فرزانه فولادبند
دانشجوی دکتری تخصصی علوم ارتباطات
اشرف خانم 47 سال داشت، از جوانی معلم بود و هنوز چند سالی از خدمتش باقی مانده بود. چندی پیش یک سفر زیارتی برایش پیش آمد که با عادت ماهانه‌اش همزمان بود، به همین خاطر تصمیم گرفت برای راحتی بیشتر در سفر از قرص جلوگیری از بارداری استفاده کند و بدون مشورت پزشک این کار را انجام داد. مدتی نگذشته بود که پادرد امانش را برید. اول فکر کرد مثل همیشه به خاطر شغل معلمی و کارهای خانه و زیاد سرپا ایستادن پا درد سراغش آمده اما با روش‌های معمول مشکل برطرف نشد و ورم هم به دردش اضافه شد. خلاصه شدت درد آنقدر زیاد شد که او را به درمانگاه کشاند، پزشک با گرفتن شرح حال برایش سنوگرافی نوشت و نتیجه نشان داد خون در عروق پایش لخته شده است.
اشرف خانم نه اضافه وزن داشت، نه سیگار می‌کشید، فعالیت بدنی و تحرکش هم کم نبود؛ به نظر می‌رسید قرص‌های هورمونی جلوگیری از بارداری در آن سن و سال در ایجاد این مشکل نقش داشته باشند. مشکلی که سبب شد مدتی برای پیگیری درمان دارویی و مراقبت‌ها و کنترل‌های روند درمان مجبور به صرف هزینه و زمان و رفت و آمد به مراکز تخصصی شود. اشرف خانم که حسابی ترسیده بود گوشی تلفن را برداشت و به همه خانم‌های دوست و فامیل و آشنا توصیه کرد سرخود قرص‌های هورمونی مصرف نکنند تا مثل او به دردسر نیفتند و گرفتار دوا و درمان نشوند.
خدا را شکر مشکل اشرف خانم برطرف شد اما گاهی ممکن است اتفاقات بدتری هم بیفتد. صحبت‌های دکتر طاهره افتخار متخصص بیماری‌های زنان را درباره این مشکل و راه‌های پیشگیری و کنترل آن در ادامه بخوانید.
: خانم دکتر! برخی خانم‌ها که قصد سفر زیارتی دارند برای اینکه بتوانند راحت‌تر زیارت کنند و اعمال عبادی را به جا بیاورند با استفاده از قرص‌های جلوگیری از بارداری عادت ماهانه‌شان را عقب می‌اندازند، نظر شما به عنوان متخصص زنان در این مورد چیست؟
بله، متاسفانه شاهد هستیم که برخی خانم‌ها برای روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان و برخی برای راحتی و انجام اعمال در سفرهای زیارتی با استفاده از قرص‌های پیشگیری از بارداری عادت ماهانه‌شان را عقب می‌اندازند در حالیکه این کار اصلاً توصیه نمی‌شود. در شرایطی مانند روزه‌داری مصرف مایعات کم می‌شود، در سفرهای زیارتی نیز عوامل خطر مختلف مانند گرمای هوا، در دسترس نبودن سرویس بهداشتی در زمان‌های مورد نیاز، مصرف کم مایعات وجود دارد و مصرف قرص‌های هورمونی هم که به این مجموعه اضافه شود خطر لخته شدن خون در عروق افزایش پیدا می‌کند که متاسفانه مشکل شایعی است.
: اگر خون در عروق لخته شود چه اتفاقی می‌افتد؟
بدترین عروقی که ممکن است درگیر شوند عروق مغزی است که در این حالت ممکن است فرد حتی جانش را از دست بدهد. لخته شدن خون در پا هم شایع است که علایم آن ورم و درد شدید پا است. در این حالت هم ممکن است لخته از جایش کنده شود و به عروق ریه و مغز برسد و خطرات جدی در پی داشته باشد. متاسفانه همانطور که اشاره کردم در بیمارستان‌ها مشاهده می‌کنیم که این مشکل شیوع زیادی هم دارد.
: چه زمانی پس از مصرف قرص احتمال ایجاد لخته خون در عروق وجود دارد؟
این زمان به هیچ عنوان مشخص و قابل پیش‌بینی نیست. نمی‌توان زمان خاصی برای لخته شدن خون در نظر گرفت. حتی ممکن است این اتفاق نیفتد اما هر چه بدن کم آب تر باشد، هوا گرم تر باشد و تعریق بیشتر باشد احتمال لخته شدن خون بیشتر است. در این شرایط حتی بدون مصرف قرص خطر وجود دارد و مصرف قرص به این خاطر که خطر را تشدید می‌کند، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.
