مریم منصوری
نشست خبری بیست‌وهشتمین کنگره جامعه اورولوژی ایران، برگزار شد. این کنگره که یکی از مهم‌ترین گردهمایی‌های علمی در حوزه اورولوژی است، از ۲۳ تا ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ در مرکز همایش‌های بین‌المللی دانشگاه شهید بهشتی تهران برگزار خواهد شد. این رویداد علمی با حضور جمعی از متخصصان و پژوهشگران برتر این حوزه، جدیدترین تحقیقات، دستاوردها و روش‌های نوین درمانی را ارائه خواهد کرد. در این نشست، متخصصان حوزه ارولوژی به مهمترین موضوعات این حوزه پرداختند.

نگاهی به تازه‌ترین آمار سنگ کلیه در ایران
 دکتر امیرحسین کاشی
متخصص ارولوژی و دبیر علمی کنگره
آخرین مطالعه ملی در حوزه سنگ کلیه که با مشارکت مرکز تحقیقات ارولوژی و همکاری سایر مراکز تحقیقاتی در سطح کشور انجام شده، نشان می‌دهد که احتمال ابتلای هر فرد ایرانی به سنگ کلیه در طول عمر، حدود ۶.۶ درصد است. بر اساس نتایج همین تحقیق، در صورت بررسی مقطعی، در حال حاضر حدود ۲.۲ درصد افراد جامعه با این بیماری درگیر هستند؛ عددی که به‌ویژه در حوزه پزشکی بسیار بالا تلقی می‌شود. این مطالعه به‌صورت تلفنی و در سطح ملی انجام شده و جامعه آماری آن بر پایه شماره‌تلفن‌های ثبت‌شده در مخابرات انتخاب شده است. با توجه به حجم نمونه، روش اجرا و پوشش جمعیتی، داده‌های این تحقیق نسبت به مطالعات پیشین قابل استنادتر و از نظر آماری چشمگیرتر هستند. سنگ کلیه می‌تواند پیامدهای جدی مانند درد کلیوی، نارسایی کلیه، عفونت ادراری و حتی غیبت‌های شغلی را به‌دنبال داشته باشد.

بازنگری در الگوی جهانی توزیع سنگ کلیه
در گذشته تصور رایجی وجود داشت مبنی بر اینکه ایران روی «کمربند سنگ کلیه» قرار دارد؛ مسیری که از شمال چین آغاز می‌شود و از افغانستان، ایران و ترکیه عبور می‌کند. علت این تصور، اقلیم گرم و خشک منطقه بود که موجب شیوع بالای سنگ کلیه می‌شد. اما یافته‌های جدید در پایگاه بار جهانی بیماری‌ها (GBD) که توسط دانشگاهی در ایالات متحده اداره می‌شود، نشان می‌دهد که دیگر نمی‌توان با قطعیت گفت ایران شیوع بالاتری نسبت به سایر کشورها دارد. به‌عنوان نمونه، در آمریکا نیز شیوع سنگ کلیه حدود ۷ درصد گزارش شده است؛ آماری نزدیک به ایران. در مجموع، بر اساس نوع مطالعه و روش ارزیابی، شیوع سنگ کلیه در کشورهای مختلف بین ۳ تا ۱۵ درصد متغیر است و ایران در میانه این طیف قرار دارد.

افزایش قابل‌توجه سنگ‌های اسیداوریکی در ایران
در مطالعه تازه‌ای که مقاله آن نیز در نشریه‌ای معتبر منتشر شده، آمار جالب توجهی درباره ترکیب شیمیایی سنگ‌های کلیه در ایران به‌دست آمده است. نتایج نشان می‌دهد درصد سنگ‌های اسیداوریکی در ایران به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از میانگین جهانی است. برای مثال، در تهران حدود ۴۲ درصد و در شهرهایی مانند شیراز و اصفهان حدود ۴۷ درصد سنگ‌های کلیوی از نوع اسیداوریکی هستند. طبق تعریف مایوکلینیک، سنگی که یکی از اجزای تشکیل‌دهنده‌اش اسید اوریک است، در این دسته قرار می‌گیرد. این درصد در مقایسه با دیگر کشورها بسیار بالاست. گرچه علت این پدیده هنوز مشخص نیست و در حد فرضیه قرار دارد، اما از آن‌جایی‌ که سنگ‌های اسیداوریکی نسبت به سنگ‌های کلسیمی شایع در دیگر کشورها، راحت‌تر با درمان دارویی کنترل می‌شوند، می‌توان آن را از برخی جهات مثبت ارزیابی کرد. مقاله مربوط به این یافته کمتر از شش ماه پیش منتشر شده است و موضوع در حال بررسی‌های بیشتر است.

