است. بیماری‌هایی نظیر سرماخوردگی و آنفولانزا که به‌طور عمده توسط ویروس‌ها ایجاد می‌شوند، معمولاً خودمحدودشونده بوده و نیازی به درمان با آنتی‌بیوتیک ندارند. اما بسیاری از افراد با مشاهده علائمی نظیر گلودرد، تب و سرفه به اشتباه گمان می‌کنند که به درمان آنتی‌بیوتیکی نیاز دارند. این باور نادرست ناشی از آگاهی ناکافی عمومی درباره تفاوت بیماری‌های ویروسی و باکتریایی است و از طرفی گاهی به‌دلیل تجویز غیرمنطقی دارو صورت می‌گیرد. در نتیجه، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در این دوره زمانی به‌شدت افزایش یافته و مقاومت دارویی را گسترش می‌دهد.
تشخیص تفاوت میان بیماری‌های ویروسی و باکتریایی برای پیشگیری از مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها ضروری است.
سرماخوردگی‌های ویروسی معمولاً با علائمی مانند عطسه، آبریزش بینی، خستگی، و گلودرد خفیف همراه هستند و طی چند روز بدون درمان خاص و یا درمان‌های حمایتی بهبود می‌یابند. در مقابل، عفونت‌های باکتریایی نظیر پنومونی، سینوزیت حاد یا عفونت گوش میانی، اغلب با علائم شدیدتری نظیر تب بالا، ترشحات چرکی، دردهای موضعی مداوم و در برخی موارد تورم و قرمزی همراه هستند. درمان این بیماری‌ها معمولاً نیازمند مصرف آنتی‌بیوتیک‌های مناسب تحت نظارت پزشک است. اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی در این زمینه می‌تواند از مصرف غیرضروری آنتی‌بیوتیک‌ها جلوگیری کرده و نقش مهمی در کنترل مقاومت دارویی ایفا کند.
سرماخوردگی‌های ویروسی و باکتریایی هر دو می‌توانند با علائم مشابهی ظاهر شوند، اما تفاوت‌های مهمی در شدت، طول مدت و ماهیت علائم وجود دارد. همانطور که اشاره شد سرماخوردگی ویروسی معمولاً با علائمی مانند گلودرد، عطسه، آبریزش بینی، سرفه‌های خفیف و تب پایین شروع می‌شود. این علائم در اکثر موارد طی ۷ تا ۱۰ روز بدون نیاز به درمان خاصی بهبود می‌یابند. همچنین ترشحات بینی در سرماخوردگی ویروسی اغلب شفاف یا کمی سفید رنگ است و به مرور زمان ممکن است غلیظ‌تر شود.
اما عفونت‌های باکتریایی مانند سینوزیت، عفونت گوش میانی یا گلودرد استرپتوکوکی، علائم شدیدتر و ماندگارتری دارند. تب بالاتر از ۳۸.۵ درجه سانتی‌گراد که بیش از سه روز ادامه یابد، درد موضعی شدید مانند درد در ناحیه سینوس‌ها یا گوش و ترشحات بینی زرد یا سبز چرکی می‌توانند نشانه‌های عفونت باکتریایی باشند. همچنین، اگر علائم بیماری پس از بهبود اولیه دوباره بدتر شوند (الگوی دو مرحله‌ای) ممکن است عفونت باکتریایی ایجاد شده باشد.
در اکثر موارد، سرماخوردگی ویروسی نیازی به مراجعه به پزشک ندارد و با استراحت، مصرف مایعات گرم و استفاده از داروهای تسکین‌دهنده علائم مانند استامینوفن یا شربت ضدسرفه بهبود می‌یابد. با این حال، در موارد زیر توصیه می‌شود که به پزشک مراجعه کنید:
طولانی شدن علائم: اگر علائم سرماخوردگی بیش از ۱۰ روز ادامه پیدا کند یا پس از بهبود اولیه بدتر شود.
تب بالا و پایدار: تب بالای ۳۸.۵ درجه سانتی‌گراد که بیش از سه روز ادامه داشته باشد، ممکن است نشان‌دهنده عفونت باکتریایی باشد.
