زیبا کاوه‌یی
در دنیای متنوع امروز که این تنوع و کثرت در همه زمینه‌های زندگی افراد و جوامع اثرات خواسته یا ناخواسته‌ای می‌گذارد، پیروی از یک شیوه زندگی که با نیازها و شرایط فرد تطبیق داشته باشد کاری دشوار است. در حیطه علم تغذیه با هدف حفظ و ارتقای سلامت، تغذیه شخصی‌سازی شده رویکردی نوین است که به بررسی نیازهای خاص هر فرد بر اساس ژنتیک، سبک زندگی و وضعیت سلامت فرد می‌پردازد. این رویکرد به افراد کمک می‌کند تا با انتخاب مواد غذایی مناسب، به بهبود سلامت و کیفیت زندگی خود بپردازند. با توجه به تفاوت‌های متابولیکی و واکنش‌های فردی به غذاها، تغذیه شخصی‌سازی شده میتواند خطر ابتلا به بیماری‌ها را کاهش دهد و اثربخشی رژیم‌های غذایی را بیشتر کند. این روش همچنین موجب افزایش پایبندی به برنامههای غذایی و بهبود آگاهی افراد درباره انتخابهای سالم می‌شود. در این خصوص با دکتر غزاله اسلامیان، متخصص تغذیه و عضو هیات علمی دانشکده علوم تغذیه و صنایع غذایی و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفتگو کرده‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید.
: تغذیه شخصی‌سازی شده چیست و چه تفاوتی با رژیم‌های غذایی عمومی دارد؟
تغذیه شخصی‌سازی شده به مجموعه‌ای از روش‌ها اطلاق می‌شود که سعی دارند رژیم غذایی را برای فرد به نوعی طراحی کند تا مواد مغذی مورد نیازش را به صورت کاملا فرد محور و منطبق بر نیازها و ویژگی‌های (فنوتیپ و ژنوتیپ) او تامین کند. این عبارت میتواند به طراحی یک رژیم غذایی شخصی‌سازی شده، با بهره‌گیری از علوم تغذیه (ارزیابی وضع تغذیه شامل تن‌سنجی، معاینه بالینی، آزمایش‌های بیوشیمیایی و ارزیابی دریافت و عادات غذایی فرد)، علوم رفتاری (شناسایی وضعیت روانشناختی فرد در ارتبتط با تغذیه)، نوتریژنتیک (تاثیر ژنتیک بر تغذیه)، نوتروژنومیکس (تاثیر مواد مغذی بر عملکرد ژن‌ها)، متابولومیکس (اثر متابولیت‌ها بر پاسخ بدن به نوع تغذیه) و میکروبیومیکس (اثر میکروب‌های مقیم در بدن انسان بر سلامتی) نیز اشاره داشته باشد. تغذیه شخصی‌سازی کلیه اختلاف‌ها و ویژگی‌های فردی افراد را در نظر می‌گیرد و در نتیجه وضعیت سلامت و تناسب اندام آنها را بهبود می‌بخشد در حالی که رژیم‌های غذایی عمومی یا در قالب توصیه‌های کلی تغذیه‌ای است که برای مثال برای همه مبتلایان به دیابت یکسری توصیه‌های تغذیه‌ای در قالب بایدها و نبایدها ارائه می‌شود و یا نهایتا بر اساس سن، جنس، وزن و میزان فعالیت بدنی یک نیاز به انرژی تخمین زده می‌شود و پس از محاسبه کالری و ترکیب درشت مغذی‌ها (کربوهیدرات، پروتئین و چربی) یک رژیم غذایی بر اساس واحدهای دریافتی از گروه‌های غذایی در وعده‌ها و میان‌وعده‌های روزانه و یا به صورت فهرستی از غذاها برای وعده‌ها و میان‌وعده‌های روزانه (به صورت منو) طراحی می‌شود.
