مریم ‌سادات کاظمی
حساسیت پوستی یکی از شایع‌ترین مشکلات پوستی است که تحت‌تاثیر عوامل مختلف در افراد دارای زمینه حساسیت بروز می‌یابد. این حساسیت‌ها عموما با علائم خارش و التهاب پوست همراه است و گاه به‌حدی شدید می‌شود که به ترک‌خوردگی و سوزش آزاردهنده می‌رسد. «درماتیت آتوپیک» شایع‌ترین بیماری التهابی پوست است که با خارش و خشکی پوست ظاهر می‌شود. این بیماری در هر سنی قابل‌انتظار است و معمولا از دوران نوزادی بروز می‌یابد. درمان این بیماری طولانی است و کنترل علائم تحت‌تاثیر مراقبت دائمی از پوست و پرهیز از عوامل تحریک‌کننده است.

با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» می‌پردازیم:
«از بچگی پوست حساسی داشتم و هر وقت از محصولات جدید برای مراقبت از پوست استفاده می‌کنم، پوست صورتم قرمز و ملتهب می‌شود. این مشکل همیشه برایم آزاردهنده بوده و حتی وقتی که از محصولات مخصوص پوست حساس استفاده می‌کنم، همچنان دچار سوزش و تحریک می‌شوم. دنبال این هستم که محصولات مناسب‌تری پیدا کنم که پوستم را تحریک نکند. می‌خواهم بدانم آیا می‌شود حساسیت پوستم راکاهش داد و از درمان‌های طبیعی برای تسکین استفاده کرد؟ آیا راهی هست که بدون ایجاد آسیب، بتوانم از محصولات پوستی استفاده کنم و به پوست سالم‌تر برسم؟»

مراقبت‌های پوستی و جلوگیری از خشکی پوست نقش موثری در کنترل درماتیت آتوپیک دارد
 دکتر شاهین آقایی/ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
: آقای دکتر، شرح‌حال مخاطب این میزگرد نشان‌دهنده ابتلا به چه بیماری پوستی است؟
«درماتیت آتوپیک» که به آن «اگزمای آتوپیک» نیز گفته می‌شود، شایع‌ترین بیماری التهابی پوست در جهان است که به‌شکل خشکی عمومی پوست، خارش و بثورات ظاهر می‌شود.

: چه کسانی مستعد ابتلا به درماتیت آتوپیک هستند؟
تقریبا 230 میلیون نفر در سراسر جهان به درماتیت آتوپیک مبتلا هستند و شیوع این بیماری در طول عمر افراد بیش از 15درصد است. درماتیت آتوپیک معمولاً افرادی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد که دارای «زمینه آتوپیک» شامل تب یونجه، آسم یا آلرژی غذایی هستند و در همه نژادها دیده می‌شود.
درماتیت آتوپیک معمولا در دوران نوزادی شروع می‌شود و تا 20درصد از کودکان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. بروز این بیماری در همه سنین قابل‌انتظار است اما امکان دارد اواخر کودکی و نوجوانی فروکش کند. شیوع آن در بزرگسالان جوان تا 26 سالگی، بین 5 تا 15درصد گزارش شده است.

: ویژگی‌های بالینی بیماری چیست؟
علایم بالینی درماتیت آتوپیک می‌تواند بسیار متفاوت باشد، اما با بهبودی و عود، به‌خصوص با عودهای حاد در پس‌زمینه درماتیت مزمن مشخص می‌شود. درماتیت حاد به‌شکل قرمز رنگ و آبکی/ پوسته‌ای بوده و ممکن است دارای وزیکول یا تاول باشد. با گذشت زمان، درماتیت مزمن و پوست کمتر قرمز می‌شود اما ضخیم و پوسته‌پوسته می‌گردد. ترک‌خوردن پوست نیز ممکن است رخ دهد.