: آیا خطر ایجاد لخته خون در برخی قرص‌ها بیشتر و در انواع دیگر کمتر است؟
همه قرص‌ها عوارض دارند. حتی قرص‌های پروژستینی که می‌گویند بی‌خطرند ممکن است عوارضی مانند تهوع، استفراغ، سردرد و مشکلات گوارشی ایجاد کنند.
: با این وجود دستکاری فرایند طبیعی بدن منطقی به نظر نمی‌رسد، اینطور نیست؟
بله، لزومی‌برای این کار وجود ندارد. در سفرهای زیارتی این موضوع لحاظ شده است و از طرف کاروان‌های زیارتی برای خانم‌هایی که در این شرایط هستند زمان بیشتر در نظر گرفته می‌شود و در زمان مناسب به آنها کمک می‌شود تا اعمالشان را به جا بیاورند. راه حل‌های بهتر و طبیعی‌تر از جمله تغییر برنامه‌ریزی زمانی برای این موارد وجود دارد و نیازی به مداخله نیست.
: سن بالا یکی از عوامل خطر لخته شدن خود در عروق است و مصرف این قرص‌ها در خانم‌هایی با سن و سال نسبتاً بالا شایع است که می‌تواند این خطر را تشدید کند، درست است؟
دقیقاً! مصرف قرص‌های هورمونی جلوگیری از بارداری برای زنان پا به سن گذاشته که نزدیک سن یائسگی هستند و رحم‌های بزرگی دارند خیلی توصیه نمی‌شود. در این شرایط اگر الزامی برای تغییر زمان عادت ماهانه باشد با مشورت پزشک می‌توان راه‌های مناسب را انتخاب کرد، در مواردی هم می‌توان عادت ماهانه را جلو انداخت.
: برخی خانم‌ها به دلیل خونریزی زیاد دچار کم‌خونی می‌شوند و برای اینکه مدتی عادت ماهانه نشوند سراغ مصرف این قرص‌ها می‌روند، این کار درست است؟
چرخه قاعدگی یک فرایند طبیعی است و یک فرایند طبیعی را نباید دستکاری کرد. اگر هم کسی بنا به دلایلی اصرار به این کار داشته باشد راه‌های کم خطرتر هم وجود دارد. اگر کسی به دلایل جسمی مانند خونریزی زیاد و کم‌خونی ناشی از آن قصد دارد عادت ماهانه‌اش را مدتی عقب بیندازد می‌تواند از قبل و از چند ماه جلوتر با در نظر گرفتن زمان به پزشک متخصص مراجعه کند و از آمپول‌هایی استفاده کند که عادت ماهانه نشود، البته این آمپول‌ها هم عوارض خودش را دارد و ممکن است حالت‌هایی مانند گرگرفتگی ایجاد کند که می‌تواند در سفر کلافه‌کننده باشد.
: حرف یا نکته آخر؟
لازم است این نکته را هم عنوان کنم که هیچ تضمینی وجود ندارد که با مصرف قرص (با وجود خطراتی که دارد) عادت ماهانه حتماً به تعویق بیفتد. در واقع ممکن است با وجود مصرف قرص فرد در سفر دچار لکه بینی شود. باز هم تاکید می‌کنم لزومی به دستکاری روال طبیعی بدن نیست. اگر هم بنا به شرایط و دلایلی الزامی وجود داشت با در نظر گرفتن زمان و مراجعه به پزشک متخصص و استفاده از گزینه‌های کم خطرتر می‌توان این کار را انجام داد و اقدامات سرخود می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری در پی داشته باشد.
7 نکته درباره پیشگیری از بارداری در زنان مسن
یکی از سوالات رایج موجود در خانم‌ها با سن بالا یا افرادی که زمان یائسگی آنها نزدیک است، چگونگی پیشگیری از بارداری با کمترین خطر یا عوارض جانبی است و اینکه تا چه زمانی می‌توان از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده کرد. از آن‌جا که بارداری در سنین بالا، خطر بیشتری برای مادر و جنین دارد و احتمال بارداری در دوران پیش از یائسگی وجود دارد توصیه می‌شود خانم‌های مسن با توجه به شرایط خود از روش‌های پیشگیری از بارداری استفاده کنند.
