مریم منصوری
روز جهانی تیروئید، هر سال در تاریخ ۲۵ مه (برابر با 4 خرداد) برگزار می‌شود؛ رویدادی جهانی برای افزایش آگاهی نسبت به بیماری‌های مرتبط با تیروئید و تأکید بر اهمیت غربالگری، پیشگیری و درمان این اختلالات. در همین راستا، نشست خبری ویژه‌ای در وزارت بهداشت با حضور دکتر فریدون عزیزی، رئیس پژوهشکده غدد درون‌ریز و متابولیسم و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی برگزار شد.
وی در این نشست با اشاره به اهمیت تاریخی برنامه یُد‌رسانی در ایران گفت: «تاریخچه یُد‌رسانی و اثر آن بر سلامت جامعه ایرانی، مسئله‌ای بسیار مهم است که امروز در سطح بین‌المللی نیز مورد توجه قرار دارد.»
دکتر عزیزی با تشریح نقش حیاتی غده تیروئید در بدن، ادامه داد: «در جلوی گردن، غده‌ای به نام تیروئید وجود دارد که با وجود وزن بسیار کم، مسئول ترشح هورمون‌هایی حیاتی به درون جریان خون است.»
ید و نقش آن در پیشگیری از اختلالات مادرزادی و افزایش ضریب هوشی
رئیس پژوهشکده غدد توضیح داد: «برای اینکه غده تیروئید بتواند عملکرد طبیعی خود را انجام دهد، به یُد نیاز دارد. مولکول‌های یُد به پروتئین‌های ریز داخل تیروئید متصل می‌شوند تا دو هورمون T3 (تی‌تری) و T4 (تی‌فور) را تولید کنند. این هورمون‌ها به میزان بسیار کمی وارد خون می‌شوند اما با اتصال به گیرنده‌های موجود در سلول‌های مختلف بدن، نقش مهمی در تنظیم سوخت‌وساز ایفا می‌کنند. بیشترین و مهمترین اثر این هورمون‌ها در دوران جنینی و بارداری بروز می‌یابد. در این دوره، ترشحات تیروئید باید رشد و تکامل جنین، به‌ویژه سلول‌های عصبی را پشتیبانی کند.»
به گفته دکتر عزیزی «در صورت فقدان یُد، نخستین آسیب‌ها در جنین و نوزاد نمایان می‌شود. اگر در دوران بارداری کمبود یُد وجود داشته باشد، رشد مغزی جنین به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و پیامدهای آن حتی با درمان‌های بعدی نیز قابل جبران نیست. در واقع کمبود شدید ید منجر به کاهش قابل‌توجه رشد جسمی شده و رشد ذهنی را نیز به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این افراد معمولاً دارای ضریب هوشی بسیار پایینی بوده و توانایی تحصیل در مدرسه را ندارند.» وی افزود: اهمیت ید در رشد سلول‌های مغزی بسیار بالاست. جنین در هفته‌های ابتدایی تنها دارای تعداد اندکی سلول مغزی است که باید تا دوران بلوغ به حدود ۱۰۰ بیلیون سلول برسد. این سلول‌های عصبی زمانی کارکرد خوبی خواهند داشت که بتوانند با یکدیگر ارتباط موثری برقرار کنند و همین شبکه‌های ارتباطی عصبی هستند که بهره هوشی یا همان آی‌کیو را شکل می‌دهند.»
عزیزی توضیح داد: «برای رسیدن به یک ضریب هوشی طبیعی، وجود هورمون تیروئید ضروری است و سلول تیروئید برای ساخت این هورمون‌ها به ید نیاز دارد. بنابراین، اگر ید در دسترس نباشد، هورمون تیروئید به‌درستی تشکیل نمی‌شود و در نتیجه، نوزادانی که متولد می‌شوند، ضریب هوشی بسیار پایینی خواهند داشت.
گواتر گسترده؛ زنگ خطری از کمبود ید در دهه‌های گذشته
اما در ایران، تا پیش از انقلاب، اقدامات چشمگیری برای رفع کمبود ید انجام نشده بود. دکتر عزیزی در ادامه گفت: «در آن زمان، آقای دکتر امامی و همکارانشان در انستیتو علوم تغذیه و صنایع غذایی، مطالعاتی در مناطقی چون شهریار، دزفول و اهواز انجام دادند. نتایج این بررسی‌ها نشان داد که شیوع گواتر یا بزرگ‌شدگی غده تیروئید در نواحی جلوی گردن، بسیار بالاست.»
وی ادامه داد: «به‌طور معمول، اگر جامعه‌ای دچار کمبود ید نباشد، حدود ۵ تا ۷ درصد افراد ممکن است به دلایل مختلفی دچار گواتر شوند. اما متأسفانه، در آن دوره نه یدرسانی انجام شد و نه اقدامی اساسی برای پیشگیری صورت گرفت. این وقفه تا سال ۱۳۶۲ ادامه یافت.»
آغاز اقدامات پژوهشی پس از انقلاب
دکتر عزیزی با اشاره به آغاز تحقیقات گسترده در دهه ۶۰ گفت: «از سال ۱۳۶۲، پژوهش‌هایی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای آغاز شد. داده‌ها نشان می‌داد که میزان بروز گواتر در مناطق مختلف، به‌شکل نگران‌کننده‌ای بالا است. به‌عنوان نمونه، در شهرستان شهریار، حدود ۷۴ درصد دختران و در شهر تهران تا ۸۸ درصد دختران دچار گواتر بودند. شاید افراد مسن‌تر به خاطر داشته باشند که در آن زمان، بزرگی جلوی گردن در بسیاری از مردم قابل مشاهده بود.» به گفته‌ی رئیس پژوهشکده غدد درون‌ریز و متابولیسم، پس از این مطالعات، پژوهش‌های مشابهی نیز در استان‌های خراسان و فارس انجام شد. نتایج این بررسی‌ها نیز تأیید کرد که مشکل کمبود ید، موضوعی جدی و گسترده در کشور است. وی در ادامه به پیامدهای ظاهری و درمانی کمبود ید اشاره کرد و گفت: «افرادی که به گواتر مبتلا می‌شدند، توده‌ای بزرگ در ناحیه جلوی گردن داشتند؛ توده‌ای که هنگام عقب بردن سر، بیشتر به چشم می‌آمد. این غده با افزایش سن، به‌ویژه در مردان و زنان میانسال و سالمند، رشد بیشتری پیدا می‌کرد و در بسیاری از موارد، افراد در سنین ۵۰ - ۶۰ سالگی با توده‌های حجیمی در ناحیه گردن مواجه بودند.»
جراحی تیروئید؛ راهی پرمخاطره برای درمان گواتر
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ادامه داد: «علاوه‌بر اختلال در رشد ذهنی، یکی دیگر از پیامدهای جدی گواتر بزرگ، نیاز به عمل جراحی بود. جراحی تیروئید به‌خودی‌خود با خطراتی همراه است؛ از جمله احتمال مرگ‌ومیر گرچه در حد یک در میلیون، اما همچنان وجود دارد. همچنین عوارض بیهوشی، آسیب به ساختارهای اطراف تیروئید و بروز مشکلات دائمی از جمله نگرانی‌های جدی است.»