: چگونه می‌توانیم نیازهای تغذیه‌ای فردی را شناسایی کنیم؟ آیا ابزار خاصی برای این کار وجود دارد؟
نیازهای تغذیه‌ای افراد بر اساس گروه‌های سنی و جنسی و شرایط ویژه (برای مثال بارداری و شیردهی) در قالب مقادیر مجاز توصیه شده برای هر ماده مغذی به صورت RDA توسط آکادمی ملی پزشکی امریکا گزارش شده است که تقریبا نیاز 97 تا 98 درصد افراد سالم در آن شرایط سنی، جنسی و وضعیت فیزیولوژیک را فراهم می‌کند که رژیم‌های غذایی معمول نیز بر اساس این مقادیر معمولا طراحی می‌شوند. هرچند که متخصصین تغذیه با شرح‌حال‌گیری و معاینات بالینی (بروز کمبودهای تغذیه‌ای در اندام‌ها)، ارزیابی تن سنجی و آنالیز ترکیب بدن (شامل ارزیابی وزن، نمایه توده بدن، توده چربی و توده عضلانی)، ارزیابی دریافت‌های غذایی (گرفتن یادآمد خوراک 24 ساعته و پرسش در مورد عادات غذایی از فرد مراجعه کننده) و ارزیابی بیوشیمیایی (از طریق انجام تست‌های آزمایشگاهی) پی به کمیودهای تغذیه‌ای و حتی اضافه دریافت برخی مواد مغذی می‌برند و بر اساس آن نیازهای تغذیه‌ای فرد را تعدیل می‌کنند.
اما در تغذیه شخصی‌سازی شده علاوه بر این موارد انجام تست‌های روانشناختی، تست‌های ژنتیکی و آنالیز میکروبیوم (از طریق نمونه‌های بزاق و مدفوع) میتواند ارزیابی که در بالا به آن اشاره شد را کامل‌تر و کاربردی‌تر کند. در تغذیه شخصی‌سازی شده ممکن است یک فرد بیشتر از مقادیر RDA نیاز به یک ماده مغذی داشته باشد. افرادی که حداقل یکی از دو پلی مورفیسم ژنتیکی خاص در ژن آنزیمی به نام گلوتاتیون S ترانسفراز را دارند، بیشتر در معرض خطر کمبود شدید ویتامین C هستند. بنابراین، با انجام تست‌های ژنتیکی می‌توان ارزیابی‌های دقیق‌تری از میزان نیاز به مواد مغذی کرد.
: چه عواملی بر روی برنامه‌ریزی تغذیه شخصی‌سازی شده تاثیر می‌گذارند؟
مواردی که ذکر شد (سن، جنسیت، سطح فعالیت و وضعیت سلامتی)، فاکتورهای مورد نیاز در سطوح اولیه برای برنامه‌ریزی تغذیه شخصی‌سازی شده هستند. در تغذیه شخصی‌سازی شده، علاوه بر سن، جنس، میزان فعالیت بدنی، سابقه ابتلا به بیماری‌ها، آزمایش‌های بیوشیمیایی خون، ادرار و مدفوع، تست‌های ژنتیکی، آنالیز میکروبیوم و متابولیت‌ها و حتی وضعیت روانشناختی فرد در طراحی رژیم غذایی در نظر گرفته می‌شود.
: آیا شما از تکنولوژی یا نرم‌افزارهای خاصی برای طراحی رژیم‌های غذایی شخصی‌سازی شده استفاده می‌کنید؟
در حال حاضر در ایران، مراکز محدودی وجود دارد که هریک از تست‌های ذکر شده را انجام می‌دهند. البته که هنوز این تست‌ها به طور کامل انجام نمی‌شود و از طرفی هزینه انجام این تست‌ها بالاست. اما مهمترین نکته ارزیابی کلیه موارد در کنار یکدیگر است. در حال حاضر، داده‌های مورد نیاز برای طراحی الگوریتم‌های تغذیه شخصی سازی شده محدود است اما در برخی کشورها بر اساس داده‌های موجود، نرم‌افزارهایی طراحی شده که با پیشرفت هوش مصنوعی دقت و اثرگذاری رژیم‌های غذایی شخصی سازی شده در آینده‌ای نه چندان دور افزایش خواهد یافت.
: چگونه می‌توانیم تغییرات در نیازهای تغذیه‌ای را در طول زمان شناسایی کنیم؟
تغییرات در نیازهای تغذیه‌ای با ارزیابی و پیگیری منظم فرد، مشخص می‌شود. افراد با افزایش سن، تغییرات رفتاری، بروز برخی بیماری‌ها و تغییرات محیطی که میتواند منجر به تغییرات اپی ژنتیکی شود نیازهای تغذیه‌ایشان تغییر می‌کند، بنابراین یک متخصص تغذیه شخصی سازی شده میتواند این تغییرات را شناسایی کند.
