دکتر شیرین نیرومنش
متخصص زنان و زایمان و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
«سیستیت» به التهاب و عفونت در مثانه اطلاق می‌شود که در هر سنی در آقایان و بانوان ممکن است اتفاق می‌افتد. در مورد جنس مؤنث باید گفت که از دوران نوزادی، کودکی، نوجوانی تا پس از ازدواج و میانسالی و یائسگی امکان بروز وجود دارد.
زمانی که عفونت در مجاری ادرار و مثانه ایجاد شود، علائمی مانند درد پایین شکم، درد و سوزش هنگام دفع ادرار، تکرر ادرار یا وجود خون در ادرار به‌دلیل التهاب شدید مجاری ادرار ظاهر می‌شود. البته معمولا علائم شایع، سوزش و تکرر ادرار است که گاه بسیار آزاردهنده بوده و با شرح‌حال و معاینه می‌توان بیماری را تشخیص داد.
البته برای تشخیص قطعی انجام آزمایش کامل و کشت ادرار لازم است. در آزمایش ادرار ممکن است گلبول قرمز و باکتری‌های مختلف دیده شود. با انجام کشت ادرار نیز نوع و تعداد میکروب مشخص می‌شود. همچنین ممکن است آنتی‌بیوگرام نیز انجام شود که بدین‌ترتیب آزمایشگاه درمان آنتی‌بیوتیکی مناسب را پیشنهاد میکند. به‌مرور زمان و بهخصوص با مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها بعضی عفونت‌ها ممکن است به درمان مقاوم شوند که از طریق آزمایش آنتی‌بیوگرام بهترین و مناسب‌ترین دارو انتخاب می‌شود.
کم‌آبی بدن زمینه عفونت ادراری را تشدید میکند
از علل بروز التهاب و عفونت مثانه می‌توان به وجود آنومالی‌ها و نقایصی در مجرای ادراری و سنگ در دستگاه اداری اشاره کرد.
البته مصرف کم مایعات یکی از عوامل زمینه‌ساز عفونت ادراری است. حدود 8 تا 10 لیوان آب و مایعات در شبانه‌روز لازم است که بر سلامت همه اندام‌های بدن تاثیر مثبت دارد. توصیه می‌شود برای نوشیدن مایعات به احساس تشنگی بسنده نشود و مصرف آب و مایعات بهخصوص در فصل گرما و تعریق بیشتر بدن موردتوجه باشد. در واقع، بهتر است در طول روز هر یک ساعت تا یک ساعت و نیم یک لیوان آب یا مایعات مفید میل گردد. بعضی از مایعات مانند چای و قهوه دیورتیک هستند و اثر ادرارآوری هستند و علیرغم اینکه باعث افزایش حجم ادرار میشوند، مقداری از آب بدن کم می‌شود.
خودداری از سرویس بهداشتی یک مشکل اجتماعی است
یکی دیگر از علل مهم بروز و تشدید عفونت ادراری، خودداری از رفتن بهموقع سرویس بهداشتی است. البته این مسئله را باید یک مشکل اجتماعی دانست زیرا در بسیاری از اماکن عمومی، سرویس بهداشتی تمیز و مناسب وجود ندارد و افراد به‌دلیل احتیاط از بروز مشکلات متعدد تمایلی برای استفاده از سرویس بهداشتی عمومی ندارد. ضمن اینکه معمولا در سرویس‌های بهداشتی عمومی دسترسی به وسایل بهداشتی مانند شوینده‌ها و دستمال کاغذی وجود ندارد. متاسفانه گاه حتی در فرودگاه‌ها نیز چنین شرایط مطلوبی دیده نمی‌شود در حالی‌که این مسئله در بسیاری از کشورها به‌طور جدی موردتوجه است.
تعداد قابل‌توجهی از بیماران مبتلا به عفونت ادراری، دختران در سنین مدرسه هستند که خودداری از استفاده از سرویس بهداشتی مدارس عامل بسیار جدی است. معمولا دختران و بانوان جوان سعی می‌کنند بیرون از منزل از مصرف مایعات پرهیز کنند تا نیازی به سرویس بهداشتی نداشته‌باشند و از طرفی در صورت نیاز به سرویس بهداشتی خودداری می‌کنند.
بی‌توجهی به بهداشت زمینه انتقال عفونت بین همسران را افزایش می‌دهد
در زمان ازدواج نیز ابتلا به عفونت ادراری دیده می‌شود که رعایت بهداشت همسران مهم‌ترین راهکار پیشگیرانه خواهدبود. بسیاری از میکروبها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و باکتری‌ها می‌توانند از طریق سیستم ادراری و تناسلی انتقال یابد.
