فرزانه فولادبند
دانشجوی دکتری تخصصی علوم ارتباطات
«هر نفسی که فرو می‌رود ممد حیات است و چون بر می‌آید مفرح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.»
نفس کشیدن از نعمت‌های بزرگ زندگی است، سعدی در دیباچه گلستانش این نکته را به خوبی بیان کرده است.
اما ساکنان شهرهای شلوغ و صنعتی این روزها نفس‌شان به شماره افتاده است. آلودگی هوا و دردسرهای پیرامونش امان خیلی‌ها را بریده است. از شیوع آنفلوآنزا و سینوزیت و نگرانی برای بیماران و سالمندان، خانم‌های باردار و نوزادان گرفته تا تعطیلی مدارس، خانه نشینی دانش‌آموزان پرانرژی و برگزاری کلاس‌ها به صورت مجازی و مشکلات مربوط به آن. مسئولان می‌گویند آلودگی هوا مشکل کلان و پیچیده‌ای است. به عقیده آنها مهمترین راهکار کاهش آلودگی هوا در ایران اجرای قانون هوای پاک است که در اجرای آن ۱۷ دستگاه تکلیف دارند، بعد هم می‌گویند اجرای قانون هوای پاک توسط دستگاه‌های ذیربط بسیار مهم است و اقدامات و پیگیری‌ها در این حوزه باید اثربخش باشد. بعدتر هم می‌گویند این قانون از سال ۹۶ تصویب شده و تاکنون اقدام جدی برای اجرای آن صورت نگرفته است و منابع مالی برای اجرای آن تامین نمیشود.
خلاصه این که آلودگی هوا در فصل سرد یکی از چالش‌های دائمی شهرهای بزرگ و صنعتی است و شهروندان باید راهی برای مواجهه با این چالش بیابند و مراقب خودشان باشند تا روزهای سرد و آلوده پاییز و زمستان بگذرد به امید اینکه در بهار نفسی تازه کنند.
آمار و ارقام
تحقیقات اخیر نشان می‌دهد آلودگی هوا هر سال ۹ میلیون نفر را در دنیا به کام مرگ می‌کشد.
با اینکه میزان مرگ‌های ناشی از سکته بیش از آلودگی هوا است، اما یک سوم مرگ‌های ناشی از سکته مغزی نیز به دلیل آلودگی هوا است.
آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ در کشور است.
بیش از نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارات آلودگی هوا در ایران سالانه به ۷ میلیارد دلار می‌رسد.
آلودگی هوا چهارمین عامل مرگ در کشور است.
بر اساس اعلام وزارت بهداشت سالانه ۲۰ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا در ایران وجود دارد.
فقط در شهر تهران سالانه بیش از ۳۷۰۰ نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت این پدیده در تهران بالغ بر ۲.۳ میلیارد دلار است.
۲۰ درصد سرطان‌های ریه به دلیل آلودگی هوا است.
در سال ۱۴۰۰ میزان آلودگی هوا در ۲۷ شهر کشور بیش از حد مجاز بود و در مواردی میزان آلودگی‌ها بیش از ۳ برابر حد مجاز بوده است.
۲۷ شهر ایران که بیشترین میزان آلودگی هوا را دارند عبارتند از تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه، کرمان، قزوین، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل، زاهدان و دزفول که در برخی از این شهرها همزمان با آلودگی هوای ناشی از سوخت، پدیده ریزگردها نیز وجود دارد.
مهمترین عامل آلودگی هوا در کشور موتورسیکلت‌ها و خودروهای فرسوده هستند. خودروهای فرسوده ۲۵ برابر بیشتر از خودروهای یورو ۲ آلودگی تولید می‌کنند و حدود ۴۵ درصد از خودروهای کشور فرسوده و از رده خارج هستند.
۸۸ درصد آلودگی هوا در ایران ناشی از موتورسیکلت‌ها و خودروها و ۱۲ درصد ناشی از منابع ثابت و صنایع است.
