فرزانه فولادبند
دانشجوی دکتری تخصصی علوم ارتباطات
تابستان در راه است و گرمازدگی در کمین! گرمازدگی حتی می‌تواند کشنده باشد. هر ساله تعداد زیادی به همین علت جانشان را از دست می‌‌دهند اما خبر خوب اینکه مرگ و میر ناشی از گرما قابل پیشگیری است. بنابراین لازم است افراد درباره گروههای در معرض خطر، اقدامات پیشگیرانه و مرگ و میر ناشی از گرما آگاهی داشته باشند. سالمندان، کودکان و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن بیشتر در معرض خطر گرمازدگی هستند. جوانها و افراد سالم نیز در صورتی که در آب و هوای گرم فعالیت بدنی شدید و سنگین انجام دهند، ممکن است دچار مشکل شوند. خنک کردن و تهویه هوا اولین اقدام حفاظتی در برابر مرگ و میر و بیماری‌های مرتبط با گرماست. فعالیتهای فصل تابستان در فضاهای باز و بسته باید با اقداماتی که به مکانیسم خنک کردن بدن کمک می‌کند و از بیماری‌های مرتبط با گرما پیشگیری می‌کند، هماهنگ باشد. خواندن این مطلب به شما کمک می‌کند تا بتوانید مشکلات مرتبط با گرما را شناخته از بروز آنها پیشگیری کنید و با آگاهی و اطلاعات بیشتری با گرمای هوا کنار بیایید.
توصیه‌های دکتر افشین امینی، فلوشیپ طب اورژانس
چرا در برابر گرما آسیب می‌بینیم؟
وقتی بدن نتواند خودش را خنک نگه دارد و با دمای بالا هماهنگ کند، دچار بیماری‌های مرتبط با گرما میشود. آگاهی درباره نشانه‌ها و راه‌های پیشگیری و برخورد با این شرایط در حفظ سلامت اهمیت دارد. دکتر افشین امینی، فلوشیپ طب اورژانس در این باره به نکته‌های مفیدی اشاره کرده‌اند که می‌خوانید.
گرمازدگی چیست؟
گرمازدگی در اصطلاح به حالتی گفته میشود که در اثر گرمای محیط، درجه حرارت بدن انسان افزایش پیدا می‌کند، چرا که فرد قادر نیست حرارت حاصل از متابولیسم بدن را به طور طبیعی دفع کند. بدن ما باید گرمای زاید را دفع کند و همواره درجه حرارت درونی خود را در سطح معین و مشخصی نگه دارد. وقتی که در اثر گرمای هوا و تابش مستقیم خورشید درجه حرارت بدن بالا می‌رود، بدن هم در مقابل تدبیری می‌اندیشد که همچنان به دفع حرارت مازاد ادامه دهد. این فعل و انفعالات با مکانیسم‌های مختلفی روی می‌دهد. یکی از این راه‌ها تشعشع است، یعنی بدن حرارت اضافی را از طریق تابش دفع می‌کند. راه دیگر از طریق تعریق و تبخیر است. همان‌طور که می‌دانید، عرق برای آنکه از روی پوست تبخیر شود مقداری از گرمای بدن را جذب خودش می‌کند و این باعث ایجاد خنکی در سطح پوست و بدن میشود. راه دیگر هم از طریق جریان همرفتی و حرکت هوا در پیرامون بدن است. در نوع کلاسیک گرمازدگی هجوم چند روزه یک جبهه هوای گرم در مناطقی که جزو مناطق گرمسیر هم به شمار نمی‌روند، می‌تواند باعث گرمازدگی و حتی مرگ در افراد زیادی شود.
خستگی گرمایی چیست؟
حالت خفیف‌تری هم هست که ممکن است با خروج از منزل در یک هوای گرم تابستانی به ما دست دهد و به آن خستگی گرمایی می‌گویند، یعنی وضعیتی که در آن فرد دچار ضعف و خستگی بیش از حد، تپش قلب، سرگیجه و سردرد میشود. شیوع آن مخصوصاً در تابستان زیاد است. بدن بیمار دچار خستگی گرمایی، از شدت عرق مرطوب است و اگر درجه حرارت آن را اندازه بگیریم، می‌بینیم که طبیعی است یا ممکن است به میزان اندکی هم افزایش داشته باشد.