ترشحات بینی چرکی: ترشحات غلیظ و زرد یا سبز که همراه با درد شدید در ناحیه سینوس‌ها باشد، ممکن است نشان‌دهنده سینوزیت باکتریایی باشد.
گلودرد شدید: اگر گلودرد همراه با مشکلات بلع، تورم غدد لنفاوی گردن یا تب بالا باشد، باید احتمال گلودرد استرپتوکوکی بررسی شود.
درد گوش: درد شدید گوش، کاهش شنوایی یا خروج ترشح از گوش می‌تواند علامت عفونت گوش میانی باشد.
مشکلات تنفسی: هرگونه مشکل در تنفس، خس‌خس سینه، یا احساس درد شدید در قفسه سینه نیازمند بررسی فوری توسط پزشک است.
مراجعه به پزشک در صورت بروز این علائم نه‌تنها برای تشخیص درست نوع بیماری ضروری است، بلکه از مصرف غیرضروری آنتی‌بیوتیک‌ها نیز جلوگیری می‌کند. پزشک می‌تواند با انجام معاینه دقیق و در صورت نیاز، آزمایش‌های تکمیلی، نوع بیماری را تشخیص دهد و درمان مناسب را تجویز کند. درصورتی‌که بیماری باکتریایی تشخیص داده شود، استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها تحت‌نظر پزشک می‌تواند به جلوگیری از عوارض جدی‌تر کمک کند.
مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها نه تنها تأثیری در بهبود بیماری‌های ویروسی ندارد، بلکه می‌تواند عوارض جانبی متعددی برای فرد و جامعه به همراه داشته‌باشد. این عوارض شامل اختلال در فلور طبیعی دستگاه گوارش، بروز عفونت‌های فرصت‌طلب نظیر Clostridioides difficile و ایجاد حساسیت‌های دارویی است.
علاوه بر این، مصرف نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها به گسترش مقاومت دارویی در سطح جامعه منجر می‌شود. با افزایش باکتری‌های مقاوم، درمان عفونت‌های ساده نیز دشوارتر شده و احتمال شیوع بیماری‌های خطرناک‌تر افزایش می‌یابد. در نهایت، این روند بار مالی و انسانی سنگینی بر سیستم‌های بهداشتی وارد خواهدکرد.
آموزش عمومی و اطلاع‌رسانی در این زمینه یکی از اساسی‌ترین راهکارها برای مقابله با بحران مقاومت آنتی‌بیوتیکی است. بسیاری از مردم اطلاعات کافی درباره نحوه عملکرد آنتی‌بیوتیک‌ها، تفاوت بیماری‌های ویروسی و باکتریایی و خطرات مقاومت دارویی ندارند. این مساله منجر به مصرف نادرست و غیرضروری داروها می‌شود.
برنامه‌های آموزشی باید به طور گسترده از طریق رسانه‌های جمعی، مدارس، بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها اجرا شوند. محتوای این آموزش‌ها می‌تواند شامل اطلاعاتی درباره نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک تنها در موارد عفونت‌های باکتریایی، اهمیت تکمیل دوره درمان، و عدم مصرف خودسرانه داروها باشد. همچنین باید بر اهمیت مراجعه به پزشک برای تشخیص دقیق بیماری تأکید شود.
در نهایت مقاومت آنتی‌بیوتیکی بحرانی است که تنها با همکاری همه‌جانبه میان مردم، کادر درمان و سیاست‌گذاران بهداشتی قابل کنترل است. استفاده منطقی و مسئولانه از آنتی‌بیوتیک‌ها، آموزش عمومی گسترده و به‌کارگیری راهکارهای فناورانه می‌توانند گام‌های مؤثری در کاهش این مشکل باشند. در نهایت، ایجاد تغییرات پایدار در رفتارهای درمانی افراد و تقویت نظام‌های نظارتی در حوزه بهداشت و درمان، برای کنترل این بحران ضروری است.