موتورسیکلت‌ها بیش از ۴ برابر خودروها آلایندگی دارند. بیش از ۹۰ درصد موتورسیکلت‌ها کاربراتوری و ۸۶ درصد آنها فرسوده هستند. ۲۱۹ شرکت در ایران موتورسیکلت تولید می‌کند که اکثر آنها بنزینی و غیر استاندارد هستند.
در سال‌های اخیر علاوه بر خودروها و منابع ثابت، سوزاندن مازوت در فصول سرد سال نیز بر افزایش میزان آلودگی هوا و مرگ‌های ناشی از آن موثر بوده است. مازوت یا نفت کوره به علت قیمت ارزان برای سوخت کوره‌ها و نیروگاه‌ها استفاده می‌شود، اما این ماده پس از سوختن به گازهای خطرناکی تبدیل می‌شود.
تبخیر بنزین در جایگاه‌های سوخت نیز یکی دیگر از عوامل آلودگی هوا است، به طوری که حدود ۲۰ درصد انتشار ترکیبات آلی فرار در هوا ناشی از تبخیر بنزین از این جایگاه‌ها است و در اطراف این مراکز میزان آن به شدت بالاتر و خطرناک است. از هر ۱۰ هزار لیتر بنزین ۴۵ لیتر بخار می‌شود و بر اساس برآوردهای موجود فقط در شهر تهران سالانه بیش از ۴ میلیارد لیتر بنزین مصرف می‌شود.
توصیه‌های اورژانسی
به گفته رئیس مرکز اورژانس استان تهران با افزایش آلودگی هوا در آذر ماه امسال، میزان عملیات‌های اورژانس روزانه به ۴ هزار عملیات افزایش یافته است. محمد اسماعیل توکلی از همه شهروندان به ویژه افرادی که دچار بیماری‌های قلبی ریوی هستند درخواست کرده است در روزهای آلوده، اصلاً از خانه خارج نشوند و در صورت انجام ترددهای ضروری از ماسک‌های فیلتردار استفاده کنند. همچنین مایعات، میوه و سبزیجات بیشتر مصرف کنند. توصیه دیگر اینکه اگر افرادی دچار خستگی مفرط، تنگی نفس و گرفتگی سینه شدند با مرکز ۱۱۵ ما تماس بگیرند.
هنگام آلودگی هوا کودکان، سالمندان و بیماران ریوی از منزل بیرون نیایند
دکتر مصطفی قانعی
متخصص داخلی و فوق تخصص ریه
آن بخش از آلودگی هوا که در ظاهر دیده می‌شود و مردم با دیدن آن احساس نگرانی می‌کنند چندان خطرناک نیست؛ زیرا آلاینده‌هایی که با چشم دیده می‌شوند جز ذرات معلق هستند و اندازه آنها به قدری بزرگ است که نمی‌تواند وارد ریه شود. آنچه که خطرناک است ذرات کوچک‌تر و گازهای سمی است که وارد ریه می‌شوند و بر سلامت ما تاثیر دارند. برخی از آنها نه رنگی دارد و نه بویی مثل مونوکسیدکربن، که بسیار خطرناک است؛ اما همانطور که اشاره کردم موادی که دیده می‌شوند یا بوی بدی دارند چندان حطرناک نیستند.
عوارض و اثرات آلودگی هوا
یکسری علائم ظاهری هست که هر کس می‌تواند ارتباط آن را با آلودگی هوا متوجه شود. مثل سوزش چشم یا سرفه و یا احساس گرفتگی قفسه سینه که با ورود در محیط آلوده اتفاق می‌افتد. اینها علائمی است که در اثر آلودگی ایجاد می‌شوند و نوعی مکانیسم دفاعی بدن در مقابل آلودگی محسوب می‌شوند ما نه تنها نگران بروز این گونه علائم نیستیم بلکه از آنجا که آب‌ریزش چشم یا سرفه تحریکی، باعث راندن مواد مضر از بدن می‌شوند، آن را مفید می‌دانیم.