اگر این حالت در یک بیمار ادامه پیدا کند کم‌کم به مرحله‌ای می‌رسد که بدن‌اش خشک میشود، یعنی دیگر عرق نمی‌کند. احساس سیاهی رفتن چشم‌ها در او ایجاد میشود و با وجود اینکه هوا گرم است، ممکن است سردش بشود. در چنین حالتی درجه حرارت بدن او به مرز 41 درجه و یا بیشتر می‌رسد که به اصطلاح می‌گوییم گرمازده شده است. این درجه حرارت بسیار خطرناک است و می‌تواند باعث آسیب اندام‌های حیاتی و یا مرگ سلول‌های بدن شود. بیمار در این حالت رفته رفته دچار افت هوشیاری میشود و در صورت درمان نشدن کما و مرگ رخ خواهد داد.
اینها علامت‌های هشدار گرمازدگی هستند. خیلی اهمیت دارد که ما حواس‌مان به این علامت‌ها جمع باشد، به‌خصوص در کسانی که به نوعی در مقابل گرمازدگی مستعدتر هستند. مثل خردسالان، خانم‌های باردار، افراد مسن و افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن. بعضی از داروها هم ممکن است به عنوان یک عامل مستعدکننده باعث تشدید گرمازدگی شوند.
چطور می‌توان از گرمازدگی پیشگیری کرد؟
خیلی اهمیت دارد که ما قبل از اینکه دچار عوارض وخیم گرمازدگی بشویم، به دنبال راه چاره‌ای برای پیشگیری از آن باشیم چون در این صورت میزان مرگ و میر ناشی از گرمازدگی کاهش خواهد یافت. اولین راهکار که بدیهی هم به نظر می‌رسد این است که از قرار گرفتن طولانی‌مدت در محیط‌های گرم و مرطوب و همچنین محیط‌هایی که در معرض تابش مستقیم آفتاب هستند، خودداری کنیم.
اگر مجبور بودیم باید از کلاه‌های لبه‌دار و مکان‌های دارای سایبان استفاده کنیم. همچنین پوشیدن لباس‌های نامناسب مثل انواع ضخیم، تیره یا لباس‌های تنگ و چسبان را به هیچ‌وجه توصیه نمی‌کنم. لباس‌هایی که می‌پوشیم باید نخی و خنک باشد. ضروری است که به صورت پیشگیرانه در فواصل زمان کار استراحت کنیم و دوش بگیریم و قبل از احساس تشنگی آب بنوشیم. این خیلی مهم است که برای نوشیدن مایعات نباید منتظر احساس تشنگی ماند. بدن ما در این شرایط به حدود 3 تا 5 لیتر مایع به همراه قند و املاح رقیق نیاز دارد. مثل دوغ رقیق یا آب‌میوه. میوه‌های طبیعی هم به‌خصوص انواعی که غنی از املاح هستند کاملاً مفید خواهند بود.
در برخورد با فرد گرمازده چه کار کنیم؟
اگر با فردی که گرمازده شده مواجه شدیم باید او را به سرعت به سایه منتقل کنیم. فوراً با اورژانس تماس بگیریم. لباس‌هایش را تا حد امکان از تنش در بیاوریم. او را با یک پارچه یا پوشش نازک و مرطوب بپوشانیم و با اسپری یا آب‌پاش به بدن او آب خنک بپاشیم. همچنین اگر در دسترس بود با یک پنکه یا بادبزن او را خنک کنیم. می‌توان در ناحیه زیربغل یا کشاله‌ران او کیسه یخ قرار داد و بیمار را مرتباً با پارچه خیس و خنک مرطوب کرد تا آمبولانس برسد. استفاده از آب بسیار سرد یا آب یخ برای خنک کردن بیمار چندان توصیه نمی‌شود زیرا باعث انقباض واکنشی عروق سطحی پوست میشود و در نتیجه حرارت در اعماق بدن محبوس می‌ماند و بدن نمی‌تواند حرارت را به سطح منتقل کرده و آن را دفع کند. همچنین به دلیل اینکه اکثر بیماران گرمازده در این شرایط دچار نوعی حالت افت هوشیاری هستند، نوشاندن آب به آنها می‌تواند باعث ورود آب به ریه و ایجاد عفونت ریوی شود. پس این کار معمولاً توصیه نمی‌شود، به ویژه آنکه بیمار بعد از انتقال به بیمارستان به نحو مطلوب تحت سرم درمانی قرار خواهد گرفت.
