علی ابراهیمی
دکتر عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت در گفت و با سلامت به تشریح آخرین وضعیت آلودگی هوا در تهران و سایر شهرها و دلایل بروز هر ساله این چالش پرداخته که در ادامه متن این مصاحبه را می‌خوانید.

: وضعیت آلودگی هوای شهر تهران نسبت به مدت مشابه سال گذشته چگونه است؟
طبق آخرین آمار شرکت کنترل کیفیت هوای تهران از ابتدای سال تا به امروز 5 روز هوای خوب، 175 روز قابل‌قبول، 78 روز ناسالم برای گروه حساس و 5 روز ناسالم هم برای همه گروه‌ها داشته‌ایم. طبق آمار و در مقایسه با سال گذشته تعداد روزهای هوای قابل‌قبول تهران کاهش پیدا کرده و هوای ناسالم برای گروه حساس و ناسالم برای همه گروه‌ها افزایش پیدا کرده ‌است.

: یعنی وضعیت بدتر شده ‌است؟
بله متاسفانه طبق آمار در شهر تهران از ابتدای سال تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس و همه گروه‌ها افزایش پیدا کرده ‌است.

: شما دلیل اصلی آلودگی هوا را با توجه به اینکه دولت اعلام کرد مازوت‌سوزی را متوقف کرده‌، چه می‌دانید؟
باتوجه به وضعیت حاکم در کشور و تعطیلی‌های اعلام شده برای مدارس و برخی ادارات، فکر می‌کنید با اقداماتی از این دست می‌توان آلودگی را کنترل کرد؟
وقتی آلودگی هوا به ‌وجود می‌آید دو راهکار دارد یکی کاهش منابع انتشار و دیگری کاهش مواجهه با آن. در رابطه با کاهش منابع انتشار چند کارگروه وجود دارد که مربوط به شرایط اضطرار است و نامش «کارگروه شرایط اضطرار» است و برای وضعیت چند روزه تصمیم‌گیری می‌کند، اما برای طولانی‌مدت نمی‌تواند تصمیم بگیرد. همچنین اقدامات کوتاه‌مدتی مثل زوج و فرد کردن از درب منزل، تعطیلی برخی کارخانه‌ها خصوصاً کارخانه‌های تولید شن و ماسه و سیمان از تصمیمات کارگروه شرایط اضطرار است.
دومین راهکار کاهش مواجهه است. کاهش مواجهه مثل کاهش ساعات کاری، دورکاری کارمندان و تعطیلی مدارس از راهکارهایی است که در ماده 3 قانون هوای پاک دیده‌ شده ‌است. البته کاهش منابع انتشار شاید یک اقدام طولانی‌مدت باشد و نمی‌توان از طریق اقدام کوتاه‌مدت نتیجه خاصی گرفت. امروز بیش از 90 درصد موتورسیکلت‌هایی که در شهرها تردد می‌کنند فرسوده‌ هستند. همچنین دو و نیم میلیون سواری فرسوده در کشور داریم. با این دست اقدامات نمی‌توان همه آنها را یک روزه از رده خارج کرد.
ضمناً اقدامات این‌ چنینی نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت دارد و نمی‌توان یک روزه کاری انجام داد؛ بنابراین اقداماتی که برای کاهش منابع تولید است، در کوتاه‌مدت پاسخگو نیستند و بیشتر باید برای کاهش مواجهه مثل تعطیلی مدارس اقدام شود چون دانش‌آموزان جزء گروه‌های حساس هستند به‌خصوص افراد زیر 15 سال و باید کمتر مواجهه داشته ‌باشند.
اقدامات دیگر مثل دورکاری کارمندان و ... هم باعث کم شدن مواجهه می‌شود. طبق گزارش راهنمایی ‌و رانندگی وقتی مدارس تعطیل می‌شود تا 30 درصد ترافیک کاهش پیدا می‌کند و هرچه ترافیک کاهش پیدا کند ترددها کاهش پیدا‌ می‌کند و میزان آلاینده‌ها حداقل ثابت می‌ماند و افزایشی نمی‌شود.