: نقش ژنتیک در تغذیه شخصی‌سازی شده چیست و چگونه میتواند بر انتخابهای غذایی تاثیر بگذارد؟
ژنتیک و اپی ژنتیک یک سطح از سطوح تغذیه‌شخصی سازی شده است که دو بعد دارد. نوتریژنتیک اثر ژنتیک بر تغذیه فرد را بررسی می‌کند برای مثال بیماری‌های متابولیک ارثی که به دلیل یک اختلال ژنتیکی فرد با آن به دنیا می‌آید در دسته بندی نوتریژنتیک قرار می‌گیرد. بیماری‌های متابولیک ارثی (فنیل کتونوری، تیروزینمی، شربت افرا و ...) در واقع اختلالات ژنتیکی هستند که منجر به اختلالات متابولیسم می‌شوند و بدن فرد نمی‌تواند به درستی غذا را به انرژی تبدیل کند. این بیماری‌ها معمولاً به دلیل فقدان و یا نقص در عملکرد آنزیم‌های خاص ایجاد می‌شوند که در تجزیه غذا و متابولیسم نقش دارند. نونریژنومیکس اثر تغذیه بر ژنتیک را بررسی می‌کند اینکه نوع تغذیه در همه دوران‌های زندگی میتواند اثرات اپی ژنتیکی داشته باشد. با توجه به ویژگی برگشت‌پذیر بودن تغییرات اپی ژنتیکی به نظر می‌رسد این ویژگی میتواند تحت تاثیر ترکیبات غذایی قرار گیرد و با کنترل رژیم غذایی بتوان از شیوع برخی بیماری‌ها برای مثال سرطان‌ها جلوگیری کرد. برای مثال نوع تغذیه مادر در دورانبارداری میتواند منجر به تغییرات اپی ژنتیکی در جنینش شود که این تغیرات منجر به بروز بیماری‌های مزمن مانند دیابت، قلبی عروقی و ... در بزرگسالی شود.
: آیا شما به بررسی آزمایش‌های خون یا دیگر آزمایش‌ها برای تعیین نیازهای تغذیه‌ای فردی اعتقاد دارید؟
در حال حاضر در ایران، آزمایش‌هایی که وجود دارد کامل و دقیق نیست و انجام یک تک آزمایش نمی‌تواند به متخصص تغذیه شخصی‌سازی شده کمک چندانی برای تعیین نیازهای تغذیه‌ای کند.
: چگونه می‌توانیم عادات غذایی ناسالم را تغییر دهیم و به سمت تغذیه سالم‌تر حرکت کنیم؟
اولین قدم توجه به شکل گیری عادات است. یادمان باشد که ذائقه آموختنی است و عادات تغذیه‌ای فرد از همان شروع تغذیه تکمیلی شکل می‌گیرد. بسیاری از افراد که الان تمایل به مصرف نوشابه‌ها و شیرینی‌ها و مواد غذایی شیرین دارند در کودکی نیز بیشتر با این مواد غذایی تغذیه شده‌اند برای مثال کودکانی که صبح‌ها با کلوچه و کیک و ویفر به مدرسه می‌روند در بزرگسالی نیز با این عادات غذایی مواجه هستند. پس قدم اول توجه به تغذیه فرزندان است. در قدم بعدی اگر این عادات غذایی ناسالم شکل گرفته است مهمترین نکته رویکرد تغییر شیوه زندگی به صورت گام به گام و هدف محور است. رویکردی که در حال حاضر در دنیا از آن به عنوان کوچینگ یاد می‌شود. فرد با مراجعه به یک متخصص تغذیه در بهترین حالت میتواند یک رژیم غذایی شخصی سازی شده دریافت کند اما اجرای آن و پایداری آن در طولانی مدت بسیار مهم‌تر است. بنابراین متخصصین تغذیه‌ای که با کوچینگ برای فرد اهداف کوچک تبیین می‌کنند و دستیابی فرد را به این اهداف پیگیری می‌کنند، موانع را شناسایی و راهکارهای جدید برای غلبه بر این موانع را برای فرد فراهم می‌کنند و نهایتا می‌توانند فرد را به سمت تغذیه سالم‌تر هدایت کنند.
: تجربه شما از کار با افرادی که شرایط خاص پزشکی دارند (مانند دیابت، بیماری قلبی و...) چگونه است و چگونه می‌توانید به آنها کمک کنید؟
بسیار مهم است که در ابتدا این بیماران با شرایط بیماری خود کنار بیایند و آن را بپذیرند. برخی از این بیماران هنوز شرایط خود را درک نکردند و سبک زندگی خود را تغییر نداده‌اند. بنابراین، در قدم اول اهمیت تغذیه و تغییر سبک زندگی را برای این بیماران شرح می‌دهم و در مرحله بعد تغییرات رژیم غذایی را گام به گام جلو می‌رویم. طراحی رژیم غذایی شخصی سازی شده برای این افراد بسیار اهمیت دارد. برای مثال رژیم غذایی شخصی سازی شده برای فرد مبتلا به دیابت نوع 2 که مبتلا به سندروم روده تحریک پذیر نیز و کبد چرب نیز می‌باشد با فردی که فقط مبتلا به دیابت 2 است و ورزشکار است متفاوت است. رژیم غذایی شخصی‌سازی شده برای خانم یائسه‌ای که منابع غذایی کولین در رژیم غذاییش محدود است و مبتلا به بیماری کبدی است با رژیم غذایی شخصی‌سازی شده برای خانمی که هنوز یائسه نشده است و منابع کولین در رژیم غذاییش کافی است ولی مبتلا به بیماری کبدی است، متفاوت است.