دکتر فریدون عزیزی با اشاره به عوارض جراحی تیروئید گفت: «غده تیروئید در کنار چهار غده بسیار ریز پاراتیروئید قرار گرفته که وظیفه تنظیم سطح کلسیم در بدن را برعهده دارند. در برخی از جراحی‌ها، این غدد به‌طور ناخواسته برداشته می‌شدند و منجر به کم‌کاری پاراتیروئید می‌شدند؛ عارضه‌ای که در حدود 2 تا 3 درصد بیماران مشاهده می‌شد. این اختلال باعث افت سطح کلسیم، اسپاسم‌های عضلانی مداوم و مشکلاتی می‌شود که می‌تواند تا پایان عمر بیمار ادامه یابد.» وی افزود: «از سوی دیگر، آسیب به عصب راجعه که وظیفه کنترل صدا را دارد، یکی دیگر از خطرات جراحی بود. در صورت آسیب یا قطع این عصب، صدای بیمار ممکن بود برای همیشه از بین برود یا به‌شدت خشن شود. همچنین درصدی از بیماران برای جلوگیری از پیشرفت گواتر، مجبور به مصرف داروی لووتیروکسین می‌شدند. این دارو با وجود اثربخشی، عوارض خاص خود را دارد و استفاده بلندمدت از آن، مراقبت و پایش دقیق پزشکی می‌طلبد.»
نقش دردناک کمبود ید در کودکان ایرانی؛ از ناتوانی ذهنی تا اختلالات حرکتی و شنوایی
دکتر عزیزی با اشاره به نتایج تکان‌دهنده مطالعات میدانی روی کودکان مبتلا به گواتر، گفت: «در بررسی‌هایی که روی این کودکان انجام دادیم، متوجه شدیم که بسیاری از آنها دچار اختلالات سایکوموتور هستند؛ به‌عبارت دیگر، از نظر روانی‌ـ‌عصبی مشکل دارند و نمی‌توانند خود را به‌درستی کنترل کنند.»
وی افزود: «اگر به امامزاده داوود رفته باشید، احتمالاً نام روستاهایی مانند کشار، کیگان، لنگان و سنگان را شنیده‌اید. ما کودکان این مناطق را با مینی‌بوس به بیمارستان طالقانیِ دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی منتقل می‌کردیم و آزمایش‌های مختلفی روی آنها انجام می‌دادیم. در این بررسی‌ها مشخص شد که ۷۰ درصد دختران و ۵۰ درصد پسران، قد بسیار کوتاهی داشتند و از نظر شاخص‌های رشد قدی، در پایین‌تر از صدک سوم در جداول سلامت قرار می‌گرفتند. به‌عبارتی، رشد آنها به‌شدت مختل شده بود. نکته نگران‌کننده‌تر آن‌که تمام دانش‌آموزان مدارس این مناطق گواتر داشتند. همچنین ۶۰ درصدشان دچار کم‌کاری تیروئید بودند.
علاوه بر اینها در بررسی ضریب هوشی این کودکان، ۱۲ درصد دارای اختلال رشد ذهنی بودند. طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، بهره هوشی یا آی‌کیوی پایین‌تر از ۷۰ به‌معنای ناتوانی ذهنی تلقی می‌شود. نکته قابل تأمل این بود که هیچ‌یک از این کودکان، ضریب هوشی بالاتر از ۱۰۰ نداشتند. درحالی‌که در همان زمان، بررسی ما روی کودکان تهرانی نشان داد که دست‌کم ۳۵ درصد از آنها بهره هوشی بالاتر از ۱۰۰ دارند. این تفاوت، گویای تأثیر عمیق کمبود ید بر رشد شناختی بود. ۶۰ درصد این کودکان دچار مشکلات سایکوموتوری بودند، به این معنا که در حرکات هدفمند یا هماهنگی‌های عصبی‌ـ عضلانی مشکل داشتند. همچنین در تست‌های شنوایی‌سنجی (ادیومتری)، ۵۰ درصدشان اختلال شنوایی داشتند و قدرت شنیدن در آنها کاهش یافته بود.»
آغاز و استمرار یک حرکت ملی در مبارزه با کمبود ید
دکتر فریدون عزیزی، استاد برجسته غدد درون‌ریز، با مرور روند مقابله با کمبود ید در کشور، یادآور شد که نخستین گام‌ها در این مسیر در سال ۱۳۶۷ برداشته شد. او گفت: «در آن زمان، دکتر مرندی وزیر بهداشت بودند. برای اولین بار از ایشان خواهش کردم که این موضوع به‌عنوان یک مسئله کشوری در شورای معاونین وزارتخانه مطرح شود. این اتفاق افتاد و کمبود ید به‌عنوان یکی از مسائل عمده بهداشتی و درمانی کشور تلقی شد.»
به گفته دکتر عزیزی، اولین بررسی کشوری درباره وضعیت ید در سال ۱۳۶۸ انجام شد و سال ۱۳۶۹ به‌عنوان سالی به‌یادماندنی در تاریخ سلامت کشور ثبت گردید. «در این سال، تولید و توزیع نمک یددار برای نخستین‌بار آغاز شد. در اینجا لازم است از خانم دکتر ربابه شیخ‌الاسلام یاد کنم که نقش محوری در اجرای این برنامه داشتند. ایشان با پشتکار فراوان، پیگیر امور اجرایی بودند؛ از رایزنی با وزارتخانه‌های مختلف تا تعامل با کارخانه‌های تولید نمک. واقعاً مثل یک شیرزن تلاش می‌کردند. از آن زمان تاکنون، برنامه پایش نمک یددار در کشور به‌طور مستمر ادامه داشته و هر پنج تا نه سال یک‌بار اجرا می‌شود.»
دکتر عزیزی افزود: «مسئولیت پایش با پژوهشکده غدد درون‌ریز دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی است. اگر کوچک‌ترین مشکلی مشاهده شود، بلافاصله با مسئولان وزارت بهداشت وارد گفت‌وگو می‌شویم. در مواردی حتی نیاز بوده موضوع را تا سطح وزیر پیگیری کنم تا مشکلات در تولید یا توزیع نمک یددار برطرف شود.»
تصویب قانون الزام به تولید نمک یددار در سال ۱۳۷۳
یکی از نقاط عطف این مسیر، تصویب قانون الزام‌آور برای تولید نمک یددار در سال ۱۳۷۳ بود. «متوجه شدیم که تا زمانی که هر دو نوع نمک در بازار وجود دارد، برخی مردم همچنان از نمک معمولی استفاده می‌کنند. بنابراین همه کارخانه‌های تولید نمک ملزم شدند تنها نمک یددار به بازار عرضه کنند. اما در اروپا هنوز کمبود ید در بسیاری از کشورها وجود دارد. چون نمک یددار یا معمولی هر دو در اختیار مردم هست و هیچ الزامی برای مصرف نمک یددار وجود ندارد.»
سرانجام در سال ۱۳۸۲، ایران توانست به‌عنوان نخستین کشور منطقه که عاری از کمبود ید است، توسط سازمان جهانی بهداشت شناخته شود. این دستاورد نتیجه پایش دقیق، سیاست‌گذاری علمی و اجرای منظم بود و تا امروز نیز ادامه دارد.
هشدار درباره نمک‌های بدون ید؛ بازگشت به شرایط 50 سال پیش کشور
دکتر فریدون عزیزی، با اشاره به برنامه یدرسانی در ایران گفت: «سال ۱۳۷۵ آغاز طرح یدرسانی در کشور بود؛ در آن زمان، بیش از ۹۰ درصد دانش‌آموزان مدارس به‌دلیل کمبود ید دچار گواتر بودند.» به گفته او، تنها پنج سال پس از آغاز این طرح، یعنی تا سال ۱۳۸۰، میزان شیوع گواتر در بسیاری از استان‌ها به‌طور چشمگیری کاهش یافت و به حدود ۱۰ تا ۲۵ درصد رسید.