: «درماتیت آتوپیک» چگونه تشخیص داده می‌شود؟
درماتیت آتوپیک معمولا به‌صورت بالینی تشخیص داده می‌شود و نیازی به بررسی‌های دیگر نیست. گاهی آزمایش پوستی پچ و تکه‌برداری به‌خصوص اگر درماتیت مقاوم به درمان باشد، انجام می‌شود.

: چه عواملی باعث ابتلا به درماتیت آتوپیک می‌شوند؟
در حال حاضر علت دقیق ابتلا به درماتیت آتوپیک مشخص نیست و این بیماری درواقع مجموعه‌ای از چند مشکل مختلف است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که عوامل متعددی مانند اختلال در عملکرد سیستم ایمنی بدن، مشکلات ساختاری در پوست، نقص در عملکرد سلول‌های پوستی، تغییرات در میکروب‌های طبیعی سطح پوست و برخی عوامل ژنتیکی می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند. آتوپی اصطلاحی است که به گرایش بدن به ابتلا به بیماری‌هایی مثل آسم، اگزما و تب یونجه اشاره دارد و اغلب ریشه ژنتیکی دارد. در افرادی که زمینه آتوپیک دارند، بدن نسبت به عوامل محیطی معمولی، واکنش ایمنی شدیدی نشان می‌دهد؛ در حالی‌که همین عوامل در افراد دیگر هیچ اثری ندارند.

درماتیت آتوپیک یک بیماری کل بدن است که در پوست ظاهر می‌شود. عواملی مانند عفونت‌های ویروسی، دندان درآوردن در کودکان یا خوردن برخی غذاها هم ممکن است باعث تشدید بیماری شوند. گاهی اوقات، بیماری بدون هیچ دلیل مشخصی عود می‌کند و همین موضوع می‌تواند برای بیماران آزاردهنده و خسته‌کننده باشد.

: مبتلایان به درماتیت آتوپیک برای بهبود خشکی پوست چه نکاتی را باید رعایت کنند؟
خشکی پوست نشانه از دست‌دادن عملکرد سد پوستی است و کنترل اگزما را مشکل می‌کند. هوای زمستان، شست‌وشوی مکرر به‌خصوص با آب بسیار داغ، شست‌وشو در آب سخت و صابون به‌دلیل افزایش pH، استفاده از ضدعفونی‌کننده‌ها، دمای بالای محیط و کلر استخرهای شنا زمینه‌ساز تشدید خشکی پوست هستند. دوش کوتاه یا حمام یک‌بار در روز برای افرادی که پوست خشک دارند، کافی است. البته ممکن است متخصص پوست به‌طور خاص حمام را برای مدت طولانی یا بیشتر در مرحله حاد تاول‌دار اگزما توصیه کند و شوینده‌های غیر‌صابونی انتخاب شود. استفاده منظم از نرم‌کننده برای حفظ رطوبت پوست و مبارزه با خشکی موثر است.

: چه عواملی موجب تشدید علائم درماتیت آتوپیک می‌شوند؟
بیشتر مبتلایان به درماتیت آتوپیک به‌مرور زمان متوجه می‌شوند چه عواملی موجب تحریک پوست و بروز سوزش یا خارش می‌شود. این محرک‌ها اغلب باعث واکنش‌های حساسیتی نمی‌شوند، بلکه نوعی تحریک تماسی محسوب می‌شوند. از جمله این عوامل می‌توان به صابون، مواد شوینده، الیاف زبر مانند پشم و پارچه‌های مصنوعی، درزهای لباس زیر، لوازم آرایشی، عطرها، برخی کرم‌های دارویی (چه تجویزی و چه بدون نسخه) و محیط‌های پرگردوغبار اشاره کرد. پرهیز از این محرک‌ها معمولاً راهی منطقی و موثر برای کنترل علائم است.

عوامل عفونی نیز نقش مهمی در تشدید این بیماری دارند. باکتری‌هایی مانند استافیلوکوک و در برخی موارد، قارچ‌هایی مانند مالاسزیا و کاندیدا می‌توانند التهاب مزمن پوست را شدت بخشند.