اما تمام اثرات منفی آلودگی به همین‌ها محدود نمیشود. دامنه عوارض آلودگی هوا، چه در فرد و چه در کل جامعه بسیار وسیع‌تر است. متاسفانه در توضیح اثرات مخرب آلودگی فقط به همین عوارض کوتاه‌مدت و بعضا زودگذر توجه می‌شود. در صورتی که برخی از این مواد مضر روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می‌گذارند و آستانه تحمل فرد را پائین می‌آورند و به این ترتیب باعث می‌شود به رفتارهای ناهنجار دست بزند، مثلا پرخاشگری یا رانندگی خطرناک داشته باشد و در نتیجه آلودگی هوا منجر به بروز تصادفات هم می‌شود. این جنبه‌ای از آلودگی است که کمتر به آن توجه شده است. یا به‌عنوان مثال دانش‌آموزی که به‌علت تاثیر آلودگی هوا، تمرکزش کم شده و دچار افت تحصیلی می‌شود، تبعات و هزینه‌های چنین عوارضی و مشکلاتی را اصلاً نمی‌توان محاسبه کرد. کاهش عملکرد، کاهش تمرکز، کاهش انگیزه فعالیت، همه و همه از عوارض بسیار جدی و عمیق آلودگی هوا هستند که تمام برخوردهای روزمره و رفتارهای افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. آن علائم زود اثر و زودگذر اولیه را همه می‌بینند و همه نگران می‌شوند. ولی یکسری علائم دیگر هستند چه تنفسی و چه غیر تنفسی، که برگشت ناپذیرند. ممکن است متوجه نباشیم که این مشکلات ناشی از آلودگی هواست. ولی هست و این نگران کننده است.
عوارض برگشت‌ناپذیر آلودگی هوا
گازهای آلوده و ذرات بسیار ریز مثل مونوکسیدکربن و دی‌اکسیدسولفور که دیده نمی‌شوند، به کیسه‌های هوایی می‌رسد و روی سیستم تنفسی اثر دراز مدت دارد، سیستم اعصاب را هم متاثر می‌کند و باعث مشکلات روانی و افت عملکرد می‌شود، ضمن آن که سیستم ایمنی که دائماً در حال کلنجار با مواد مضر است، دیگر نمی‌تواند وظایف عادی خود را انجام دهد و در درازمدت شاهد ضعف سیستم ایمنی و بی‌دفاع شدن بدن در مقابل بیماری‌ها خواهیم بود. به همین دلیل است که ما نگران سرفه نیستیم، چون با سرفه ذرات آلوده هوا را از سیستم تنفسی بیرون می‌رانیم. اما مشکلات رفتاری آن قدر تبعات گوناگون و عمیق دارد که نمی‌توان اثر آن را ارزیابی و محاسبه کرد.
توصیه‌های مراقبتی
مهمترین توصیه در روزهای آلوده این است که افراد تا جایی که امکان دارد از منزل بیرون نیایند و فقط برای موارد ضروری از خانه خارج شوند؛ به‌ویژه افراد با سن پائین یعنی کودکان و افراد با سن بالا که سیستم ایمنی آسیب‌پذیر دارند.
افراد با بیماری‌های ریویی هم حتماً اسپری سالبوتامول خود را همراه داشته باشند و با بروز اولین سرفه یا تنگی نفس، از آن استفاده کنند. توجه به تهویه هوای منزل هم مهم است. جابجایی هوا کمک موثری به کم کردن غلظت آلودگی خواهد کرد. رطوبت تا حد معمول 40 درصد که در اغلب منازل هست هم مفید است.
بیماران قلبی در روزهای آلوده صبح زود بیرون نروند
دکتر منوچهر قارونی
متخصص قلب و عروق
بیماران قلبی نیاز زیادی به اکسیژن دارند. هوای آلوده و گازهای سمی که از سوختن موادی که کاملاً استاندارد نیست ایجاد می‌شود به هموگلوبین خون می‌چسبد و نمی‌گذارد اکسیژنی که در ریه با تنفس ایجاد شده است به بافت‌ها و سلولهای بدن برسد. در نتیجه اکسیژن‌دهی خون به سلولهای بدن مختل می‌شود و از آنجا که بیماران قلبی و افرادی که فشار خون دارند عروق‌شان تنگ است، اکسیژن به خوبی به بدنشان نمی‌رسد. ضمن اینکه برای جبران کاهش اکسیژن سلولهای بدن، قلب و عضله آن مجبور به کار بیشتر می‌شود که این مساله در افرادی که دچار ناراحتی‌های قلبی و تنفسی هستند علایم بیماری را تشدید می‌کند. به همین دلیل آلاینده‌های هوا و گازهای سمی سبب تشدید دردهای قلبی، سکته قلبی و مرگ‌های ناگهانی می‌شود.