دکتر عزیزی افزود: «میزان ید ادرار یکی از شاخص‌های کلیدی برای بررسی کمبود ید در یک جامعه است. در سال ۱۳۷۵، میانه ید ادرار دانش‌آموزان پایین بود، اما با غنی‌سازی نمک خوراکی با ید، این شاخص در طول زمان به وضعیت مطلوب رسید. در آمارهای سال ۱۴۰۲، دیگر مشکل کمبود ید به‌طور جدی در کشور دیده نمی‌شود.» با این حال، او هشدار داد: «متأسفانه اخیراً در برخی خانواده‌ها استفاده از نمک‌های سنتی، دریایی یا رنگی باب شده که فاقد ید هستند. این نمک‌ها در مراکز تفریحی یا زیارتی هم توزیع می‌شود و دوباره خطر بازگشت کمبود ید را افزایش داده‌اند.» دکتر عزیزی این روند را «بازگشت به ۵۰ سال پیش» توصیف کرد و گفت: «این خانواده‌ها ناخواسته با محروم‌کردن جنین و کودکان از یک عنصر حیاتی، به خودشان ظلم می‌کنند.» او تأکید کرد: «در طول ۳۰ سال اجرای برنامه یدرسانی در کشور، از بروز ۳۰ میلیون مورد گواتر پیشگیری شده، ۹۰ میلیون واحد ضریب هوشی به کودکان و نوجوانان افزوده شده و صدها هزار نفر از عمل جراحی تیروئید نجات یافته‌اند. همچنین حدود ۲۴۵۰۰ میلیارد ریال صرفه‌جویی در هزینه‌های بهداشتی و درمانی کشور حاصل شده است.»
کمبود ید در زنان باردار؛ هشداری برای آینده فرزندان ایران
دکتر فریدون عزیزی با اشاره به اهمیت ید برای زنان باردار گفت: «یکی از مسائل بسیار مهم در حوزه یدرسانی، نیاز ویژه زنان در دوران بارداری است. زمانی که خانمی باردار می‌شود، عملکرد غده تیروئید او حدود ۵۰ درصد افزایش پیدا می‌کند و متناسب با آن، نیاز بدن به ید نیز بیشتر می‌شود.» او ادامه داد: «ما نخستین بررسی ملی ید در زنان باردار را در سال ۱۳۹۴ انجام دادیم که نتایج آن نشان داد کمبود ید در این گروه وجود دارد. پس از این نتایج، پیشنهاد مکمل‌یاری ید به وزارت بهداشت ارائه شد و خوشبختانه در سال ۱۳۹۶، با اجرای این سیاست، مشکل کمبود ید در زنان باردار تا حد زیادی برطرف شد.»
دکتر عزیزی در ادامه با تأکید بر ناکافی‌بودن ید موجود در نمک برای دوران بارداری تصریح کرد: «میزان ید موجود در نمک یددار نمی‌تواند نیاز زنان باردار را تأمین کند. اگر این میزان برای همه افزایش یابد، ممکن است در سایر افراد جامعه ایجاد مشکل کند. بنابراین باید به زنان باردار مکمل ید داده شود.
در سال ۱۳۹۴ میانگین ید ادرار در زنان باردار کشور بررسی شد؛ در ۱۲ استان این عدد زیر ۱۰۰ و در دو استان دیگر زیر ۱۵۰ میکروگرم در لیتر بود؛ در حالی که حد مطلوب برای زنان باردار، بالای ۱۵۰ است. به‌دنبال این موضوع، مکمل یدوفولیک توسط یک شرکت دارویی داخلی تولید شد و از طریق مراکز بهداشتی با آموزش لازم در اختیار زنان باردار قرار گرفت. بررسی‌های بعدی نشان داد که در اغلب موارد سطح ید ادرار به بالای ۱۴۰ تا ۱۵۰ رسید.»
بازگشت دوباره به اسیدفولیک؛ اشتباهی پرهزینه
این پژوهشگر با هشدار نسبت به بازگشت به روش‌های ناقص گذشته اظهار داشت: «متاسفانه در سالهای اخیر، در بسیاری از مراکز به زنان باردار تنها اسید فولیک داده می‌شود، بدون توجه به لزوم تأمین ید. اسید فولیک برای پیشگیری از مشکلات عصبی جنین ضروری است، اما ید هم در رشد عصبی و روانی کودک نقش حیاتی دارد.» به گفته او، از سال 1396 مصرف یدوفولیک ترویج شد و ظرف دو سال، میانگین ید ادرار در زنان باردار به سطح طبیعی رسید. اما با حذف تدریجی یدوفولیک و جایگزینی مجدد اسید فولیک به‌تنهایی، این شاخص دوباره کاهش یافت.
دکتر عزیزی تأکید کرد: «خانم‌ها باید از پیش از بارداری تا پایان سه‌ماهه اول، حتماً از ترکیب اسید فولیک و ید – که به نام یدوفولیک شناخته می‌شود – استفاده کنند. زیرا عدم مصرف آن ممکن است سبب کاهش عملکرد تیروئید، آسیب به رشد جسمی و حتی اختلالات روانی و عصبی در جنین و نوزاد شود.» دکتر فریدون عزیزی در پایان سخنان خود با هشدار نسبت به بازگشت اختلالات ناشی از کمبود ید گفت: «اختلالات ناشی از کمبود ید ممکن است مجدداً در کشور ظاهر شوند. این موضوع تنها محدود به ایران نیست. کشورهایی مانند اندونزی و هند با جمعیت‌های انبوه خود، در صورت ضعف در برنامه‌های یدرسانی، با برگشت کمبود ید مواجه می‌شوند. بنابراین ما نیز باید مراقب باشیم تا به وضعیت دهه‌های گذشته بازنگردیم.»
ضرورت استمرار آگاهی‌رسانی و حمایت ساختاری
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بر لزوم تداوم اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی تأکید کرد و افزود: «آگاهی جامعه از اهمیت ید باید به‌صورت مستمر و هدفمند ادامه داشته باشد. از سوی دیگر، حمایت ساختاری از کارخانه‌های تولیدکننده نمک یددار، اجرای دقیق فرآیند یددار کردن نمک و پایش‌های منظم و علمی از جمله اقداماتی است که باید تقویت شود. خوشبختانه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در این زمینه عملکرد خوبی داشته است. با این حال، فعال نگه داشتن «کمیته کشوری مبارزه با کمبود ید» ضروری است؛ نهادی که مستقل از ساختار وزارتخانه می‌تواند بر حسن اجرای سیاست‌ها نظارت کند و آنها را پیگیری نماید.»
وی در پایان با تأکید مجدد بر گروه هدف اصلی گفت: «ادامه پایش کشوری یدرسانی هر پنج سال یک‌بار، به‌ویژه با تمرکز بر وضعیت زنان باردار و تجویز منظم مکمل ید برای این گروه، از مهمترین نکاتی است که امروز باید در دستور کار قرار گیرد و جامعه نیز از آن آگاه شود.»
پاسخ‌های رئیس پژوهشکده غدد درون‌ریز و متابولیسم دانشگاه شهید بهشتی به سوالات خبرنگاران
در ادامه نشست خبری، دکتر فریدون عزیزی، رئیس پژوهشکده غدد درون‌ریز و متابولیسم به سؤالات خبرنگاران در حوزه‌های مختلف پاسخ داد که در ادامه مهمترین آنها را می‌خوانید.