: آیا نکاتی برای افرادی که می‌خواهند رژیم غذایی شخصی‌سازی شده خود را شروع کنند، دارید؟
مهمترین نکته مراجعه به متخصص تغذیه‌ای است که در طراحی این رژیم‌ها بر اساس ابزارها و تست‌های در دسترس توانمند باشد. پایبندی به رژیم غذایی و ارائه بازخورد درست به متخصص تغذیه میتواند به بهبود رژیم غذایی و شخصی سازی‌تر نمودن آن کمک کند.
: نقش مشاوره روانشناختی در فرایند تغذیه شخصی‌سازی شده چیست؟
مشاوره روانشناختی در فرایند تغذیه شخصی‌سازی شده نقش مهمی دارد زیرا افراد در انتخاب و پایبندی به رژیم غذایی خود نیاز به تداوم روابط با غذا و سلامت دارند. مشاوره روانشناختی به افراد کمک می‌کند تا ارتباط خود با غذا و تغذیه را بهبود بخشند، عادات غذایی ناسالم را تغییر دهند و رضایت خود از الگوی غذایی خود را تقویت کنند. مشاوره روانشناختی میتواند به افراد کمک کند تا با شناخت درست از احساسات و نیازهای خود، بهبودی در انتخاب و مصرف غذاهای سالم داشته باشند. همچنین این نوع مشاوره میتواند به افراد کمک کند تا روابط خود با غذا و تغذیه را بهبود بخشند، از اضطراب و استرس مرتبط با تغذیه کاسته و به تعادل بین روحیه و وضعیت جسمانی درست دست یابند. به طور کلی، مشاوره روانشناختی در فرایند تغذیه شخصی‌سازی شده افراد را در دستیابی به تغییرات موثر و دائمی در الگوهای تغذیه‌ای خود یاری می‌کند و به آنها کمک می‌کند تا ارتباط سالم و مثبتی با غذا و سلامت جسمی و روان خود برقرار کنند.
: در نهایت، چه توصیه‌ای برای افرادی که به دنبال بهبود سلامت خود از طریق تغذیه هستند دارید؟
رویکرد تغذیه شخصی سازی شده را باید از قبل از اقدام به بارداری به آن توجه کرد. بسیاری از بیماری‌های مزمن در دوران بزرگسالی منشاء جنینی دارند. متاسفانه امروزه، شاهد افزایش سریع اضافه وزن و چاقی و بروز بیماری‌هایی مانند کبد چرب و اختلالات چربی خون در کودکان و نوجوانان هستیم. توجه والدین به کنترل وزن کودکان و همراهی با او جهت حل این مشکل ضروری است. مطالعات اخیر نشان داده‌اند که سلامت و وضعیت تغذیه مادران و پدران حتی قبل از لقاح و نیز وضعیت تغذیه ای مادران در دوران بارداری بر بروز چاقی در فرزندان اثرگذار است. به والدین توصیه می‌کنیم در اولین قدم، قبل از اقدام به بارداری، الگوهای غلط غذایی را اصلاح کنند. همچنین، در دوران بارداری زیر نظر متخصص تغذیه، دریافت کلیه مواد مغذی مورد نیاز و وزن‌گیری مادر تحت کنترل باشد. از زمانی که تغذیه تکمیلی کودک آغاز می‌شود مادران باید به نوع تغذیه کودک خود توجه کافی داشته باشند زیرا از همین دوران عادات غذایی کودک شکل می‌گیرد. با توجه به اینکه کودکان در حال رشد هستند نباید با به کارگیری انواع روش‌های نامتعادل و شتاب زده و دادن انواع رژیم‌های سخت و غیر اصولی بدن آنها را از انواع ریزمغذی‌ها و انرژی مورد نیاز برای رشد و سلامت محروم کرد. بنابراین، کودک و نوجوان به میزان کافی از همه گروه‌های غذایی در برنامه غذایی روزانه باید استفاده کند. اگر کودک علاقه زیادی به خوردن انواع تنقلات پرکالری دارد سعی کنید به تدریج این وعده‌های غذایی پرانرژی و فاقد مواد مغذی لازم (مثل انواع چیپس، پفک، شربت‌ها و نوشابه‌ها و ...) را از برنامه غذایی او حذف کنید. سعی کنید به جای تنقلات پر کالری از انواع غلات و حبوبات، میوه‌ها و سبزی‌های تازه، لبنیات کم چرب، انواع مغزدانه‌ها در حد نیاز کودک در برنامه غذایی استفاده کنید. مصرف انواع غذاهای آماده و فست فودها را محدود کنید. سعی کنید برای طبخ غذاها از نمک و روغن کمتری استفاده کنید. از حذف وعده‌های غذایی به ویژه صبحانه پرهیز کنید. کودک و نوجوان را به انجام فعالیت‌های جسمانی بیشتر تشویق کنید و در این راه با آنها همراه شوید.