افزایش درجه حرارت و خطر هیپرترمی در سالمندان
درجه حرارت بسیار بالا در تابستان می‌تواند افراد سالمند را در معرض خطر فزاینده ابتلا به بالا رفتن خطرناک درجه حرارت بدن قرار دهد؛ عارضه‌ای که به آن هیپرترمی می‌گویند. سالمندان و افراد بالای 65 سال در مقایسه با افراد جوانتر بیشتر مستعد گرمازدگی هستند. با توجه به اینکه توانایی تنظیم درجه حرارت به دنبال قرارگیری در هوای بسیار گرم در سالمندان کاهش می‌یابد، ممکن است آنها با شماری از مشکلات بهداشتی مربوط به این وضعیت از جمله فرسودگی ناشی از گرما، سیاهی رفتن ناگهانی چشم‌ها (که سنکوپ گرما هم نامیده میشود)، گرفتگی عضلات (کرامپ) ناشی از گرما و بالاخره گرمازدگی (هنگامی که درجه حرارت بدن به بالای 40 درجه سانتی‌گراد می‌رسد) مواجه شوند. برای کاهش خطرات ناشی از گرما در سالمندان که بیش از همه نسبت به آن آسیب‌پذیر هستند، انجام اقدامات معینی مفید است. کارشناسان به سالمندان، به خصوص آنهایی که بیماری مزمن قلبی، ریوی یا کلیوی دارند و نیز افرادی که مشکلات مربوط به غدد عرقی و اختلال گردش خون دارند، توصیه میکنند در روزهای بسیار گرم و مرطوب و نیز در روزهایی که در مورد آلودگی هوا هشدار داده شده است، در خانه بمانند. در روزهای بسیار گرم لازم است در خانه شرایطی فراهم شود که سالمندان به وسایل خنک‌کننده و تهوبه مطبوع دسترسی داشته باشند. نوشیدن مقدار زیادی مایعات و در عین اجتناب از مصرف الکل و نوشیدنی‌های کافئین‌دار، همچنین پوشیدن لباس‌های مناسب و اجتناب از ازدحام جمعیت ضروری است. توصیه میشود مردان و زنان سالمندی که به طور معمول داروهایی را برای بیماری‌های گوناگون، مصرف میکنند داروهایشان را بدون مشاوره با پزشکشان قطع نکنند. با این حال سالمندان باید آگاه باشند، داروهای مدر (ادرارآور)، داروهای تسکین‌بخش و خواب‌آور و داروهای ضد فشار خون ممکن است در برخی موارد خطر دچار شدن به هیپرترمی را بالا ببرند.
اگر تصور می‌کنید فردی دچار عوارض ناشی از گرما شده است، باید وی را به جایی سایه‌دار یا کولردار ببرید. او را بخوابانید و با استفاده از اسفنج و آب سرد یا در صورت امکان دوش یا وان آب سرد خنک کنید. اگر فردی دچار گرمازدگی شده است، با اورژانس تماس بگیرید. همچنین افراد گرمازده را می‌توان با قراردادن لباس سرد و مرطوب روی بخش‌هایی از بدن که جریان خون به سطح بدن نزدیک است،مانند مچ، گردن، زیربغل و کشاله‌های ران خنک کرد.