با وجود اجرای موفق برنامه یدرسانی در کشور طی سه دهه گذشته، چرا هنوز نگرانی‌هایی درباره کمبود ید به‌ویژه در زنان باردار وجود دارد؟ نقش مکمل‌های ید در این زمینه چیست و چه توصیه‌ای به مردم دارید؟
یکی از اقدامات بسیار موفق جمهوری اسلامی در حوزه سلامت، اجرای برنامه یدرسانی است. همان‌طور که اشاره کردم، این برنامه به‌صورت کامل و منظم طی بیش از ۳۰ سال گذشته در کشور اجرا شده است و وزارت بهداشت باید به این دستاورد افتخار کند. البته در طول این مدت وقفه‌هایی نیز وجود داشته، ولی به‌واسطه نظارت مستمر، این برنامه پابرجا مانده است. به‌طور کلی، از زمان تولد تا پایان زندگی افراد، ید به اندازه کافی وجود دارد. با این حال، مشکل اصلی در زنان باردار است که نیازشان به ید بسیار بالاتر است. در این گروه نمی‌توان مصرف ید را صرفاً از طریق نمک یددار افزایش داد، چرا که توصیه به کاهش مصرف نمک در بارداری وجود دارد و افزایش نمک می‌تواند برای سلامت بسیار مضر باشد. بنابراین، لازم است برای زنان باردار مکمل ید تجویز شود که خوشبختانه در کشور ما این مکمل‌ها موجود و موثر هستند. یکی از مهمترین پیام‌های ما این است که زنان باید پیش از بارداری و در سه ماهه اول، مکمل‌های اسید فولیک و ید را هم‌زمان مصرف کنند. این ترکیب در مکملی به نام «یدوفولیک» وجود دارد که توصیه جدی ما به زنان باردار است. درباره نمک‌های سنتی و رنگی نیز باید بگویم متأسفانه اغلب این نمک‌ها فاقد ید هستند، مگر اینکه بر روی بسته‌بندی قید شده و توسط سازمان غذا و دارو تأیید شده باشد.
متأسفانه برخی افراد به اطلاعات غیرعلمی و منابع غیرمعتبر در فضای مجازی اعتماد می‌کنند، در حالی که اطلاعات پزشکی باید از منابع موثق و تخصصی دریافت شود. سازمان جهانی بهداشت، انجمن تغذیه جهانی و انجمن غدد درون‌ریز ایران همراه با متخصصین زنان، زایمان و نوزادان، راهنمایی‌های دقیقی منتشر کرده‌اند که بر اساس مطالعات علمی و تجربیات بالینی است. ما نیز پنج سال پیش راهنمای کشوری یدرسانی را تدوین و منتشر کردیم که پایه و اساس این اطلاعات، تجربیات و مطالعات علمی است.
برخی افراد نگران از بین رفتن ید هنگام پخت‌وپز یا نگهداری طولانی‌مدت نمک هستند. آیا این نگرانی‌ها پایه علمی دارند و ید موجود در نمک‌های یددار واقعاً در معرض کاهش یا نابودی است؟
خوشبختانه در ایران ماده‌ای که برای یددار کردن نمک استفاده می‌شود، «یدات» است، نه «یدور». یدات برخلاف یدور از پایداری بالایی برخوردار است و حتی در شرایط نگهداری نامناسب، تنها حدود ۵ تا ۱۰ درصد از ید خود را از دست می‌دهد. اگر نمک در فرآیند پخت با دمای بالا برای مثال در تنور نان سنگک با دمای ۵۰۰ درجه و حتی بالاتر هم استفاده شود، حداکثر کاهش ید آن در حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد خواهد بود. بنابراین، نگرانی خاصی از این بابت وجود ندارد. تنها در صورتی که نمک برای مدت‌زمان بسیار طولانی، مثلاً بیش از ۱۰ سال، نگهداری شود، ممکن است ید آن به‌مرور کاهش یابد. اما نمکی که معمولاً در خانه‌ها طی یکی‌دو ماه مصرف می‌شود، از نظر مقدار ید مشکلی نخواهد داشت. مهمترین نکته این است که نمکی که خریداری می‌کنیم باید دارای نشان استاندارد، تاییدیه سازمان غذا و دارو و عبارت «نمک یددار» روی بسته‌بندی باشد. خوشبختانه در حال حاضر اغلب نمک‌های موجود در بازار این ویژگی‌ها را دارند.
آخرین وضعیت پایش ید در میان دانش‌آموزان چگونه است و آیا در حال حاضر استان‌هایی هستند که از نظر دریافت ید در شرایط هشدار یا زنگ خطر قرار داشته باشند؟
تمام استان‌های کشور در حال تلاش برای بهبود وضعیت یدرسانی هستند. اما اجازه دهید اعلام جزئیات مربوط به وضعیت استان‌ها را به وزارت بهداشت واگذار کنیم. ما فهرست استان‌هایی را که نیازمند توجه ویژه‌تری هستند، به وزارتخانه ارائه داده‌ایم و آقای دکتر رئیسی، معاون محترم بهداشت، کاملاً در جریان این موضوع قرار دارند. ایشان به استان‌ها اطلاع داده‌اند که به‌جای اسید فولیک، مجدداً از مکمل یدوفولیک استفاده شود؛ اقدامی که حدود سه هفته پیش به‌سرعت انجام شد. در مقطعی، وقفه‌ای در تأمین یا مصرف این مکمل‌ها ایجاد شده بود، اما اکنون با تکمیل فرآیند یدرسانی، مشکل به‌صورت مؤثری در حال رفع شدن است. نکته کلیدی اینجاست که باید آگاهی عمومی، به‌ویژه در میان زنان باردار و به‌طور کلی زنان، افزایش یابد. آنها باید بدانند که مصرف نمک یددار باید به‌عنوان بخش ثابتی از سبد غذایی خانواده در نظر گرفته شود و از زمانی که تصمیم به بارداری دارند، مصرف مکمل ید را آغاز کنند. این دو پیام اصلی است که باید به شکل گسترده اطلاع‌رسانی شود.
چرا در برنامه‌های یدرسانی، نمک به‌عنوان حامل ید انتخاب شده و آیا مصرف بیش‌ازحد ید از طریق نمک به بدن آسیب نمی‌رساند؟
نکته‌ای که در برنامه‌های یدرسانی جهانی به‌درستی مورد توجه قرار گرفته، انتخاب نمک به‌عنوان حامل ید است. دلیلش این است که میزان مصرف نمک، برخلاف بسیاری از مواد غذایی دیگر، به‌طور طبیعی در بدن محدود است. حتی افرادی که خیلی زیاد نمک مصرف می‌کنند، معمولاً بیش از ۱۰ تا ۱۲ گرم در روز مصرف ندارند، درحالی‌که سازمان جهانی بهداشت میزان توصیه‌شده مصرف روزانه نمک را بین ۲ تا ۴ گرم اعلام کرده است. برای بیماران مبتلا به فشارخون بالا، بیماری‌های قلبی یا کلیوی، این میزان حتی باید کمتر از ۲ گرم باشد. در گذشته، برخی کشورها تلاش کردند ید را به موادی مانند شکر یا روغن اضافه کنند، اما این روش‌ها به دلیل تنوع مصرف و نبود الگوی ثابت غذایی در میان مردم، باعث دریافت بیش‌ازحد یا ناکافی ید در برخی گروه‌ها شد. در مقابل، نمک ماده‌ای است که مصرف آن تقریباً در همه خانواده‌ها وجود دارد و معمولاً مقدار مشخصی مصرف می‌شود؛ بنابراین امکان کنترل و تنظیم مقدار ید دریافتی از این طریق بسیار بالاتر است.