از آنجا که سیستم ادراری و تناسلی در مجاورت هم هستند، گاهی عفونت‌های هر قسمت می‌تواند بر قسمت دیگر تاثیر بگذارد و خانم‌هایی که مبتلا به عفونت و زخم در قسمت‌های مختلف سیستم تناسلی هستند بیشتر مستعد ابتلا به عفونت ادراری خواهندبود.
استفاده از کاندوم علاوه بر اینکه روش پیشگیری از بارداری است تا حدی به جلوگیری از انتقال عفونت بین همسران کمک میکند.
عفونت ادراری در بارداری حتما نیاز به درمان دارد
در دوران بارداری، احتمال ابتلا به عفونت‌های ادراری بی‌علامت وجود دارد و به‌رغم اینکه خانم باردار هیچ علامتی از سوزش و تکرر ادرار ندارد، دچار عفونت ادراری است. علت بروز این مشکل، تغییرات هورمونی در بدن طی بارداری، کاهش مقاومت بدن نسبت به میکروبها و کاهش ظرفیت مثانه است.
برای تشخیص بهموقع معمولا کشت ادرار در اوایل، اواسط و اواخر بارداری برای همه خانم‌های باردار انجام می‌شود. در صورت تایید عفونت در این دوران حتما نیاز به درمان است زیرا اگر به‌دلیل نگرانی از تاثیر آنتی‌بیوتیک‌ها بر جنین از درمان خودداری شود، امکان دارد عفونت به کلیهها برسد و عوارض جدی برای مادر رخ دهد. ضمن اینکه عفونت ادراری زمینه زایمان زودرس را نیز افزایش می‌دهد.
در چنین شرایطی مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک مناسب و بی‌خطر برای جنین تحت‌نظر پزشک ضروری است. ضمن اینکه حتما مصرف مایعات در بارداری نیز باید افزایش یابد و هرگز نباید از دفع ادرار خودداری شود.
تغییرات هورمونی مرتبط با یائسگی در عفونت ادراری نقش دارد
یائسگی دورانی از زندگی خانم‌هاست که احتمال عفونت ادراری افزایش می‌یابد. در این دوران به‌دلیل اینکه هورمون‌های جنسی کاهش می‌یابد و سیکل‌‌های قاعدگی قطع می‌شود، کمبود هورمونی باعث خشکی واژن و گاهی عفونت‌های ادراری، عدم‌کنترل ادرار، تکرر ادرار و شب‌ادراری می‌شود.
از آنجا که ابتلا به دیابت نیز در این سنین افزایش می‌یابد، احتمال ابتلا به عفونت‌های مکرر در قسمت‌های مختلف بدن بیشتر می‌شود و احتمال ابتلا به عفونت‌های قارچی، میکروبی و ویروسی سیستم اداری در این سنین بیشتر است. همچنین به‌دلیل نازک‌شدن مخاط سیستم تناسلی زمینه عفونت‌های دستگاه تناسلی نیز افزایش می‌یابد.
در درمان عفونت ادراری نباید تعلل کرد
اگر فردی دچار عفونت ادراری مکرر می‌شود، حتما نیاز به بررسی توسط پزشک و انجام کشت ادرار است. گاهی لازم است همه سیستم ادراری از کلیهها، حالب، مثانه و مجرای ادرار بررسی گردد زیرا ممکن است نقایص، سنگ یا ضایعه‌ای در این قسمت‌ها زمینه‌ساز عفونت میشوند.
امروزه خوشبختانه حتی در دوران جنینی نیز می‌توان با انجام سونوگرافی‌‌های بسیار دقیق وجود مشکل در هر قسمت از سیستم ادراری را تشخیص داد تا در صورت ادامه تا پس از تولد، درمان مناسب و بهموقع انجام شود.
مصرف مایعات کافی طی روز و خودداری از دفع ادرار نیز بسیار مهم است. همچنین با بروز تکرر ادرار، سوزش و تغییر رنگ ادرار لازم است حتما به پزشک مراجعه شود تا تشخیص فوری و مناسب صورت گیرد. ضمن اینکه مسئولان بهداشتی باید به سرمایه‌گذاری در ساخت سرویس بهداشتی مناسب و کاملا تمیز و در اختیار قراردادن وسایل بهداشتی همت گمارند تا زمینه بروز بیماری‌های مختلف مرتبط در سطح جامعه کاهش یابد.