افراد سالم نیز اگر به مدت طولانی هوای آلوده تنفس کنند ممگن اسن دچار بیماری ریوی شوند، به طوری که اگر ریه‌شان بررسی شود تیره رنگ و سیاه و پر از موادی است که در ریه آنها جمع شده است.
هوای آلوده برای بیماران مبتلا به فشار خون، افرادی که سکته کرده‌اند و همینطور برای اطفال و نونهالان نیز مضر است. زیرا کودکان دائم در حال ورزش و بازی هستند و یک جا نمی‌نشینند و به اندازه افرادی که ورزش سنگین انجام می‌دهند تحرک دارند، بنابراین اگر به مدت طولانی در معرض هوای آلوده قرار بگیرند ممکن است از کودکی دچار درگیری ریوی شوند و در سن بالاتر مثلاً 30 تا 35 سالگی مبتلا به بیماری قلبی ریوی یا سکته قلبی شوند. همچنین هوای آلوده احتمال سقط، آنومالی و اختلالات ژنتیک جنین را در خانم‌های باردار افزایش می‌دهد. زدن ماسک هم فایده‌ای ندارد زیرا اندازه آلاینده‌های مضر و گازهای سمی به قدری کوچک است که از ماسک رد می‌شود.
نکته دیگر این که این آلاینده‌ها در تابستان هم وجود دارند اما به دلیل گرمای هوا در سطح بالاتری از محدوده تنفس ما قرار دارند. در زمستان به دلیل پدیده وارونگی آلاینده‌ها در سطح پایین انباشته شده و خطرساز می‌شوند.
توصیه‌ام به بیماران قلبی ریوی این است که در روزهای سرد و آلوده هیچ وقت صبح زود از خانه بیرون نیایند و اگر می‌توانند در خانه بمانند. اگر مجبور هستند برای کاری از خانه خارج شوند این کار را به ساعت 10 تا 12 که سرما کمتر است موکول کنند و همینطور شب که هوا سردتر می‌شود بیرون نروند. به ورزشکاران توصیه می‌کنم این روزها در فضای باز ورزش نکنند، ورزش در سالن‌های سرپوشیده بهتر و به صلاح‌تراست.
هوای آلوده با چاقی و دیابت ارتباط دارد
دکتر محمدرضا مهاجر تهرانی
فوق تخصص غدد و متابولیسم
آلودگی هوا می‌تواند موجب افزایش مقاومت به انسولین شود و احتمال دیابت را بالا ببرد. همینطور دیده شده است که آلودگی هوا با افزایش ترشح هورمون‌هایی مانند کورتیزول همراه است و در مناطقی که هوای آلوده دارند معمولاً اضافه وزن و چاقی افزایش پیدا می‌کند که این خود احتمال ابتلا به دیابت را بالا می‌برد.
همچنین در مناطقی که آلورگی هوا بالاست احتمال دیابت بارداری در خانم‌های باردار بیشتر است. تولد نوزاد با وزن پایین یا مرگ نوزاد نیز گزارش شده است.
در بیماران دیابتی نیز آلودگی هوا می‌تواند باعث افزایش قندخون و افزایش میزان هموگلوبین A1C شود. به دلیل اینکه احتمال التهاب زیاد می‌شود و به عنوان یک اکسیداتیو استرس عمل می‌کند و احتمال بالا بودن قند را افزایش می‌دهد. در دیابت نوع یک هم دیده شده است که تخریب لوزالمعده به واسطه آلودگی هوا می‌تواند تشدید شود و فرد را مستعد ایجاد دیابت کند.
بنابراین توصیه می‌کنیم بیمارانی که دیابت دارند در روزهای آلوده کمتر در سطح شهر تردد کنند و به جز مواقع لزوم بهتر است در منزل باشند و از مایعات فراوان استفاده کنند.