در مورد نگرانی درباره دریافت بیش‌ازحد ید هم باید گفت در شرایط معمول، با مصرف نمک یددار استاندارد، احتمال دریافت دُز خطرناک ید بسیار پایین است. تنها در صورت مصرف بسیار زیاد نمک یا استفاده از مکمل‌های ید بدون مشورت پزشک، ممکن است مشکلاتی مانند پرکاری تیروئید یا اختلالات هورمونی ایجاد شود. در مجموع، استفاده از نمک یددار در حد توصیه‌شده، هم ایمن است و هم مؤثر و راهکار مناسبی برای پیشگیری از اختلالات ناشی از کمبود ید به شمار می‌رود.
چه علائمی در بدن نشان‌دهنده کمبود ید است؟
کمبود ید در کودکان می‌تواند به کاهش رشد جسمی و ذهنی منجر شود. در افراد بزرگسال نیز اگر کمبود ید وجود داشته باشد، ممکن است با کم‌کاری تیروئید یا بزرگ شدن غده تیروئید (گواتر) همراه باشد که معمولاً در ناحیه جلوی گردن دیده می‌شود. با این حال، خوشبختانه امروزه این مشکل در کشور ما کمتر دیده می‌شود؛ چرا که مردم به‌طور گسترده از نمک یددار استفاده می‌کنند. تأکید ما این است که خانواده‌ها حتماً از نمک یددار استفاده کنند. همچنین، زنان در دوران بارداری باید مکمل ید را طبق توصیه پزشک مصرف کنند. با رعایت این موارد، امیدواریم دیگر با مشکل کمبود ید در جامعه مواجه نباشیم.
گفته می‌شود افرادی که دچار بیماری‌های تیروئیدی هستند، باید از خوردن برخی خوراکی‌ها مانند خانواده کلم، هلو، زردآلو یا بادام‌زمینی پرهیز کنند. آیا این موضوع از نظر علمی در کشور ما هم مصداق دارد؟
اگر این پرسش ۵۰ سال پیش مطرح می‌شد، شاید دلایلی برای آن وجود داشت؛ چراکه در آن زمان، بسیاری از کشورها با کمبود ید مواجه بودند و این کمبود به گسترش گواتر و بیماری‌های تیروئیدی دامن می‌زد. در کشورهایی مانند چین، اندونزی و برخی مناطق آفریقا، مصرف زیاد برخی مواد خوراکی خاص که به آنها «گواتروژن» می‌گوییم (موادی که باعث بزرگ‌شدن تیروئید می‌شوند)، در افراد با کمبود ید مشکل‌ساز بود. برای نمونه، خانواده کلم‌ها—مثل کلم‌برگ، بروکلی یا کلم‌قمری—در گروه گواتروژن‌ها قرار دارند. حتی در برخی جوامع مهاجر آفریقایی در اروپا، مصرف بالای گیاه کاساوا که نوعی ریشه‌خوراکی است، با بروز مشکلات تیروئید همراه بود؛ چراکه افراد به‌صورت روزانه تا یک کیلوگرم از آن مصرف می‌کردند و در عین حال کمبود ید داشتند. ما در ایران، سال‌هاست برنامه ملی غنی‌سازی نمک با ید اجرا شده و اکنون کشور ما از نظر تأمین ید در وضعیت مناسبی قرار دارد. در چنین شرایطی، هیچ‌کدام از این مواد غذایی—مانند کلم، هلو یا زردآلو—خطری برای تیروئید ندارند.
در مورد افراد مبتلا به کم‌کاری تیروئید که داروی لووتیروکسین مصرف می‌کنند، نکته اصلی نه نوع خوراکی، بلکه نحوه مصرف دارو است. لووتیروکسین باید با شکم کاملاً خالی و ترجیحاً یک ساعت پیش از صبحانه مصرف شود. در این فاصله، فرد نباید چیزی بخورد یا بنوشد، حتی چای یا قهوه. این بازه زمانی کمک می‌کند دارو بهتر جذب شود و اثرگذاری آن کاهش نیابد.
در مجموع، برای افراد دچار کم‌کاری تیروئید، مصرف معمولی مواد غذایی یادشده مشکلی ایجاد نمی‌کند و تنها باید از زیاده‌روی در مصرف سویا پرهیز کنند. همچنین افراد باید داروهای خود را به‌درستی و طبق دستور پزشک مصرف کنند.
آیا سرطان تیروئید شایع است و باید نگران گره‌های تیروئید باشیم؟
سرطان‌های تیروئید در سالهای اخیر بیش از اندازه‌ای که لازم بوده مورد توجه قرار گرفته‌اند. همین مسئله موجب شده که گاه اقدامات غیرضروری، مثل جراحی یا پیگیری‌های پزشکی بی‌مورد، انجام شود.
واقعیت این است که بین ۲ تا ۵ درصد جمعیت، در معاینه بالینی، دارای گره‌هایی در تیروئید هستند. اما اگر بدون دلیل سونوگرافی انجام شود، آمار گره‌ها به‌طور چشمگیری بالا می‌رود؛ به‌طوری‌که در برخی بررسی‌ها، بین ۳۰ تا ۶۰ درصد افراد (حتی در کالبدشکافی افراد فوت‌شده) گره‌های تیروئیدی داشته‌اند که هرگز در طول عمرشان مشکلی ایجاد نمی‌کرده‌اند. مشکل از آنجا آغاز می‌شود که افراد بدون علامت، فقط به بهانه چکاپ، سونوگرافی تیروئید انجام می‌دهند و گره‌هایی بسیار کوچک شناسایی می‌شوند که نه علامتی دارند، نه خطر خاصی. اما همین تشخیص بی‌مورد باعث نگرانی، مراجعات مکرر و گاه حتی درمان‌هایی غیرضروری می‌شود که می‌تواند کیفیت زندگی را مختل کند.
بر اساس توصیه انجمن‌های علمی داخلی و بین‌المللی، بررسی تیروئید باید محدود به مواردی باشد که پزشک در معاینه بالینی، گره‌ای بزرگ‌تر از یک سانتی‌متر را لمس کرده باشد. در غیر این صورت، سونوگرافی توصیه نمی‌شود. گره‌های زیر یک سانتی‌متر معمولاً قابل لمس نیستند، مگر در افراد بسیار لاغر. در گام بعد، اگر سونوگرافی نشانه‌هایی از بدخیمی نشان دهد، نمونه‌برداری با سوزن (FNA) انجام می‌شود تا خوش‌خیم یا بدخیم بودن آن بررسی شود. حتی در این مرحله هم ۹۰ درصد گره‌ها خوش‌خیم هستند.
در نهایت، آمار ابتلا به سرطان تیروئید بسیار پایین است؛ تنها حدود ۵ تا ۱۰ نفر در هر یک‌میلیون نفر در سال به این بیماری مبتلا می‌شوند. در مقابل، گره‌های تیروئید بسیار رایج‌اند و اغلب بی‌خطر. بنابراین، باید از نگرانی‌های بی‌مورد جلوگیری کرد و از انجام آزمایش‌های بی‌دلیل پرهیز نمود.
آمار ابتلا به سرطان تیروئید بسیار پایین است؛ تنها حدود ۵ تا ۱۰ نفر در هر یک‌میلیون نفر در سال به این بیماری مبتلا می‌شوند. در مقابل، گره‌های تیروئید بسیار رایج‌اند و اغلب بی‌خطر. بنابراین، باید از نگرانی‌های بی‌مورد جلوگیری کرد و از انجام آزمایش‌های بی‌دلیل پرهیز نمود.