شستشوی دست‌ها و بهداشت شخصی را جدی بگیرید
یکی از راهکارهای مناسب در زمینه پیشگیری از عفونت ادراری، شستشوی دست‌ها پیش از سرویس بهداشتی است. زمانی که دست‌ها با وسایل مختلف در تماس دارد، منشا بسیاری از آلودگی‌ها است. ناخن‌های بلند یکی از مهم‌ترین علل باقیماندن میکروبها است. بررسی در مورد ویروس HPV که عامل زگیل تناسلی و سرطان دهانه رحم است، نشان می‌دهد که این ویروس تا 14 روز زیر ناخن‌ها زنده می‌ماند. شستشوی معمولی آلودگی‌‌های زیر ناخن را برطرف نمی‌کند و نیاز به شستشوی کامل‌تر و تمیزکردن زیر ناخن‌ها است.
لباس زیر نیز نباید از الیاف مصنوعی و تنگ باشد زیرا مانع از تعریق کافی خواهدبود و زمینه ابتلا به عفونت‌های تناسلی و ادراری افزایش می‌یابد. این نکته بهخصوص در فصل تابستان اهمیت دارد و حتما توصیه می‌شود لباس‌های نخی و راحت استفاده شود تا تبخیر کافی بدن اتفاق گیرد. به‌طور کلی لباس زیر باید راحت و نخی باشد.
یکی از پرسش‌های رایج در مورد ضرورت استفاده از دستمال توالت است. برخلاف تصور این وسیله عاملی برای افزایش عفونت نیست. البته اگر هر محصولی در شرایط غیربهداشتی تولید شود، زمینه انتقال بیماری‌ها وجود دارد اما به‌طور کلی دستمال‌های کاغذی بهداشتی و استاندارد هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند.
خشککردن بدن ناحیه تناسلی پس از شستشو بسیار اهمیت دارد زیرا رطوبت عامل عفونت است و رشد قارچ‌ها و باکتری‌ها را تسریع میکند. البته در زمان شستشو و خشککردن حتما باید از سمت واژن به مقعد باشد.
در مورد نوار بهداشتی نیز باید انواع استاندارد انتخاب شود و بهموقع و حدود دو ساعت تعویض شود. خون محیط مناسبی برای رشد میکروبها باشد. شستشوی بدن پس از دفع ادرار و مدفوع بسیار اهمیت دارد و سپس باید نوار بهداشتی را تعویض کرد. شستشوی معمول واژن و دوش روزانه هیچ ارتباطی با ابتلا به بیماری‌ها ندارد. البته حمام خیلی گرم و طولانی می‌تواند گاه خونریزی را افزایش دهد اما ایستادن زیر دوش هیچ ارتباطی با ورود میکروبها به قسمت داخلی سیستم تناسلی ندارد.
رعایت بهداشت فردی حتی پیش از رابطه جنسی بسیار مهم است. بهتر است همسران پیش از رابطه جنسی دوش بگیرند. همچنین رعایت تعهد به همسر و کانون خانواده نیز عامل جدی در پیشگیری از انتقال بیماری‌ها دارد که متاسفانه یکی از علل شیوع چنین بیماری‌هایی روابط خارج از عرف است.
بدن کودکان پس از دفع مدفوع باید شستهشود
احتمال ابتلا به عفونت‌های ادراری در دختران بیشتر از پسران است زیرا طول مجرای ادرار دختران کوتاه‌تر است. در دوران شیرخوارگی که پوشک میشوند، نیز این احتمال بیشتر است. حتما پس از هر نوبت دفع ادرار و مدفوع باید پوشک را تعویض کرد و ترجیح این است که پس از دفع مدفوع، بدن کودک با آب شسته و خشک شود و پوشک تمیز استفاده شود. ضمن اینکه دستمال‌های مرطوب کمتر باشد زیرا تماس هر نوع ماده شیمیایی از جمله ترکیبات دستمال مرطوب تا حدی جذب پوست می‌شود.
برای دختران و بانوان همیشه باید ابتدا مجرای ادرار شسته و سپس مقعد شستهشود. اگر ابتدا اطراف مقعد شستهشود، زمینه انتقال باکتری‌ها و میکروب‌های روده بزرگ به مجرای ادرار و تناسلی فراهم می‌شود. خشککردن نیز به همین‌نحو باید انجام شود.