دکتر شباهنگ جعفرنژاد
فلوشیپ اورژانس کودکان، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
مسمومیت‌های غذایی با ایجاد علائم گوارشی مانند اسهال و استفراغ همراه هستند که از نظر ماهیت، التهابی نبوده و دوره طغیان مشترکی دارند. معمولا زمان شروع اسهال و نوع غذاهای خورده شده در یافتن علت مسمومیت مفید هستند.
دوره کمون یا مصرف غذای آلوده تا بروز علائم معمولا در مسمومیت‌های غذایی باکتریایی به سه دسته، 1 تا 6 ساعت، 8 تا 16 ساعت و بیش از 16 ساعت با توجه به میکروب‌های عامل مسمومیت تقسیم می‌شوند.
آنچه در فاصله کوتاه 1 تا 6 ساعت از خوردن مواد غذایی آلوده منجر به علائم گوارشی شدید می‌شود، مواردی مانند استافیلوکوک اورئوس و باسیل سرئوس هستند. سالاد سیبزمینی، همبرگر، گوشت ماکیان، غذاهای حاوی خامه یا مایونز از جمله مواردی هستند که در صورت باقیماندن یا نگهداری نامناسب از نظر بهداشتی زمینه‌ساز رشد استافیلوکوک اورئوس خواهند بود و مسمومیت غذایی با علائم شدید ایجاد می‌کنند. باسیل سرئوس عمدتا در مواد نشاسته‌ای مانند برنج و ماکارونی پخته که در شرایط نامناسبی نگهداری می‌شوند، رشد پیدا میکند و علائم جدی تهوع و استفراغ را به همراه دارد.
باسیل سرئوس از نظر ماهیت، دو نوع مسمومیت غذایی ایجاد میکند. در یک نوع، استفراغ غالب است و موارد نشاسته‌ای آلوده به اسپور یا هاگ عامل بروز خواهند بود. این هاگ در مقابل گرم کردن و جوشیدن غذا نیز مقاوم است. نوع دیگر که در آن، دردهای شکمی و اسهال بیشتر اتفاق می‌افتد، دوره کمون طولانی‌تر 8 تا 16 ساعت دارد. حبوبات، گوشت و سبزیجات منابع غذایی هستند که باسیل سرئوس رشد میکند و با این علائم بروز می‌یابد.
در مسمومیت‌‌هایی که علائم پس از 16 ساعت ظاهر می‌شود، بیشتر به اسهال‌های وبا مرتبط است که معمولا منبع غذایی خطرناک نظیر صدف‌های خوراکی عامل بروز آن هستند. ای‌کولای و اشرشیاکولای باعث اسهال آبکی می‌شوند که می‌تواند ناشی از مصرف پ=نیر، سالاد و حتی آب آلوده باشد. در مواردی که ای‌کولای اِندو هموراژیک که اسهال خونی ایجاد میکند، بعضی از انواع آبمیوه‌ها مانند آب سیب، سبزیجات خام و شیر خام، سالاد و گوشت نیم‌پز می‌توانند عامل مسمومیت باشند. گونه‌هایی از سالمونلا، شیگلا و... عامل اسهال التهابی همراه با تب و علائم شدید است و می‌تواند ناشی از مصرف لبنیات، سالاد سیبزمینی، کاهو و سبزیجات خام آلوده باشد.
کمآبی مهم‌ترین تهدید در مسمومیت
در صورت بروز علائم گوارشی حتما انتقال بیمار به مراکز درمانی ضرورت دارد. عمده مسمومیت‌های ناشی از باسیل سرئوس یا استافیلوکوک اورئوس، ماهیت کشنده ندارند بلکه کمآبی شدید و عدم‌جبران مایعات از دست‌رفته بدن از طریق سرم‌های خوراکی و تزریقی منجر به فوت بیمار می‌شود. در این میان، کودکان و سالمندان به کمآبی بدن و اختلالات الکترونیک بسیار حساس هستند و عدم‌رسیدگی درمانی به‌‌موقع و صحیح، منجر به مرگ خواهد شد.
اسهال در زمان مسافرت عموما با تب یا خون در اسهال همراه نیست و نشانه‌های روده‌ای آزاردهنده وجود ندارد اما به‌خصوص در مورد شیرخواران کمتر از دو سال، خانمهای باردار و سالمندان نگران‌‌کننده و خطرناک است.
از این رو، توصیه می‌شود که مسافران فقط غذاهای داغ و آب جوشیده مصرف کنند و از مصرف سبزیجات خام، سالاد، میوه‌های همراه با پوست و بستنی اجتناب کنند. در رستوران‌ها، غذاهای داغ و تازه سفارش داده شود و غذاهای کبابی بهتر است بلافاصله پس از کباب شدن سرو شوند و از غذاهایی مانند مرغ یا خورشت که ممکن است زمان طولانی‌تری باقی مانده باشند، پرهیز شود. آب جوشیده سرد شده یا آب معدنی استاندارد نیز حتما به مصرف برسد.
بروز مشکلات گوارشی به‌دلیل سفر یا مصرف غذاهای مانده که گرم‌کردن آنها منجر به خطرآفرینی است باید جدی گرفته شود.
بار دیگر تاکید می‌شود که کمآبی بدن منجر به ایجاد عوارض خطرناک خواهد بود و کودکان، سالمندان، خانمهای باردار و مبتلایان به بیماری‌های نقص سیستم ایمنی از جمله افراد آسیب‌پذیر در این زمینه هستند.
پودر ORS، راهکار مناسب برای جبران کمآبی
استفاده از سرم‌های خوراکی یا ORS راهکار مناسب برای جبران آب بدن است و برای همه افراد در ابتدای بروز مشکلات گوارشی توصیه می‌شود. اگر کودک یا بزرگسال دچار اسهال است باید 10 سی‌سی به‌ازای هر کیلوگرم وزن بدن در هر نوبت اسهال، ORS به مصرف برسد. به‌عبارتی، کودک با وزن 20 کیلوگرم پس از هر نوبت اسهال باید 200 سی‌سی از این محلول را بنوشد تا از کمآبی بدنش جلوگیری شود.
همچنین، مصرف مایعات و آبمیوه‌های شیرین برای جلوگیری از اسهال یا جبران مایعات از دست‌رفته بدن به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. به علاوه، در بعضی از موارد اسهال لازم است آنتی‌بیوتیک تجویز شود که حتما باید توسط پزشک تجویز شود. از مصرف خودسرانه داروهای آنتی‌بیوتیک، ضداستفراغ و ضداسپاسم نیز باید خودداری کرد زیرا می‌توانند عوارض جدی‌‌تری ایجاد کنند.