فرزانه فولادبند، دانشجوی دکتری تخصصی علوم ارتباطات
هوش مصنوعی به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌های روز، تاثیرات عمیقی بر حوزه‌های مختلف زندگی انسان گذاشته است. یکی از این حوزه‌ها، پزشکی و سلامت است. از تشخیص بیماری‌ها تا درمان و پیشگیری، هوش مصنوعی به پزشکان و متخصصان بهداشتی کمک می‌کند تا خدمات بهتری را به بیماران ارائه دهند. اما چطور باید از آن استفاده کرد و کاربردهای مختلف هوش مصنوعی در پزشکی و سلامت چیست و چه مزایا و چالش‌هایی دارد.

در این‌باره با دکتر پوریا عادلی، پزشک درمانگر سرطان، متخصص رادیوانکولوژی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات پورسینا حکیم و رئیس انجمن سرطان‌های زنان ایران شاخه مرکزی که بیش از ۱۵ سال سابقه کار در حوزه درمان بیماران مبتلا به سرطان را نیز در سوابقش دارد، گفت‌وگو کرده‌ایم که می‌خوانید.

: آقای دکتر! این روزها هوش مصنوعی موضوع بحث اکثر محافل علمی است و گفته می‌شود در بیشتر حوزه‌های زندگی بشر تغییر و تحول ایجاد خواهد کرد. شما این موضوع را در حوزه پزشکی چطور ارزیابی می‌کنید؟
واقعیت این است که هوش مصنوعی (AI) در حال تبدیل شدن به یکی از بازیگران اصلی دنیای پزشکی است، خصوصاً در رشته‌هایی مثل انکولوژی که با حجم زیادی از داده‌های پیچیده سر و کار داریم. ما با انبوهی از اطلاعات از جمله تصاویر رادیولوژی، داده‌های ژنتیکی، آزمایش‌های پاتولوژی، سوابق درمانی و حتی پاسخ‌های متغیر بیماران به داروها مواجه‌ایم. تحلیل این داده‌ها برای انسان وقت‌گیر و مستعد خطاست، ولی AI می‌تواند در زمان بسیار کوتاه الگوهایی رو تشخیص دهد که شاید چشم انسان قادر به دیدنش نباشد.
برای مثال، در غربالگری سرطان پستان، مدل‌های AI توانستند در برخی موارد ضریب دقتی حتی بالاتر از رادیولوژیست‌ها ارائه بدهند. این یعنی ما می‌توانیم با کمک  AI، تشخیص‌های زودهنگام‌تر و دقیق‌تری داشته باشیم و این در انکولوژی می‌تواند مرز بین زندگی و مرگ باشد.

: چشم‌انداز هوش مصنوعی در حوزه درمان را چطور می‌بینید؟
خیلی روشن و حتی فراتر از آن، اجتناب‌ناپذیر است. ما داریم به سمت درمان‌های دقیق و فردمحور  (precision medicine) حرکت می‌کنیم. یعنی به‌جای اینکه همه بیماران با یک دارو درمان شوند، AI  کمک می‌کند داده‌های ژنتیکی، بیومارکرها، سوابق بالینی و حتی سبک زندگی فرد را تحلیل کنیم تا بتوانیم یک مسیر درمانی کاملاً شخصی‌سازی‌شده طراحی کنیم.
در آینده،AI  ممکن است حتی در لحظه درمان را با توجه به پاسخ بدن بیمار تنظیم کند. مثلاً اگر بیمار حین شیمی‌درمانی نشانه‌هایی از مقاومت دارویی بروز دهد، سیستم می‌تواند به پزشک هشدار بدهد که دارو عوض شود یا دوز آن تنظیم شود؛ این یعنی تصمیم‌گیری‌های کلینیکی در لحظه و با پشتوانه داده.