مایت‌های گردوغبار خانه نیز از دیگر محرک‌های شناخته‌شده هستند. اگرچه نمی‌توان آنها را به‌طور کامل حذف کرد، اما می‌توان با جاروکشیدن منظم، نگهداری اسباب‌بازی‌ها و لباس‌های نرم در کمدهای بسته، محدودکردن استفاده از فرش، شستن ملحفه‌ها با آب داغ و استفاده از محافظ تشک و بالش، میزان تماس با آن‌ها را کاهش داد. کنترل گرده‌های گیاهی، به‌ویژه گرده چمن، بسیار دشوار است مگر آنکه کودک از بازی در فضای باز منع شود.

استرس‌های جسمی، روانی و اجتماعی نیز می‌توانند اگزما را تشدید کنند. استرس می‌تواند به اشکال مختلف ظاهر شود و هر بیماری دیگری از جمله سرماخوردگی خفیف ممکن است باعث تشدید اگزما شود. استرس اجتماعی مانند نقل مکان به یک منطقه جدید، شروع مدرسه جدید یا درگیری‌های خانوادگی نیز می‌توانند روی شدت بیماری اثر بگذارند. از سوی دیگر، خود اگزما نیز ممکن است به‌دلیل ظاهر آزاردهنده‌اش به منبعی برای استرس تبدیل شود و یکی از نگرانی‌های اصلی زیبایی باشد. هزینه‌های درمان و نیاز به مرخصی‌های مکرر برای بیمار یا مراقب او نیز ممکن است بار روانی بیماری را افزایش دهد.
شرایط آب‌وهوایی هم نقش قابل‌توجهی در شدت اگزما دارند. آب و هوای سرد و مرطوب ممکن است باعث مقاوم‌شدن علائم در برابر درمان شود. بسیاری از مبتلایان در فصل تابستان بهبودی نسبی را تجربه می‌کنند، که تاحدی به‌دلیل تماس بیشتر با نور خورشید است. نور ماوراءبنفش در حد متعادل می‌تواند به کاهش علائم کمک کند، بااین‌حال باید از آفتاب‌سوختگی پیشگیری کرد. البته درصد کمی از بیماران ممکن است با تشدید علائم در برابر نور آفتاب مواجه شوند.

: چه اقدامات کلی به بهبود درماتیت آتوپیک کمک می‌کند؟
شناخت این بیماری در کنترل علائم و موفقیت درمان موثر است و مبتلایان حتما باید این نکات را مدنظر قرار دهند. در صورت امکان از محرک‌هایی مانند پارچه، شوینده‌ها و... که پوست را به‌طور مستقیم ملتهب می‌کنند، پرهیز شود. رابطه بین درماتیت آتوپیک و غذا پیچیده است. آلرژی‌های غذایی ممکن است درماتیت آتوپیک را تشدید کند اما رژیم‌های غذایی اجتنابی این مشکل را درمان نمی‌کند و حتی ممکن است آن را تشدید کند. در صورت وجود نگرانی از واکنش فوری تهدیدکننده زندگی (آنافیلاکسی) آزمایش آلرژی غذایی لازم است. اثرات روانی درماتیت آتوپیک برای بیمار و مراقب قابل‌توجه است و مشاوره و درمان شناختی رفتاری می‌تواند مفید باشد.