آیا می‌توانید درباره انواع شایع بیماری‌های تیروئید، از جمله کم‌کاری و پرکاری تیروئید، توضیح بدهید و بفرمایید چه پیشرفت‌هایی در زمینه غربالگری، درمان و پیشگیری از این بیماری‌ها در کشور حاصل شده است؟
یکی از شایع‌ترین بیماری‌های تیروئید، کم‌کاری آن است. در صورتی که این اختلال در دوران بارداری یا بلافاصله پس از تولد اتفاق بیفتد، به آن «کم‌کاری مادرزادی تیروئید» می‌گوییم. من که سال‌هاست در مطب بیماران را می‌بینم، هنوز فراموش نمی‌کنم در سالهای ۱۳۵۷ تا اوایل دهه ۶۰ کودکانی را می‌دیدیم که در سنین ۵ تا ۱۰ یا حتی ۱۵ سالگی مراجعه می‌کردند و به‌دلیل کم‌کاری مادرزادی، نه رشد جسمی مناسبی داشتند و نه از ضریب هوشی قابل‌قبولی برخوردار بودند و زندگی آنها کاملاً مختل بود. اما خوشبختانه از سال ۱۳۶۸ این روند تغییر کرد. ابتدا در تهران و سپس در استان‌های دیگر مانند اصفهان، برنامه‌ای برای غربالگری نوزادان آغاز شد. سرانجام در سال ۱۳۸۳ این طرح به‌صورت ملی اجرا شد. در این برنامه، از پاشنه پای نوزاد ۳ تا ۵ روزه قطره خونی گرفته می‌شود و روی کاغذ فیلتر مخصوصی برای آزمایش TSH (هورمون محرک تیروئید) به آزمایشگاه ارسال می‌شود. اگر سطح این هورمون بالا باشد، نشان‌دهنده کم‌کاری تیروئید است و کودک بلافاصله تحت آزمایش‌های تکمیلی و درمان قرار می‌گیرد. این اقدام موجب شده است تا امروز، حدود ۹۹ درصد نوزادان متولد شده در کشور تحت این غربالگری قرار بگیرند و پیش از یک‌ماهگی در صورت وجود مشکل، درمان شوند. این دستاورد واقعاً یکی از موفقیت‌های مهم کشور ما بوده است.
اما می‌رسیم به نوعی از کم‌کاری تیروئید که منشأ خودایمنی دارد. متأسفانه، در حال حاضر هیچ راهی برای پیشگیری از این بیماری نداریم. این نوع از بیماری را تنها زمانی می‌توان تشخیص داد که خود را با علائم مشخص نشان دهد؛ مثلاً فرد دچار گواتر شود یا علائم خستگی، ضعف و دیگر نشانه‌های کم‌کاری تیروئید را تجربه کند. معمولاً در این شرایط، بیمار به پزشک مراجعه می‌کند و با یک آزمایش ساده تیروئید، بیماری قابل شناسایی است. درمان این بیماران نیز با تجویز قرص لووتیروکسین انجام می‌شود و باید این دارو را به‌صورت مادام‌العمر مصرف کنند. خوشبختانه در این زمینه مشکل خاصی وجود ندارد و بیماری به‌خوبی کنترل می‌شود. افرادی که در خانواده‌شان سابقه این بیماری وجود دارد، باید نسبت به علائم هوشیارتر باشند و در صورت بروز نشانه‌ها، سریع‌تر برای انجام آزمایش‌ها مراجعه کنند. اما در حال حاضر هیچ برنامه‌ای برای غربالگری عمومی این نوع از کم‌کاری تیروئید، چه در کشور ما و چه در سطح جهانی، وجود ندارد. چون این بیماری معمولاً همراه با علائم مشخص ظاهر می‌شود و به‌راحتی قابل تشخیص است. به همین دلیل، غربالگری گسترده برای جمعیتی در حد ۸۰ میلیون نفر منطقی نیست و باید منابع موجود صرف بیماری‌هایی شود که هم شناسایی‌شان دشوارتر است و هم عوارض جدی‌تری دارند.
البته در بسیاری از موارد، کم‌کاری تیروئید را خود ما پزشکان به‌طور عمدی ایجاد می‌کنیم؛ برای مثال، زمانی‌که بیمار دچار پرکاری تیروئید است یا مبتلا به سرطان تیروئید می‌شود، ممکن است کل غده تیروئید با عمل جراحی (تیروئیدکتومی) برداشته شود یا در مواردی، از ید رادیواکتیو برای درمان سرطان یا پرکاری استفاده می‌شود که در هر دو حالت، بیمار دچار کم‌کاری تیروئید خواهد شد. با این حال، این وضعیت‌ها نیز قابل درمان هستند و با مصرف لووتیروکسین، بیماران به تعادل هورمونی بازمی‌گردند.
نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از مبتلایان به کم‌کاری تیروئید، با وجود طبیعی بودن نتایج آزمایش‌ها، احساس بهبودی کامل ندارند. ما با بررسی‌های علمی به دلیل این مسئله پی بردیم. البته در گذشته نیز نظریه‌هایی در این زمینه مطرح شده بود، اما اکنون با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان، موفق شده‌ایم نوع دوم هورمون تیروئید را در کشور تولید کنیم. به‌نظر می‌رسد این دارو بتواند مشکل این گروه از بیماران را نیز برطرف کند. البته چون این محصول هنوز به‌طور رسمی ثبت نشده است، فعلاً توضیح بیشتر در این باره امکان‌پذیر نیست.
در مورد پرکاری تیروئید نیز باید گفت که این بیماری به دو شکل اصلی بروز می‌کند: نوع اول، پرکاری تیروئید منتشر است و نوع دوم به‌صورت گره‌دار. در گذشته، زمانی‌که کمبود ید در کشور شایع بود، موارد گواتر بسیار زیاد بود؛ به‌ویژه در میان زنان. این گواترها با افزایش سن، به‌تدریج پیچیده‌تر می‌شدند و گره‌هایی در آنها ایجاد می‌شد که برخی از آنها در ادامه عملکرد پرکار پیدا می‌کردند. خوشبختانه، با کاهش موارد گواتر در زنان، این نوع از پرکاری تیروئید هم تا حد زیادی کنترل شده است.
اما عمده‌ترین علت پرکاری تیروئید، بیماری‌ای به نام «گریوز» است که حدود ۷۰ درصد موارد این بیماری را شامل می‌شود. در این وضعیت، تیروئید به‌صورت منتشر بزرگ می‌شود و معمولاً با علائم چشمی نیز همراه است. اگرچه این بیماری به‌نام گریوز شناخته می‌شود، اما من شخصاً آن را «بیماری ابوعلی‌سینا» می‌نامم؛ چرا که ابوعلی‌سینا نخستین کسی بود که همراهی بین بزرگ‌شدن تیروئید و ضایعات چشمی را گزارش کرد. با این حال، چون شرح دقیق ویژگی‌های بیماری توسط آقای گریوز ارائه شده، در حال حاضر این بیماری با نام او در منابع پزشکی شناخته می‌شود. بیماری گریوز از جمله اختلالات بسیار آزاردهنده به‌شمار می‌رود، زیرا درمان آن دشوار و پیچیده است. اگر تصمیم بر استفاده از جراحی یا ید رادیواکتیو گرفته شود، بیمار با عوارض این روش‌ها مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، درمان دارویی نیز محدودیت‌های خود را دارد؛ چرا که معمولاً پس از قطع مصرف دارو، در فاصله یک‌ونیم تا دو سال، در حدود ۵۰ درصد موارد، بیماری دوباره عود می‌کند. با این حال، خوشبختانه برای اولین‌بار از سوی پزشکان کشور ما، روش نوینی به جهان معرفی شده که مبتنی بر درمان طولانی‌مدت با داروهای ضدتیروئید است. در قالب یک مطالعه گروهی (کهورت) روی ۱۱۰۰ بیمار، مشخص شد که این شیوه درمانی می‌تواند به کنترل پایدار بیماری منجر شود. در این روش، داروها به‌مدت طولانی‌مدت (۵ تا ۱۰ سال) تجویز می‌شوند و پس از قطع درمان، احتمال بازگشت بیماری بسیار پایین و نادر خواهد بود.