: پزشکان و سیستم درمان چطور می‌توانند از هوش مصنوعی استفاده کنند و این کار ممکن است چه مزایا و معایبی داشته باشد؟
هوش مصنوعی می‌تواند در بسیاری از بخش‌های کار پزشک از تحلیل تصاویر رادیولوژیک، تا تفسیر آزمایش‌های پیچیده ژنتیکی و گزینه‌های درمانی بر اساس جدیدترین راهنما‌ها و مطالعات نقش مکمل داشته باشد.
کاهش خطای انسانی در تشخیص، صرفه‌جویی در زمان پزشک، مخصوصاً در کارهای معمول مانند پرونده‌نویسی، بهبود تصمیم‌گیری در شرایط پیچیده و کمک به تشخیص‌های زودهنگام در غربالگری بیماری‌ها از مزایای هوش مصنوعی و  وابستگی بیش از حد به تصمیمات الگوریتمی و کاهش قضاوت بالینی، احتمال خطا در مدل‌هایی که با داده‌های ناقص یا نامتوازن آموزش دیده‌اند، ابهامات اخلاقی و قانونی درباره مسئولیت خطاهای  AIو چالش‌هایی در حفظ حریم خصوصی داده‌های بیماران از معایب آن است.
پس مهم است که پزشک‌ها بدانند چطور از این ابزار استفاده کنند، ولی جایگزین شدن هوش مصنوعی با پزشک خطرناک است.

: طبیعتاً بیماران هم از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، آیا مشورت با هوش مصنوعی در مورد بیماری و سلامت مورد تایید است؟
اگه در حد کسب اطلاعات کلی، یا استفاده از چک‌لیست‌های غربالگری باشد، می‌تواند مفید باشد. بعضی اپلیکیشن‌های AI می‌توانند کمک کنند بیماران بفهمند علائم‌شان نیاز به پیگیری دارد یا نه. این می‌تواند به افزایش سواد سلامت مردم کمک کند.
ولی AI به‌هیچ‌وجه جای مشورت با پزشک را نمی‌گیرد. چون هوش مصنوعی هنوز نمی‌تواند همه پیچیدگی‌های انسانی، زمینه‌های روانی و شرایط خاص بالینی را درک کند. به‌خصوص در بیماری‌های مزمن یا پیچیده مثل سرطان، تصمیم‌گیری فقط با داده نیست؛ قضاوت بالینی، شناخت بیمار و تجربه نقش بزرگی دارند.

: استفاده از هوش مصنوعی چه تفاوتی با استفاده از مرورگرها و جستجو درباره بیماری‌ها در گوگل دارد؟
گوگل یک موتور جست‌وجو است، یعنی هر چیزی که برایش بنویسید، صرفاً اطلاعات عمومی به شما می‌دهد، بدون اینکه در نظر بگیرد تو چه کسی هستی، چند سالت است، چه سابقه‌ای داری یا الان دقیقاً چه شرایطی داری؛ اما سیستم‌های AI که برای کاربرد پزشکی طراحی شده‌اند، قابلیت تحلیل داده‌های شخصی‌سازی‌شده را دارند. مثلاً اگر شما و یک بیمار دیگر یک علامت مشابه داشته باشید، AI  ممکن است به هر کدام‌تان پیشنهاد متفاوتی بدهد چون زمینه‌های بالینی‌تان فرق می‌کند. این تفاوت اصلی شخصی‌سازی بر اساس داده واقعی است.

: حرف یا نکته آخر؟
هوش مصنوعی یه ابزار قدرتمند است، اما ابزار باقی می‌ماند. درست است که AI می‌تواند به ما در تشخیص، انتخاب درمان و حتی پیش‌بینی سیر بیماری کمک کند، اما جایگزین قضاوت انسانی، تجربه بالینی و رابطه پزشک و بیمار نیست. ما به عنوان پزشک باید بتوانیم از AI به عنوان یک «همکار هوشمند» استفاده کنیم، نه به عنوان جایگزین خودمان و هوش مصنوعی نباید مانع تسلط ما بر داده‌ها و اطلاعات علمی روز باشد.
در نهایت، پزشکی فقط علم نیست، هنر هم هست. هیچ الگوریتمی نمی‌تواند جای یک نگاه آرامش‌بخش، یا یک جمله‌ی امیدبخش از طرف پزشک و رابطه متقابل بین پزشک و بیمار و تجربیات پزشک درمانگر را بگیرد.