: سال‌ها است که قانون هوای پاک در حال اجرا است، اما به نظر می‌رسد توفیق چندانی نداشته است. از نظر علت عدم موفقیت این قانون چیست؟
قانون هوای پاک از سال 96 ابلاغ شده و وظایف زیادی برای دستگاه‌های متعدد در این قانون دیده شده ‌است. عدم اجرای قانون هوای پاک چند علت دارد. نخستین علت عدم تخصیص منابع مالی برای دستگاه‌هایی که باید اقداماتی انجام دهند. طبق قانون هوای پاک ما باید خودروهای فرسوده را سالانه از رده خارج می‌کردیم، اما در خیلی از سال‌ها عدد خیلی کمی داشتیم مثلاً امسال پیش‌بینی شده که 400 هزار دستگاه خودرو از رده خارج شوند. همچنین ارتقای کیفیت سوخت یکی دیگر از مواردی است که نیاز به تخصیص منابع مالی دارد.
قانون هوای پاک قانون خوبی است، ولی برای اجرا آن هیچ منبع مالی در قانون دیده نشده است. دستگاه‌ها مجبورند با منابع موجودشان اقداماتی انجام دهند که معمولاً مشخص است منابع موجودشان کجا باید هزینه شود. موضوع موثر دیگر بحث تحریم‌ است. ما برای کنترل منابع انتشار یا ارتقای کیفیت سوخت نیاز به تکنولوژی و فناوری‌های جدید داریم، هرچند شرکت‌های دانش‌بنیان سرکار آمده‌اند، ولی تا بخواهند مشکلات را حل کنند طول می‌کشد؛ بنابراین تحریم‌ها و کمبود تخصیص منابع مالی، باعث شده که سلامت مردم مورد تهدید قرار بگیرد.
از سوی دیگر آلودگی هوا اولویت برخی از دستگاه‌ها و سازمان‌های اجرایی نیست درحالی‌که دستگاه‌ها می‌توانند در آلودگی هوا تاثیر بسزای داشته باشند، اما اولویت‌های دیگری دارند. برای مثال رفتن به سمت تولید خودروهایی که کاهش آلایندگی داشته‌ باشد یا ارتقای کیفیت سوخت جزو اولویت‌هایشان نیست.

: منظور شما کدام دستگاه‌ها هستند؟
طبق ماده 2 قانون هوای پاک سازمان حفاظت از محیط‌زیست وظیفه نظارت بر حسن اجرای قانون هوای پاک را دارد و باید در سال از دستگاه‌ها گزارش بخواهد. من‌حیث‌المجموع 50 درصد از تکالیف تعیین شده برای دستگاه‌ها، اجرایی شده و 50 درصد دیگر که خیلی مهم بوده و از لحاظ وزنی خیلی مورد اهمیت بوده یا اصلاً انجام نشده یا خیلی مورد بی‌توجهی قرار گرفته ‌است. مواردی که مورد غفلت قرار گرفته مثل ارتقای کیفیت سوخت، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، کنترل آلاینده‌ها در نیروگاه‌ها، ارتقای انرژی‌های تجدیدپذیر و تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی است. طبق قانون هوای پاک ما باید تابه‌حال طوری برنامه‌ریزی می‌کردیم و تسهیلات فراهم می‌شد که 50 درصد سفرهای درون‌شهری با ناوگان حمل‌ونقل عمومی انجام می‌شد، ولی امروز در بهترین حالت 12 تا 13 درصد حمل‌ونقل عمومی انجام می‌شود.
طبق قانون امروز باید سالانه 30 درصد از انرژی تولیدی در کشور انرژی تجدیدپذیر باشد، ولی می‌بینیم که چنین اتفاقی نیفتاده‌ است. البته کارهایی هم انجام شده و اینکه بگوییم هیچ کاری انجام نشده، کمی دور از انصاف است. سالی که قانون هوای پاک مصوب شد غلظت ذرات معلق در هوا 30 مترمکعب بود که این عدد در سال 1402 هم همین بود، این یعنی ما در این 7 ساله روند کاهشی نداشتیم و وضعیت ثابت مانده است.