آیا آماری دارید که نشان دهد چه درصدی از مردم کشور دچار بیماری‌های تیروئید هستند؟ و آیا عواملی مانند مصرف غذاهای آماده، استرس، اضطراب و سبک زندگی ناسالم در بروز این اختلالات نقش دارند؟
تنها مطالعه‌ای در سطح جهان که به‌مدت بیش از ۲۵ سال به‌طور منظم افراد را از نظر عملکرد تیروئید تحت نظر داشته، «مطالعه تیروئید تهران یا Tehran Thyroid Study» است. در این طرح، حدود ۱۵ هزار نفر از شهروندان تهرانی که از نظر شاخص‌هایی مانند سواد، درآمد و وضعیت اجتماعی در حد میانگین جامعه هستند، هر سه سال یک‌بار از نظر تیروئید آزمایش و ارزیابی می‌شوند. بر اساس نتایج این مطالعه، شیوع کم‌کاری تیروئید در این جمعیت حدود ۱۲ درصد است؛ با این توضیح که ۱۰ درصد از این موارد به کم‌کاری تحت‌بالینی مربوط می‌شود، یعنی افرادی که علائمی ندارند اما سطح TSH در خونشان بالاست. حدود ۲ درصد نیز به کم‌کاری آشکار تیروئید مبتلا هستند. در سمت دیگر، پرکاری تیروئید با شیوعی حدود ۱ درصد دیده می‌شود، چه در نوع آشکار و چه تحت‌بالینی آن. در مطالعات مشابهی که در شهرهای دیگر مانند مشهد، اهواز، شیراز و اصفهان انجام شده، شیوع این اختلالات با تفاوتی جزئی مشابه بوده است. همچنین از میان افرادی که گواتر دارند، حدود ۲ تا ۳ درصد دچار گواتر گره‌دار هستند که باید مورد بررسی دقیق قرار بگیرند؛ چرا که درصدی از آنها ممکن است به سرطان تیروئید مبتلا باشند. در خصوص عوامل سبک زندگی، هنوز شواهد علمی قطعی مبنی بر تأثیر مستقیم استرس یا مصرف غذاهای آماده بر اختلالات تیروئیدی وجود ندارد. برخی مطالعات اروپایی به ارتباط احتمالی میان استفاده طولانی‌مدت از پلاستیک‌ها، مواد مصنوعی یا ترکیبات نیتریت و نیترات با اختلالات تیروئیدی اشاره کرده‌اند، اما این تأثیرات به‌قدری قوی نیستند که بتوان آنها را از عوامل اصلی دانست.
مصرف زیاد سویا در افرادی که زمینه کم‌کاری تیروئید دارند، ممکن است اثر منفی داشته باشد. اما از همه مهم‌تر، برخی داروها هستند که می‌توانند در جذب یا اثرگذاری داروی لووتیروکسین اختلال ایجاد کنند و باید با احتیاط مصرف شوند. به‌طور کلی، نمی‌توان گفت سبک زندگی ناسالم به‌تنهایی عامل قطعی در بروز بیماری‌های تیروئیدی است، ولی نقش آن را نیز نباید به‌طور کامل نادیده گرفت.
آقای دکتر لاریجانی در آستانه روز جهانی تیروئید به شیوع بالای اختلالات تیروئیدی در کشور اشاره کردند. این در حالی است که شما شیوع این اختلالات را حدود ۵ تا ۶ درصد اعلام کرده‌اید. آیا این دو آمار ناشی از مطالعات متفاوت هستند یا ممکن است برداشت نادرستی صورت گرفته باشد؟
بیماری‌های تیروئید، در رده بیماری‌های شایع کشور قرار دارند و قطعاً منظور آقای دکتر لاریجانی نیز همین بوده است. اگر اختلالات تیروئیدی را با بیماری‌هایی مانند اختلالات غده فوق‌کلیه یا هیپوفیز و... مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که تیروئید از جمله بیماری‌های پرتکرار حوزه غدد درون‌ریز است. در مجموع، ما با چهار گروه اصلی از بیماری‌های شایع در حیطه غدد روبه‌رو هستیم:
نخست چاقی که شیوع بالایی در کشور دارد؛ به‌طوری که حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد از مردم به‌ویژه زنان دارای اضافه‌وزن و نزدیک به ۳۰ درصد نیز به چاقی مبتلا هستند.
دوم دیابت است که همگام با چاقی افزایش یافته و اکنون حدود ۱۴ تا ۱۵ درصد از جمعیت بالای ۲۰ سال کشور به آن مبتلا هستند. در کلان‌شهرهایی مثل تهران، از هر سه نفر، دو نفر یا دیابت دارند یا در مرحله پیش‌دیابت هستند.
سوم، پوکی استخوان یا استئوپروز است که به‌ویژه در زنان پس از یائسگی شیوع بالایی دارد. عواملی چون کمبود ویتامین D، تماس ناکافی با نور خورشید، کاهش مصرف لبنیات و البته آموزش‌های نادرست در فضای مجازی، در بروز آن نقش دارند.
چهارمین گروه هم اختلالات تیروئیدی هستند. به‌عنوان نمونه، هر فرد در طول عمرش از زمانی که متولد می‌شود تا پایان عمرش، حدود ۱۲ درصد ممکن است به کم‌کاری تیروئید مبتلا شود، یک تا دو درصد ممکن است پرکاری تیروئید داشته باشد و درصد مشابهی نیز ممکن است دچار گره‌های تیروئیدی شود. بنابراین، حتی در مناطقی که کمبود ید وجود ندارد، این بیماری‌ها همچنان شایع هستند و نظر دکتر لاریجانی نیز به‌درستی ناظر بر این موضوع بوده است.
چه دلایلی برای نام‌گذاری روز جهانی تیروئید وجود دارد و با گذشت بیش از ۳۰ سال از اجرای برنامه یددار کردن نمک، آیا میزان شیوع بیماری‌های تیروئید در ایران به سطح نرمال جهانی رسیده است؟
یکی از دلایل نام‌گذاری این روز به‌عنوان «روز جهانی تیروئید»، کشف نقش ید و تأثیر آن بر عملکرد غده تیروئید حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ سال پیش در اروپا بوده است. همچنین به نظر می‌رسد برخی انجمن‌های معتبر بین‌المللی مانند انجمن تیروئید اروپا و آمریکا در همین روز تأسیس شده‌اند و همین موضوع نیز در انتخاب این روز نقش داشته است. باید توجه داشت که بیماری‌های تیروئید به‌طور کلی در دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
۱. اختلال در اندازه غده تیروئید، مانند بزرگ شدن تیروئید که به آن «گواتر» گفته می‌شود. اگر بزرگ شدن به‌صورت موضعی باشد، به آن «گره تیروئید» گفته می‌شود. این گره‌ها در برخی موارد (حدود ۵ تا ۱۰ درصد) می‌توانند بدخیم باشند و نیاز به بررسی دقیق دارند.
۲. اختلال در عملکرد تیروئید، که به صورت کم‌کاری یا پرکاری این غده بروز می‌کند. این اختلالات ممکن است با گواتر همراه باشند یا نباشند. به‌عنوان مثال، در افراد مسن ممکن است فرد دچار پرکاری تیروئید باشد ولی بزرگ‌شدگی غده مشاهده نشود.