همه روش‌ها برای زنان با سن بالا بدون خطر است اما:
زنان مسن‌تر که در معرض خطر بیماری‌های قلبی هستند و یا افراد مبتلا به فشار خون بالا، بیماری قند یا سیگاری‌ها نباید از قرص‌های جلوگیری از بارداری یا آمپول‌های پیشگیری یک ماهه استفاده کنند.
خانم‌هایی که از روش «دوره مطمئن» استفاده می‌کنند باید با شروع سن پیش از یائسگی از روش دیگری استفاده کنند. (دوره‌ای که با توجه به سیکل قاعدگی و تخمک‌گذاری مطمئن هستید) دلیل این توصیه آن است که استفاده از روش دوره مطمئن در دوران نزدیک به یائسگی به دلیل نامنظم شدن دوره‌های قاعدگی و نامشخص بودن تخمک‌گذاری مشکل است.
ممکن است استفاده از آی‌یودی (دستگاه داخل رحمی) مشکل خونریزی شدید دوران قاعدگی را در خانم‌های مسن افزایش دهد.
بستن لوله در آقایان و خانم‌ها می‌تواند انتخاب خوبی برای زوجین با سن بالاتری باشدکه دیگر نمی‌خواهند فرزند بیشتری داشته باشند.
در مورد اینکه تا چه زمان می‌توان از روش‌های جلوگیری از بارداری استفاده کرد باید به نکات زیر توجه کرد:
آی‌یودی را می‌توان در زمان نزدیک به یائسگی هم استفاده کرد اما اگر یائسگی قبل از 50 سالگی اتفاق بیفتد باید آی‌یودی را دو سال بعد و اگر بعد از 50 سالگی اتفاق بیفتد، باید آی‌یودی را یک سال بعد از آخرین قاعدگی خارج کنید.
روش‌های هورمونی (قرص، آمپول) می‌توانند خونریزی قاعدگی را تحت تاثیر قرار داده و باعث اشکال در تشخیص دوره یائسگی شود. می‌توانید برای جلوگیری از به وجود آمدن این اشکال، مصرف روش‌های هورمونی را قطع و از کاندوم استفاده کنید. اگر استفاده‌کننده از قرص یا آمپول یک ماهه، تا شش ماه خونریزی قاعدگی نداشت، دیگر نیازی به استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری ندارد.
زنان مسن با فعالیت جنسی، حتی اگر یائسه شده باشند و نیازی به پیشگیری از بارداری نداشته باشند، در معرض خطر بیماری‌های مقاربتی و ویروس ایدز هستند و باید از خودشان محافظت کنند.
ارتباط مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری و لخته شدن خون در عروق
قرص‌های جلوگیری از بارداری یکی از روش‌های رایج پیشگیری از بارداری هستند که به طور گسترده توسط زنان در سراسر جهان استفاده می‌شوند. با این حال، مطالعات علمی‌نشان داده‌اند که این قرص‌ها، به ویژه انواع حاوی استروژن، می‌توانند خطر لخته شدن خون یا ترومبوز ورید عمقی را افزایش دهند.
قرص‌های جلوگیری از بارداری ترکیبی (حاوی استروژن و پروژستین) و قرص‌های فقط پروژستینی به عنوان روش‌های موثر پیشگیری از بارداری شناخته می‌شوند. با این حال، یکی از عوارض جانبی نادر اما جدی این قرص‌ها، افزایش خطر لخته شدن خون در رگ‌های عمقی، به ویژه در پاها است. این وضعیت به عنوان ترومبوز ورید عمقی شناخته می‌شود و در موارد شدید می‌تواند منجر به آمبولی ریه شود.
استروژن موجود در قرص‌های جلوگیری از بارداری ترکیبی باعث تغییراتی در سیستم انعقادی خون می‌شود. این تغییرات شامل افزایش سطح فاکتورهای انعقادی مانند فیبرینوژن و کاهش سطح پروتئین‌های ضد انعقاد است. این عدم تعادل در سیستم انعقادی خون می‌تواند احتمال تشکیل لخته را افزایش دهد.
نتایج تحقیقات علمی
تحقیقات علمی‌نشان می‌دهند که قرص‌های جلوگیری از بارداری ترکیبی، به ویژه انواع حاوی پروژستین‌های نسل سوم و چهارم، می‌توانند خطر لخته شدن خون را افزایش دهند.