گرمازدگی و دیابت
افراد مبتلا به دیابت در برابر گرما آسیب پذیرند. با وجود اینکه احتمال گرمازدگی در افراد مبتلا به دیابت بیشتر است اما نتایج پژوهش‌ها نشان داده است اکثر آنها راه‌های پیشگیری و مقابله با این پدیده خطرناک را نمی‌دانند. محققان با مطالعه روی بیماران دیابتی دریافتند بدن مبتلایان به دیابت به دلیل وجود قند بالا همیشه در معرض خطر کم‌آبی قرار دارد. علاوه بر آن چون قدرت تعریق در این افراد کاهش پیدا کرده، احتمال گرمازده‌شدن در فصول گرم سال به شدت بالا می‌رود.
یک تیم تحقیقاتی نتایج 152 مطالعه مختلف در مورد ارتباط دیابت و گرمازدگی را جمع‌آوری و تحت بررسی‌های آماری قرار داد. درنهایت مشخص شد که اکثر دیابتی‌ها زنگ خطرهای شروع گرمازدگی را نمي‌شناسند. حتی 20 درصد آنها اصلاً نمی‌دانند دمای بیش از 37 درجه سانتی‌گراد خطر بروز گرمازدگی را به دنبال دارد و وقتی رطوبت هوا بالا باشد حتی 26 درجه سانتی‌گراد هم خطرناک محسوب مي‌شود. چون رطوبت زیاد در هوا جلوی عرق کردن را می‌گیرد. دمای مرکزی در بدن دیابتی‌ها که در حالت عادی هم سیستم تعریق مناسبی ندارند بلافاصله بالا می‌رود. افزایش دمای مرکزی بدن حالت خطرناکی را به وجود می‌آورد که حتی می‌تواند به مرگ منجر شود. نتایج تحقیقات نشان داد که فقط نیمی از مبتلایان به دیابت خطر هم‌زمانی گرما و هوای مرطوب را می‌شناسند.
هوای گرم به جز احتمال ایجاد گرمازدگی برای بیماران دیابتی خطرهای دیگری هم به همراه دارد. مثلا انسولین در محیط گرم به سرعت تخریب میشود و کارایی خود را از دست می‌دهد. اما نکته مهم این است که سایر داروهای خوراکی ضددیابت هم درست مثل انسولین در هوای گرم اثر خود را از دست می‌‌دهند ولی اکثر مردم از چنین اتفاقی خبر ندارند. چندی پیش مطالعه‌ای هم در این مورد انجام شد و مشخص شد که 39 درصد قرص‌های خوراکی ضددیابت در مجاورت گرما کاملاً بی‌اثر می‌شوند. حتی 41 درصد دستگاه‌های سنجش گلوکز سریع و 38 درصد نوارهای تست قندخون هم در هوای گرم قادر نیستند قندخون صحیح را نمایش دهند. بسیاری از متخصصان معتقدند تنها راه مقابله با این موارد افزایش آگاهی بیماران و خانواده‌های آنها است. دیابتی‌ها باید بدانند که اگر در هوای گرم از منزل خارج می‌شوند انسولین، داروها و وسایل تست قندخون را بدون کیف‌های مخصوص خنک‌کننده همراه نبرند.
در ضمن علایم شروع گرمازدگی و راه‌های پیشگیری و برخورد با آن باید به این بیماران آموزش داده شود.
علایم گرمازدگی
نشانه‌های بروز گرمازدگی در افراد مختلف متفاوت و حتی گاهی شبیه علایم ناشی از سوختگی است اما اگر فرد دیابتی در معرض هوای گرم یا مرطوب قرار گرفت با بروز هر یک از نشانه‌های زیر باید فوراً به گرمازدگی مشکوک شود:
احساس خالی‌شدن سر یا وجود سرگیجه
تعریق بیش از حد یا کاملاً برعکس، یعنی داغ شدن و قرمزی پوست ولی عدم تعریق
گرفتگی عضلانی
سرد شدن پوست
سردرد
تند شدن ضربان قلب
احساس تهوع
اینها همگی علایم شروع گرمازدگی هستند و در صورت عدم رسیدگی به موقع فرد دچار توهم میشود و سپس از حال می‌رود.