در کشور ما، پس از اجرای طرح غنی‌سازی نمک با ید، خوشبختانه شیوع گواتر در میان نوجوانان، جوانان و بزرگسالان به حدود ۵ تا ۶ درصد کاهش یافته است که این میزان مطابق با استانداردهای بین‌المللی و نشانه نبود کمبود ید در جامعه است. البته برخی اختلالات تیروئید، همچون بیماری‌های خودایمنی نظیر «هاشیموتو»، منشأ غیرمرتبط با کمبود ید دارند و ممکن است در هر شرایطی بروز کنند. بیماری هاشیموتو شایع است، اما قابل‌کنترل و درمان‌پذیر بوده و معمولاً جای نگرانی ندارد. در مجموع، برنامه یددار کردن نمک طعام در ایران موفقیت‌آمیز بوده و نقش قابل‌توجهی در کاهش گواتر، افزایش بهره هوشی جمعیت و پیشگیری از جراحی‌های غیرضروری گردن ایفا کرده است.
آیا کم‌کاری یا پرکاری تیروئید می‌تواند با مشکلات گوارشی مرتبط باشد؟
بله، اختلالات تیروئید تأثیر مستقیم و قابل‌توجهی بر عملکرد دستگاه گوارش دارند. من از غده تیروئید به‌عنوان «حامی» یاد می‌کنم؛ زیرا حمایت‌کننده سلول‌های دیگر برای رشد است. یکی از معدود هورمون‌هایی است که گیرنده‌های آن تقریباً در تمام سلول‌های بدن وجود دارد، چه روی غشای سلولی و چه در داخل هسته. همین ویژگی باعث می‌شود که هورمون‌های تیروئید بتوانند بر عملکرد بسیاری از اندام‌ها از جمله دستگاه گوارش اثر بگذارند. در افراد مبتلا به کم‌کاری تیروئید، معمولاً کاهش فعالیت گوارشی دیده می‌شود؛ نشانه‌هایی مانند یبوست، احساس سنگینی، نفخ و سوءهاضمه در این افراد شایع است. به بیان ساده، گوارش هم مانند دیگر ارگان‌ها «کند» می‌شود. در مقابل، پرکاری تیروئید معمولاً با افزایش فعالیت غیرطبیعی دستگاه گوارش همراه است. چنین بیمارانی ممکن است دچار اسهال، دردهای شکمی، حرکات روده‌ای زیاد و صداهای شکمی شوند. این تأثیرات فقط به دستگاه گوارش محدود نمی‌شود؛ به‌طور مشابه، قلب نیز تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. در کم‌کاری، ضربان قلب کند می‌شود و در پرکاری، تپش‌های شدید و آریتمی‌هایی مشاهده می‌شود که حتی ممکن است خطر مرگ به‌همراه داشته باشد. در مجموع، تیروئید نقشی اساسی در تنظیم عملکرد اندام‌های مختلف بدن ایفا می‌کند و هرگونه اختلال در آن می‌تواند به مشکلات گوارشی و فراتر از آن منجر شود.
نقش فضای مجازی در گسترش روش‌های غیرعلمی درمان بیماری‌ها چیست و چه راهکاری برای مقابله با آن وجود دارد؟
متأسفانه تبلیغات و مطالب غیرعلمی در زمینه درمان بیماری‌ها در فضای مجازی، پدیده‌ای جهانی است و نمی‌توان انتظار داشت که دولت‌ها بتوانند آن را به‌طور کامل متوقف کنند، به‌ویژه با توجه به گستردگی استفاده از این فضا. به‌نظر من، تنها راه مؤثر، افزایش آگاهی عمومی است. برای نمونه، بیماری به من مراجعه کرده بود؛ دختر جوان ۲۴ سالهای که دارای مدرک کارشناسی‌ارشد بود که ناحیه‌ای از گردنش پر از خون‌مردگی بود. وقتی دلیل را جویا شدم، گفت تحت‌تأثیر توصیه‌هایی در فضای مجازی، برای درمان مشکل تیروئید به محلی مراجعه کرده و زالو درمانی انجام داده است. این در حالی است که چنین اقداماتی نه‌تنها بی‌اساس هستند، بلکه می‌توانند به تیروئید آسیب وارد کنند. واقعیت این است که مردم باید در صورت ابتلا به بیماری، تنها به پزشک متخصص مراجعه کنند و درمان را براساس دانش پزشکی پیگیری کنند، نه برمبنای توصیه‌های ناآگاهانه یا تجربیات غیرعلمی. یکی از چالش‌های جدی ما همین گرایش به درمان‌های غیررسمی است که امیدواریم با کمک رسانه‌ها و افزایش سواد سلامت عمومی، بتوانیم آن را کاهش دهیم.
آیا درمان‌های طب سنتی در بهبود بیماری‌های تیروئید نقشی دارند؟
تا جایی که اطلاعات علمی امروز اجازه می‌دهد، باید بگوییم طب سنتی در زمینه بیماری‌های تیروئید —چه در شناخت عملکرد این غده و چه در درک اختلالات آن— جایگاه علمی معتبری ندارد. ما به دانشمندان بزرگی مانند رازی و ابن‌سینا افتخار می‌کنیم. ابن‌سینا نابغه‌ای بود که کتاب «قانون در طب» او تا چهار قرن در دانشگاه‌های اروپا تدریس می‌شد. اما باید بپذیریم که با وقوع رنسانس علمی، روش‌های مبتنی بر تجربه مستقیم، آزمایش‌های دقیق و شناخت سلولی جایگزین روش‌های استنتاجی و نظری شدند. در زمان ابن‌سینا، اصلاً شناختی از غده تیروئید به‌عنوان یک عضو مستقل وجود نداشت؛ تنها به وجود برآمدگی در ناحیه گردن و تغییرات چشمی اشاره می‌شد، بی‌آن‌که علت آن مشخص باشد. اما امروز ما با نگاهی میکروسکوپی به سلول‌ها و با تحلیل‌های دقیق بیوشیمیایی، علت و مکانیسم بیماری‌ها را می‌شناسیم. برای نمونه، درمان پرکاری تیروئید از حدود سال ۱۹۴۴ میلادی آغاز شد. پیش از آن، بسیاری از مبتلایان جان خود را از دست می‌دادند، چراکه درمان مؤثری در دست نبود، هرچند طب سنتی و داروهای گیاهی به‌وفور وجود داشتند. دیابت هم نمونه‌ای دیگر است: تا پیش از کشف انسولین در دهه ۱۹۲۰، این بیماری عملاً مرگبار بود. اگر درمان‌های سنتی قادر به رفع این بیماری‌ها بودند، دیگر ضرورتی برای پیشرفت دانش پزشکی و داروهای نوین وجود نداشت.
البته در طب سنتی توصیه‌هایی درباره سبک زندگی، رژیم غذایی و برخی عادات سالم مطرح می‌شود که بسیاری از آنها با اصول امروزی سلامت هم‌راستا هستند و ما هم آنها را به بیماران توصیه می‌کنیم. اما زمانی که صحبت از علت‌شناسی بیماری‌ها، مکانیزم پاتولوژیک یا درمان علمی آن‌هاست، باید بر پایه دانش روز و شواهد معتبر حرکت کرد. در علوم تجربی، نوآوری، کشف و اثبات مداوم اصل اساسی است؛ و همین مسیر، راه نجات بیماران و پیشرفت درمان‌های مؤثر بوده است.