: چه درمان‌هایی در درماتیت آتوپیک موثر است؟
درمان درماتیت آتوپیک باید بر اساس شدت و وضعیت بیماری انتخاب شود، اما یک اصل ثابت در همه موارد، استفاده منظم از نرم‌کننده‌ها و مرطوب‌کننده‌ها است. این محصولات نقش اساسی در مراقبت از پوست دارند و حتی در دوره‌هایی که علائم فروکش کرده‌اند، باید روزانه دو تا سه بار استفاده شوند. مرطوب‌کننده‌ها خشکی پوست را کاهش داده، سد دفاعی پوست را تقویت می‌کنند و نیاز به مصرف داروهای قوی‌تر مانند کورتیکواستروئیدهای موضعی را کاهش می‌دهند. معمولاً انواع چرب‌تر یا حاوی روغن برای بازسازی بهتر پوست توصیه می‌شوند، هرچند ممکن است زیر لباس احساس سنگینی یا ناراحتی ایجاد کنند. در مقابل، مرطوب‌کننده‌های سبک‌تر مانند لوسیون‌ها سبک‌ترند و لکه کمتری روی لباس می‌گذارند، اما نیاز به تکرار بیشتری دارند. اگر درماتیت تماسی در واکنش به یک محصول خاص ایجاد شود، استفاده از آن باید قطع شود.
ضدعفونی‌کننده‌ها در دوره‌های ابتلا به عفونت یا برای پیشگیری از آن قابل استفاده‌اند، ولی ممکن است خود باعث تحریک پوست شوند.
قطران زغال‌سنگ که تقطیری از زغال‌سنگ است نیز در برخی موارد استفاده و در قالب شامپو، لوسیون یا کرم عرضه می‌شود. گاهی این ترکیب با استروئیدهای موضعی همراه می‌شود تا در موارد درماتیت همراه با پوسته‌ریزی موثرتر عمل کند، اما بوی آن برای بسیاری از بیماران ناخوشایند است.
استروئیدهای موضعی همچنان یکی از پایه‌های اصلی درمان درماتیت آتوپیک خفیف تا متوسط به‌شمار می‌روند. اگر این داروها به‌درستی استفاده شوند، معمولاً ایمن و موثر هستند، اما بهتر است زیرنظر متخصص پوست مصرف شوند.
در موارد خاص، پزشک متخصص ممکن است از روش‌هایی مانند مهارکننده‌های موضعی کلسینئورین یا نوردرمانی (فتوتراپی) استفاده کند. همچنین داروهایی مانند آنتی‌هیستامین‌ها، استروئیدهای خوراکی یا تزریقی، داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی و حتی درمان‌های بیولوژیکی جدید نیز بسته به شرایط بیمار، در نظر گرفته می‌شوند.

: نتیجه درمان درماتیت آتوپیک تا چه حد موفقیت‌آمیز است؟
درماتیت آتوپیک حدود ۱۵ تا ۲۰درصد از کودکان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و در بزرگسالان شیوع کمتری دارد. در این بیماران، پوست معمولاً تا پایان عمر حساس باقی می‌ماند. پیش‌بینی اینکه آیا درماتیت آتوپیک در یک فرد به‌طور خودبه‌خود بهبود می‌یابد یا خیر، امکان‌پذیر نیست. این بیماری معمولاً در بازه سنی ۲ تا ۴ سالگی شدت بیشتری دارد و اغلب پس از آن بهبود می‌یابد یا حتی به‌طور کامل از بین می‌رود. با این حال، ممکن است درماتیت آتوپیک در بزرگسالی نیز به‌دلیل قرارگرفتن در معرض محرک‌ها یا آلرژن‌هایی که مرتبط با مراقبت‌های فردی، فعالیت‌های خانگی یا مشاغل خاص هستند، دوباره ظاهر شده یا تشدید شود.

نیاز سلول‌‌های پوست به موادمغذی مشابه سایر اندام‌های بدن است
 دکتر محمدرضا وفا/ استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران
نیاز سلول‌های پوست و مو به مواد مغذی همانند دیگر سلول‌هاست و مجموعه سلول‌های بدن برای عملکرد مطلوب به انواع ویتامین‌ها، املاح، اسیدهای چرب ضروری و اسیدهای آمینه نیاز دارند. این ریزمغذی‌ها از طریق مصرف چهار گروه غذایی اصلی در تغذیه روزمره تامین می‌شوند و همه افراد باید مقدار مشابهی از این مواد مغذی برای سلامت پوست و مو مصرف کنند. بخش مهم سازنده پوست، پروتئین‌ها، شامل اسیدهای آمینه ضروری و غیرضروری است که در منابع حیوانی مانند گوشت، شیر، تخم‌مرغ و منابع گیاهی مانند نان، غلات، حبوبات و مغزدانه‌ها به‌عنوان بهترین منابع پروتئین گیاهی یافت می‌شوند.