در صورت بروز علایم چه باید کرد؟
اگر فرد دیابتی متوجه هر یک از علایم شروع گرمازدگی شد، باید فوراً به پزشک یا درمانگاه مراجعه کند. اما اگر علایم به قدری شدید شده بود که توانایی انجام این کار را نداشت، باید فوراً با اورژانس و نزدیکان خود تماس بگیرد. اطرافیان بیمار باید تا رسیدن مأموران اورژانس چند اقدام اولیه و مهم را انجام دهند:
بیمار را در یک اتاق خنک ببرند و طوری بخوابانند که پاهای او کمی بالاتر از بقیه بدنش قرار بگیرد.
تمام لباس‌های فرد را دربیاورند و پوست بدن او را با آب خنک خیس کنند و او را باد بزنند.
روی کشاله‌های ران و زیر بغل او کیسه‌های یخ بگذارند تا دمای مرکزی بدن او پایین بیاید.
روش‌های پیشگیری از بروز گرمازدگی
اگر عادت به ورزش روزانه در هوای آزاد دارید، در فصول گرم سال این کار را به صبح‌زود یا هنگام غروب آفتاب موکول کنید.
هنگامی که بیرون از خانه می‌روید مقادیر زیادی مایعات بنوشید، حتی اگر احساس تشنگی نمی‌کنید. البته به یاد داشته باشید که نوشیدنی‌های مدر مثل قهوه و چای باعث خروج آب از بدن می‌شوند پس نوشیدنی‌های مناسبی در فصول گرم نیستند. اما آب یا نوشیدنی‌هایی مثل شربت آب‌لیموی کم‌شیرین مایعات بسیار مناسبی برای جلوگیری از گرمازدگی محسوب می‌شوند.
همیشه لباس‌های رنگ روشن بپوشید و استفاده از کلاه و عینک آفتابی را هم فراموش نکنید.
چون افراد دیابتی کمتر از حد عادی عرق مي‌کنند، بهتر است در هوای گرم روزی یک یا دو نوبت دوش بگیرند تا دمای بدن‌شان پایین بیاید.
منبع: Healthday Diabetheadline
گرمازدگی در شیرخواران
دکتر اکبر کوشانفر
استاد دانشگاه شهید بهشتی
گرمازدگی در شیرخواران معمولاً سریع‌تر رخ می‌دهد. در مواقعی که دمای محیط بسیار بالا باشد و هوا به قدر کافی جابه‌جا و تهویه نشود، مرکز سیستم تنظیم درجه حرارت بدن در هیپوتالاموس مغز از کار می‌افتد و به طور خودکار جریان خون به سمت پوست افزایش می‌یابد و گشاد شدن عروق سطحی به تعریق منجر میشود. اگر درجه حرارت هوا بالا باشد، بدن قادر به خنک کردن پوست از طریق تعریق نخواهد بود، به ویژه مواقعی که مقداری از مایعات بدن دفع شده باشد، حجم خون کم و درجه حرارت بدن افزایش می‌یابد. شیرخواران به دلیل وزن کم و کم بودن مقدار مایع موجود در خون در معرض گرمازدگی بیشتری قرار دارند.
به عبارت دیگر شیرخواران بیشتر از بزرگسالان تنفس میکنند بنابراین گرمای بیشتری از بدن‌شان خارج میشود و دمای بدن افزایش می‌یابد که در پی آن تب و ناراحتی‌های رفتاری بروز می‌کند. در صورتی که گرما بیشتر شود، شیرخوار به شدت گریه می‌کند که دلیل آن هم تشنگی است. در پی آن می‌توانید شاهد بروز خشکی پوست، گودرفتگی و سیاهی زیر چشمان باشید.