یکی دیگر از نکات مهم رفتار خرید مواد غذایی است که افراد باید به آن توجه داشته باشند. تغییر رفتار خرید مصرفکنندگان مواد غذایی، نیاز به الگوهای جدیدی دارد که طراحی این الگوها از طریق انجام مطالعات بیشتر در این زمینه و تعیین عوامل تعیینکننده در شکل‌گیری رفتار خرید در جامعه امکانپذیر است. حمایت سیاسی و به کارگیری سیاستهای مناسب در فروشگاههای مواد غذایی و مشارکت خریداران در برنامههای اجرایی در این زمینه میتواند منجر به تغییر رفتار مواد غذایی افراد به سمت انتخابهای سالم شود، به طوری که منجر به تداوم تغییر شده و در نتیجه باعث ارتقای وضعیت سلامت جامعه می‌گردد.
بسیاری از افرادی که به دنبال کاهش وزن هستند، به دنبال یک راهکار سریع هستند. متاسفانه تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان قرص‌ها و مکمل‌های گیاهی لاغری، با وعده‌هایی عجیب و غریب از خواص داروهای خود می‌گویند، ادعاهایی که اکثرا دروغین هستند و هنوز از طریق تحقیقات بالینی به اثبات نرسیده‌اند. مصرف این قبیل داروهای قاچاق و تقلبی عوارض جبران ناپذیری به دنبال خواهند داشت. از جمله عوارض مصرف این مکمل‌ها می‌توان به افزایش ضربان قلب، اعتیاد به مکمل‌ها، افزایش فشار خون، بی خوابی، مشکلات کلیوی و کبدی اشاره کرد. مصرف قرص‌های گیاهی لاغری و قرص‌های مکملی که در باشگاه‌ها، آرایشگاه‌ها و تبلیغات ماهواره ای تبلیغ می‌شود مجاز نیست و مجوز وزارت بهداشت را ندارد بنابراین، قبل از مصرف هر قرص و مکملی با متخصص تغذیه مشورت کنید.
چگونه می‌توانیم تعادل بین تغذیه سالم و لذت از غذا را حفظ کنیم؟
لذت از غذا یکی از عوامل مهم در انتخاب مواد غذایی برای افراد است. اما نکته مهم این است که بسیاری از افراد تفریح و لذت زندگی را فقط محدود به لذت در دریافت‌های غذایی کرده‌اند و این مساله منجر به شکل‌گیری الگوهای غذایی ناسالم برای فرد می‌شود. انتخاب مواد غذایی تازه سالم و غنی از مواد مغذی برای حفظ سلامت بدن مهم است. از مواد غذایی تازه و طبیعی مانند میوه‌ها، سبزیجات، لبنیات کم چرب، آجیل و مغزدانه‌های بدون نمک و مواد پروتئینی مثل تخم مرغ، فیله و سینه مرغ و ماهی استفاده کنید. اهمیت تعادل در مصرف مواد غذایی نه تنها به انتخاب مواد غذایی مناسب بلکه به حجم و میزان اندازه خوراکی‌ها نیز مربوط است. بنابراین، حفظ اندازه مناسب وعده‌های غذایی و کنترل کالری‌های مصرفی میتواند به حفظ تعادل شما در تغذیه کمک کند. محدود کردن مصرف چربی غیرضروری مانند چیپس، شیرینی‌ها، پیتزا و فست فود به پیشگیری از افزایش وزن و بیماری‌های مزمن کمک می‌کند و تنوع در مصرف مواد غذایی به معنای مصرف انواع مختلف از مواد غذایی و دستور پخت‌ها که باعث ارتقای خوشمزگی غذا و اثرگذاری آن بر حفظ سلامت بدن خواهد شد.