: یعنی درجا زدیم؟
بله ولی در این درجا زدن اتفاقاتی هم افتاده‌ است. زمانی که قانون هوای پاک ابلاغ شد مصرف سوخت در کشورمان 80 میلیون لیتر بود، اما در حال حاضر به 120 تا 1300 میلیون لیتر رسیده و 50 میلیون لیتر مصرف بالا رفته و تعداد خودروی فرسوده‌ چند برابر شده‌ است. زمان ابلاغ قانون هوای پاک در تهران 8 هزار اتوبوس بود که امروز به 2 هزار و پانصد اتوبوس کاهش پیدا کرده است. به‌هرحال اقداماتی انجام شده ‌است و اینکه بگوییم هیچ اقدامی انجام نشده در حق دولت‌ها بی‌انصافی است، ولی واقعاً محدودیت‌هایی وجود دارد.
یکی از دلایل هم مردم هستند. ما امروز 12 میلیون موتورسیکلت در کشور داریم که از این تعداد در سال گذشته فقط 6 هزارتا معاینه فنی گرفته‌اند. به‌هرحال مردم هم باید همراهی کنند و موضوع معاینه ‌فنی خودروها و موتورخانه‌ منازلشان را جدی بگیرند.

: شما به دو شاخص سوخت و عدم کیفیت خودروهای تولید داخل اشاره کردید. چرا در این دو شاخص موفقیتی حاصل نمی‌شود؟ سال‌های سال است که خودروی تولید داخل بی‌کیفیت است و بنزین تولید داخل یا کیفیتش ارتقا پیدا نکرده یا بعضاً حتی افت کیفیت هم داشته ‌است؟
تحریم‌ها و کمبود منابع مالی که اشاره کردم و اولویت مدیران دلایل اصلی است. به‌واقع کاهش آلودگی هوا و سلامت اولویت مدیران نبوده و موضوعات مهم دیگری برایشان مهم بوده است.

: در روزهای اخیر شاهد بودیم که کارگروه‌های اضطراری آلودگی هوا تشکیل شد. برخی معتقدند این کارگروه‌ها باید زودتر از این تشکیل جلسه می‌داد. به نظر شما علت این تاخیر چه بود؟
کارگروه اضطرار در شهر تهران در دانشگاه علوم پزشکی تهران به نمایندگی از وزارت بهداشت تشکیل شده ‌است. کارگروه روز شنبه و جمعه هم تشکیل شده ‌است و مستندات هم داشته است. البته نباید از کارگروه انتظار معجزه داشته ‌باشیم. نامش «کارگروه اضطرار» است یعنی وضعیتی پیش آمده و باید در آن لحظه برای همان چند روز تصمیماتی بگیرد که شامل تعدادی اقدامات کوتاه‌مدت و وظایفی است که در قالب دستور‌العملی ابلاغ و تصویب شده از سوی دولت است... ما کارگروه اضطرار را داشتیم و تصمیماتی هم گرفتند، هرچند تصمیمات بهتر هم می‌توانستند باشد، ولی من‌حیث‌المجموع کارگروه تشکیل شده است.

: منظور شما از تصمیمات بهتر چیست؟
تعطیلی 50 درصد کارخانه‌های شن و ماسه و سیمان یا کاهش ساعت کاری می‌تواند تاثیرگذار باشد. البته تعطیلی نباید فقط برای بخش‌های دولتی اعمال ‌شود و باید مراکز تجاری را هم در نظر گرفت. امروز مراکز تجاری در تهران تا چه ساعتی فعال هستند؟ تا 10 – 11 شب یا حتی بیشتر هم باز هستند که این خود عامل تردد است. اگر ما صرفاً بخواهیم برای ادارات دولتی تصمیم بگیریم مشکلی حل نمی‌شود. همه این موارد در دستورالعمل وجود دارد و باید طبق آن تصمیم‌گیری کنند.