علاوه بر این، بخشی از ترکیبات نیز به سنتز یا ساخت اسیدهای آمینه و شکل‌گیری ساختمان پوست کمک می‌کنند که ویتامین‌های A و C را می‌توان مهم‌ترین آنها دانست. البته سایر ویتامین‌ها و املاح نیز اهمیت دارند، به‌طوری که ویتامین B6 در سنتز اسیدهای آمینه پروتئینی ضروری است و آهن و روی نیز به‌عنوان کوآنزیم در واکنش‌های بازسازی سلول‌های پوست نقش دارند. البته در کودکان، نوجوانان، مادران باردار و شیرده و سایر گروه‌های آسیب‌پذیر مانند سالمندان، مبتلایان به بیماری‌های زمینه‌ای و کسانی که دچار جراحت و سوختگی شده‌اند، علاوه بر نگهداری سلول‌ها، به مقادیر بیشتری از این مواد مغذی برای سنتز بافت‌های جدید نیاز خواهد بود.

کمبود برخی از اسیدهای چرب ضروری مشکلات پوستی را تشدید می‌کنند
تقریباً همه اجزای لازم برای نگهداری و سنتز بافت‌های جدید پوست، مو و اندام‌های مختلف با مصرف متعادل و متنوع خوراکی‌ها تامین می‌شوند. به‌عنوان مثال، دسته دیگری از مواد مغذی بسیار ضروری برای سلامت پوست و مو، اسید لینولئیک و اسید لینولنیک هستند که جزء اسیدهای چرب غیراشباع و چربی‌ها به شمار می‌آیند و برای سنتز بافت‌های جدید و نگهداری پوست لازم بوده و کمبود آنها موجب فرایند سفت و سخت شدن غیرطبیعی سلول‌های پوست و بروز علائم اگزما و پوسته‌شدن سطح پوست می‌شود.

نوشیدن آب کافی برای شادابی پوست ضروری است
آب نیز ماده ضروری برای همه واکنش‌های شیمیایی بدن و لازمه سلامت و شادابی پوست است که کمبود مصرف آن می‌تواند باعث خشکی و اختلال در سنتز بافت‌های جدید شده و احتمال آسیب در برابر عوامل محیطی را تشدید کند. نور خورشید یکی از مهم‌ترین عوامل آسیب‌رسان به پوست است که موجب افزایش استرس اکسیداتیو و التهاب می‌شود و نیاز به ترکیبات آنتی‌اکسیدانی را برای محافظت طبیعی پوست بیشتر می‌کند. البته مهم‌ترین اقدام، محافظت از پوست در برابر نور خورشید است. گرما و خشکی هوا نیز احتمال خشکی‌های موضعی پوست را تشدید می‌کند که با رعایت توصیه‌های محافظت از پوست و تغذیه صحیح می‌توان شادابی و طراوت پوست را حفظ کرد.

جایگزین‌های ایمن برای ترکیبات تحریک‌کننده در محصولات پوستی
 دکتر فاطمه افرا
پوست انسان به‌عنوان بزرگ‌ترین ارگان بدن، نقش حیاتی در محافظت از بدن در برابر عوامل محیطی دارد. با این حال، بسیاری از ترکیبات موجود در محصولات مراقبت از پوست ممکن است باعث تحریک، حساسیت یا واکنش‌های آلرژیک به‌ویژه در افرادی که پوست حساسی دارند، شوند. برخی از این ترکیبات شامل اسانس‌ها، الکل‌ها، سولفات‌ها، پارابن‌ها و رنگ‌های مصنوعی هستند. شناخت این ترکیبات و انتخاب جایگزین‌های ایمن‌تر می‌تواند به کاهش مشکلات پوستی کمک کرده و سلامت و شادابی پوست را حفظ کند.