چه باید کرد؟
در صورت مواجه شدن با چنین شرایطی ابتدا لباس‌های شیرخوار را از تن او درآورده، او را به فضایی خنک ببرید و بدنش را با آب ولرم یا با حوله مرطوب خنک شستشو دهید. آب نباید خیلی سرد باشد زیرا سبب انقباض عضلات میشود و تنفس را برای شیرخوار سخت می‌کند. پارچه مرطوب خنک را روی بدن، گردن و اندام‌های او قرار دهید و اندام تحتانی را به طرف بالا ببرید تا خون به جریان افتد و به مغز برسد. در صورتی که شیرخوار هوشیار است، به او مایعات خنک داده شود و در صورتی که هوشیار نیست، اندازه‌گیری الکترولیت‌های خون و جبران کمبود مایعات بدن به صورت وریدی صورت می‌گیرد. کنترل درجه حرارت بدن هر 10 دقیقه باید صورت گیرد، به صورتی که درجه حرارت از 38 درجه کمتر نباشد. در صورتی که دمای بدن کاهش نیابد و حالات نوزاد طبیعی نباشد، باید به پزشک مراجعه کرد. درمان برحسب شدت گرمازدگی انجام میشود. در مواقعی که گرمازدگی شدید باشد، درمان اورژانسی است زیرا در شیرخواران به علت کمبود آب و کمبود آب و کمبود وزن اختلالات الکترولیتی سدیم و پتاسیم، احتمال عوارض مغزی و قلبی بیشتر خواهد بود. هدف درمان اولیه کاهش درجه حرارت بدن است.
اقدامات پیشگیرانه
در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان از بروز گرمازدگی در شیرخواران در هوای گرم تابستان پیشگیری کرد باید گفت، اول آنکه بدن یک شیرخوار از 70 درصد آب تشکیل شده است، پس نوشاندن آب و مایعات مرتب به او ضروری است. نباید منتظر تشنگی و درخواست او ماند. نکته بعدی که در هوای گرم تابستان به خصوص ساعت 11 صبح تا 4 بعدازظهر بهتر است لباس شیرخواران کم و اغلب نخی باشد. اگر او را بیرون می‌برید، کلاهی بر سر او بگذارید که خیلی به سرش نچسبد ولی از تابش مستقیم نور خورشید به صورت و سرش جلوگیری کند.
اگر قصد بیرون رفتن با اتومبیل را دارید، ابتدا دمای داخل اتومبیل را تنظیم کرده، بعد شیرخوار را درون آن بگذارید. همراه خود بطری آب داشته باشید و اگر هوا گرم بود، مرتباً پیشانی، موها و گردن شیرخوار را مرطوب کنید. بهتر است دو پنجره جلو را هم باز بگذارید.
بهترین زمان برای سفر کردن به همراه یک شیرخوار صبح زود یا شب است. اما اگر مجبورید در طول روز حرکت کنید، هر دو ساعت توقف کرده، به شیرخوار نوشیدنی دهید و از ماشین پیاده شوید و در سایه استراحت کنید. هرگز او را در اتومبیل تنها نگذارید حتی اگر خواب است یا در سایه پارک کرده‌اید. گاهی درجه حرارت درون ماشین به 70 درجه هم می‌رسد. بیرون رفتن بین ساعات 12 تا 16 اصلاً توصیه نمی‌شود. بردن کودک زیر یک سال به ساحل دریا در فصل تابستان کار عاقلانه‌ای نیست. در خانه نیز باید به این موضوع توجه کرد که هر روز صبح باید برای چند دقیقه پنجره‌های اتاق شیرخواران را باز کرد و کولر را روشن کرد تا هوا کمی خنک شود، بعد پرده‌ها را کشید تا آفتاب به درون اتاق نتابد و خنک بماند.
درنهایت اینکه درجه حرارت بالای بدن و تب یا لباس زیاد پوشاندن نیز می‌تواند سبب بروز گرمازدگی شود، پس در مواقعی که شیرخوار تب دارد پاشویه خنک و تجویز استامینوفن برای کاهش حرارت ضروری است.