: یکی از تبعات آلودگی هوا بروز بیماری‌هایی است که مردم دچارشان می‌شوند. این موضوع بیشتر از موارد دیگر هم به سلامت مردم و هم به نظام سلامت آسیب می‎رساند. در خصوص بار بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا و مشکلاتی که در این حوزه داریم، توضیح دهید؟
یکی از وظایف ما در وزارت بهداشت محاسبه مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا است. ما از سال 96 طبق وظیفه‌ای که داشتیم این مورد را محاسبه کردیم. در آخرین گزارشی که وزارت بهداشت برای سال 1402 منتشر کرده تعداد مرگ‌ومیر منتسب به آلودگی هوا 30 هزار و 600 نفر در 57 شهر کشور با جمعیت 48 میلیون نفر بوده ‌است که نسبت به سال قبلش 4 هزار نفر افزایش داشته است، اما سال قبل ما 33 شهر را با جمعیت 38 میلیون نفر بررسی کردیم و در سال 1402 این تعداد به 57 شهر رسیده است. پس 4 هزار نفر در 10 میلیون افزایش پیدا کرده است. برای ما در وزارت بهداشت تعداد مهم است، اما نکته مهم‌تر درصد مرگ‌ومیر است. درصد مرگ‌ومیرهای منتسب به آلودگی هوا در سال 1402 و 1401 با توجه به اینکه سال 1402 غلظت ذرات معلق به 30 میکروگرم رسیده، سال 1401 35 میکروگرم بوده، یعنی 5 میکروگرم کاهش داشتیم و 1.5 درصد هم نسبت به سال قبلش کاهش داشتیم.

: خسارت عددی هزینه‌ مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در سال چقدر است؟
هزینه‌ مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا طبق گزارش وزارت بهداشت 12 میلیارد دلار معادل 600 هزار میلیارد تومان (همت) در سال است.

: یعنی مرگ 30 هزار و 600 نفر در سال این هزینه‌ را برای کشور دارد؟
بله که 10 درصد از آن یعنی حدود 50 تا 60 هزار همت هزینه‌ای است که به وزارت بهداشت و نظام سلامت تحمیل می‌شود.

: درصد شاخص‌های سالم، ناسالم و خطرناک برای گروه‌های حساس چقدر است؟
شاخص کیفیت هوا وقتی 0 تا 50 باشد می‌گوییم هوا پاک یا خوب است. البته ما به این هوا خوب می‌گوییم زیرا از نظر وزارت بهداشت هوای پاکی وجود ندارد. شاخص از 51 تا 100 را هوای قابل‌قبول می‌گوییم. شاخص از 100 تا 150 ناسالم برای گروه‌های حساس است و از 151 تا 200 برای همه گروه‌ها ناسالم است. همچنین از 201 تا 300 بسیار ناسالم و از 300 به بالا خطرناک است.

: در هفته‌های گذشته خبری مبنی بر قطع مازوت سوزی در برخی نیروگاه‌ها منتشر شد. آیا روال مازوت‌سوزی به قبل برگشته است؟ چرا در طول این چند روز آلودگی به‌یک‌باره شدید شد؟ برخی می‌گویند توقف مازوت سوزی در حد یک شعار بود و دولت دوباره مجبور شد به قبل برگردد. آیا این درست است؟
ما در تهران در این چند ساله مازوت‌سوزی نداشتیم و اخیراً هم در شهرهایی مثل اراک و البرز و اصفهان مازوت‌سوزی قطع شده است. البته آلاینده‌هایی در تهران داریم که حتی از مازوت‌ هم اثرگذارتر است. علت آلودگی‌ها فقط مازوت نیست. ما چندین میلیون خودرو و موتورسیکلت فرسوده داریم که در حال تردد هستند. صرفاً با منع مازوت‌سوزی نمی‌توانیم انتظار داشته ‌باشیم معجزه رخ دهد. هرچند در شهرهای که متوقف شده آلودگی هوا کاهش پیدا کرده ‌است، ولی در تهران مازوت‌سوزی نداشتیم.