یکی از رایج‌ترین ترکیبات تحریک‌کننده در محصولات پوستی و آرایشی، عطرها و اسانس‌های مصنوعی هستند. این ترکیبات معمولا به محصولات آرایشی و بهداشتی اضافه می‌شوند تا رایحه‌ای خوشایند ایجاد کنند اما می‌توانند باعث درماتیت تماسی و واکنش‌های آلرژیک شوند. افرادی که پوست حساسی دارند، بهتر است از محصولات بدون اسانس (Fragrance-Free) استفاده کنند یا به‌دنبال محصولاتی با اسانس‌های طبیعی مانند روغن‌های ضروری ملایم باشند؛ البته برخی از این روغن‌ها نیز ممکن است باعث تحریک شوند.

الکل‌های خشک‌کننده نظیر الکل دناتوره (Denatured Alcohol) و ایزوپروپیل الکل (Isopropyl Alcohol) نیز از دیگر عوامل تحریک‌کننده محسوب می‌شوند. این ترکیبات برای افزایش ماندگاری محصول و ایجاد حس سبکی روی پوست به کار می‌روند، اما باعث خشکی و ضعف سد محافظتی پوست می‌شوند. به جای این ترکیبات می‌توان از محصولات حاوی الکل‌های چرب مانند ستیل الکل و استئاریل الکل استفاده کرد که خاصیت نرم‌کنندگی دارند و به حفظ رطوبت پوست کمک می‌کنند.

سولفات‌ها نیز از دیگر ترکیبات تحریک‌کننده‌ای هستند که در شوینده‌های پوستی و شامپوها یافت می‌شوند. سدیم لوریل سولفات (SLS) و سدیم لورت سولفات (SLES) به‌عنوان مواد کف‌کننده مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما ممکن است موجب خشکی و تحریک پوست شوند. برای جایگزینی این ترکیبات، می‌توان از محصولات حاوی پاک‌کننده‌های ملایم مانند کوکامیدوپروپیل بتائین (Cocamidopropyl Betaine) یا سورفکتانت‌های گیاهی بهره برد که به پاک‌سازی پوست کمک می‌کنند بدون آنکه باعث خشکی و التهاب شوند.

پارابن‌ها که به‌عنوان نگهدارنده‌های شیمیایی در بسیاری از محصولات پوستی به کار می‌روند، نیز ممکن است در برخی افراد واکنش‌های حساسیتی ایجاد کنند. اگرچه مطالعات هنوز تاثیر قطعی آن‌ها بر سلامت را مشخص نکرده‌اند، اما بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند از گزینه‌های جایگزین استفاده کنند. نگهدارنده‌های طبیعی مانند عصاره‌های گیاهی (روغن درخت چای، عصاره هسته گریپ‌فروت) یا ترکیباتی مانند فنوکسی‌اتانول (Phenoxyethanol) می‌توانند انتخاب‌های ایمن‌تری برای پوست‌های حساس باشند.

در نهایت، استفاده از محصولات پوستی ایمن برای افراد با پوست حساس نیازمند توجه به ترکیبات تشکیل‌دهنده آن‌هاست. انتخاب محصولاتی با فرمولاسیون ساده، فاقد عطر، سولفات، الکل‌های خشک‌کننده و مواد نگه‌دارنده شیمیایی می‌تواند به حفظ سلامت پوست کمک کند. همچنین، آزمایش محصولات روی قسمت کوچکی از پوست قبل از استفاده کامل می‌تواند از بروز واکنش‌های ناخواسته جلوگیری کند. استفاده از مرطوب‌کننده‌های غنی از ترکیبات تسکین‌دهنده مانند آلوئه‌ورا، سرامیدها و نیاسینامید نیز می‌تواند به تقویت سد دفاعی پوست و کاهش حساسیت‌های پوستی کمک کند. توجه به این نکات، انتخاب محصولات مناسب را آسان‌تر کرده و موجب حفظ سلامت و لطافت پوست خواهد شد.