یک مطالعه مروری در سال ۲۰۱۵ نشان داد که خطر لخته شدن خون در زنان مصرف‌کننده قرص‌های جلوگیری از بارداری ترکیبی حدود ۲ تا ۴ برابر بیشتر از زنانی است که از این قرص‌ها استفاده نمی‌کنند. این مطالعه همچنین نشان داد که خطر لخته شدن خون در قرص‌های حاوی پروژستین‌های نسل سوم (مانند دزوژسترول و ژستودون) بیشتر از قرص‌های حاوی پروژستین‌های نسل دوم (مانند لوونورژسترول) است.
مطالعه دیگری در سال 2011 در دانمارک انجام شد که با بررسی ۱.۶ میلیون زن، نشان داد که خطر لخته شدن خون در زنان مصرف‌کننده قرص‌های جلوگیری از بارداری ترکیبی حدود ۳ تا ۹ مورد در هر ۱۰ هزار زن در سال است. این مطالعه همچنین تایید کرد که خطر لخته شدن خون در قرص‌های حاوی پروژستین‌های نسل سوم و چهارم بیشتر است.
مطالعه محققان انگلیسی در سال 2012 نیز نشان داد که خطر لخته شدن خون در زنان مصرف‌کننده قرص‌های حاوی دروسپیرنون (یک پروژستین نسل چهارم) حدود ۶.۳ برابر بیشتر از زنانی است که از قرص‌های جلوگیری از بارداری استفاده نمی‌کنند. این مطالعه همچنین تاکید کرد که خطر لخته شدن خون در زنان با سابقه ترومبوز یا اختلالات انعقادی به طور قابل توجهی بیشتر است.
یک مطالعه مروری دیگر که در سال ۲۰۲۰ انجام شد نشان داد که خطر لخته شدن خون در زنان مصرف‌کننده قرص‌های فقط پروژستینی (مانند قرص‌های مینیپیل) بسیار کمتر از قرص‌های ترکیبی است. این مطالعه پیشنهاد کرد که زنان با سابقه ترومبوز یا عوامل خطر دیگر ممکن است از قرص‌های فقط پروژستینی به عنوان یک گزینه ایمن‌تر بهره‌مند شوند.
عوامل خطر
تحقیقات نشان داده‌اند که برخی عوامل می‌توانند خطر لخته شدن خون را در زنان مصرف‌کننده قرص‌های جلوگیری از بارداری افزایش دهند. این عوامل عبارتند از:
سابقه شخصی یا خانوادگی ترومبوز
چاقی و نمایه توده بدنی بالای ۳۰
سیگار کشیدن، به ویژه در زنان بالای ۳۵ سال
بی‌تحرکی طولانی و شرایطی مانند سفرهای طولانی یا بستری بودن در بیمارستان
بارداری و دوره پس از زایمان
علائم لخته شدن خون در پا
آگاهی از علائم و اقدامات پیشگیرانه می‌تواند به کاهش خطر کمک کند. زنان مصرف‌کننده قرص‌های جلوگیری از بارداری باید نسبت به علائم لخته شدن خون در پاها هوشیار باشند. در صورت بروز هر گونه علائم مشکوک، مراجعه فوری به پزشک ضروری است. این علائم عبارتند از:
تورم در یک پا و به ندرت هر دو پا
درد یا حساسیت در پا، به ویژه هنگام ایستادن یا راه رفتن
قرمزی یا تغییر رنگ پوست در ناحیه ایجاد لخته
احساس گرما در ناحیهایجاد لخته
در صورت مشاهده این علائم، مراجعه فوری به پزشک ضروری است.
پیشگیری و مدیریت
برای کاهش خطر لخته شدن خون در پی مصرف قرص‌های جلوگیری از بارداری، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
انتخاب روش مناسب: زنان با سابقه ترومبوز یا عوامل خطر دیگر ممکن است نیاز به استفاده از روش‌های پیشگیری از بارداری غیرهورمونی داشته باشند.
ترک سیگار: زنان سیگاری، به ویژه بالای ۳۵ سال، باید سیگار را ترک کنند.
فعالیت بدنی: اجتناب از بی‌تحرکتی و انجام حرکات منظم پا در طول سفرهای طولانی.
وزن سالم: حفظ وزن مناسب و پیشگیری از چاقی.