بررسی علمی نقش آب در بروز سنگ کلیه
یکی از پرسش‌های رایج درباره سنگ کلیه، درباره تاثیر آب مصرفی بر شکل‌گیری این بیماری است. در میان توصیه‌های علمی موجود، افزایش مصرف آب آشامیدنی مهم‌ترین، موثرترین و پایدارترین توصیه برای پیشگیری از سنگ‌سازی به‌شمار می‌رود؛ توصیه‌ای که بارها در مطالعات بین‌المللی مورد تایید قرار گرفته است.
یکی از مهمترین عللی که منجر به سنگ‌سازی به ویژه در مناطق کویری می‌شود، محدودیت مصرف آب است. به همین دلیل، نخستین و مهم‌ترین توصیه به ساکنان این مناطق، افزایش میزان نوشیدن آب است. اما سوال مهم این است: چه مقدار آب کافی است؟
چند معیار علمی برای پاسخ به این پرسش وجود دارد: دریافت روزانه ۲.۵ تا ۳ لیتر آب؛ دفع ۲ تا ۲.۵ لیتر ادرار در شبانه‌روز و وزن مخصوص ادرار که باید در بیشتر اوقات روز کمتر از 1.010 تا 1.012 باشد. این عدد نشان می‌دهد که ادرار به اندازه کافی رقیق است و خطر تشکیل سنگ کاهش می‌یابد.
pH آب: در این میان، شبهاتی نیز درباره pH آب مطرح شده که تبلیغات گسترده‌ای در فضای مجازی درباره آن وجود دارد. شواهد علمی نشان می‌دهند که pH خنثی (نرمال) بهترین حالت است و تبلیغات پیرامون قلیایی یا اسیدی بودن آب، فاقد پشتوانه علمی بوده و گمراه‌کننده‌اند.
نحوه مصرف آب: نکته حائز اهمیت دیگر، نحوه مصرف آب است. نوشیدن آب باید به‌صورت متوازن در طول شبانه‌روز انجام شود؛ نوشیدن حجم زیادی از آب در روز و محدود کردن آن در شب، تاثیر مطلوبی ندارد. بهتر است بخشی از آب روزانه به ساعات شب اختصاص یابد.
املاح آب: درباره املاح آب نیز مطالعات متعددی در ایران، اروپا و ایالات متحده انجام شده‌ است. در یکی از پژوهش‌های ملی، محققان ارتباط شیوع سنگ کلیه با میزان املاح موجود در آب آشامیدنی مناطق مختلف ایران را بررسی کردند. یافته‌ها، مشابه نتایج مطالعات بین‌المللی، نشان دادند که غلظت املاح موجود در آب تاثیر قابل‌توجهی در ایجاد سنگ کلیه ندارد. علت آن نیز روشن است: آب علاوه بر املاح سنگ‌ساز، حاوی ترکیباتی است که از سنگ‌سازی جلوگیری می‌کنند. بر این اساس، به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود به‌دلیل «سنگین بودن آب» یا «وجود املاح»، از نوشیدن آب مناطقی خاص پرهیز شود. آنچه اهمیت دارد، نوشیدن آب کافی از منابع بهداشتی در دسترس است. البته برای بیماران دارای سابقه سنگ کلیه، توصیه‌های تخصصی‌تری وجود دارد که بسته به نوع سنگ متفاوت است. برای مثال، سنگ‌های اسید اوریکی به‌خوبی به درمان دارویی و رژیم‌های غذایی کم‌پروتئین پاسخ می‌دهند.
باید بدانید سنگ کلیه پدیده‌ای چندعاملی است. مثلا یکی از عوامل کلیدی آن، اگزالات است که 90درصد آن از متابولیسم بدن (منشا آندوژن) و ۱۰ درصد آن از رژیم غذایی (منشا اگزوژن) حاصل می‌شود. اگزالات با کلسیم موجود در ادرار ترکیب می‌شود و کریستال‌های اگزالات کلسیم را می‌سازد؛ اگر این کریستال‌ها زیاد و درشت شوند، می‌توانند به هم بچسبند و سنگ کلیه تشکیل دهند. افزایش غلظت اگزالات یا کلسیم در ادرار یا کاهش حجم ادرار، احتمال سنگ‌سازی را بیشتر می‌کند. جالب اینکه باکتری خاصی در روده وجود دارد که اگزالات غذایی را تجزیه می‌کند و مانع از جذب آن می‌شود. عملکرد این باکتری وابسته به ژنتیک، مصرف آنتی‌بیوتیک و عوامل متعدد دیگری است که باید در نظر گرفته شوند.

پزشکی مدرن در برابر تئوری‌های ساده‌انگارانه
اشتباه رایجی که هنوز در برخی منابع مشاهده می‌شود، سنجش سختی آب صرفاً بر اساس میزان کلسیم آن است. چنین رویکردهایی از دهه‌ها پیش در جریان بوده‌اند؛ نمونه‌ای از آن را می‌توان در باورهای قدیمی درباره خواص اسفناج و انیمیشن «ملوان زبل» مشاهده کرد. با وجود آهن بالا در اسفناج، به‌دلیل حضور اگزالات، آهن جذب بدن نمی‌شود، بنابراین خوردن اسفناج به خونسازی کمکی نمی‌کند.
در مجموع، دیدگاه‌های ساده‌انگارانه یا «نگاه لوله تفنگی» به این موضوع، نادرست هستند. پزشکی امروز، مبتنی بر شواهد تجربی و مطالعات دقیق است، نه تئوری‌های تاییدنشده. برای نمونه، برخی تئوری‌ها ادعا می‌کنند مصرف آب معدنی از سنگ‌سازی جلوگیری می‌کند، اما مطالعات نشان می‌دهند نرخ ابتلا به سنگ کلیه در مصرف‌کنندگان آب معدنی و آب شهری تفاوتی ندارد. همین موضوع درباره روزه‌داری نیز مطرح است. برخی آن را عاملی برای افزایش خطر سنگ کلیه می‌دانند، اما پژوهش‌هایی در کشورهای مختلف از جمله عربستان، کویت، ایران و پاکستان چنین ارتباطی را تایید نکرده‌اند.

بررسی علمی ادعای تاثیر آب چشمه‌ها و داروهای گیاهی در پیشگیری از سنگ کلیه
بسیاری می‌پرسند، آیا ادعای تاثیر آب برخی چشمه‌ها در کاهش سنگ کلیه را تایید می‌کنید؟ این‌گونه ادعاها در میان عموم بسیار رایج است و تحقیقاتی که انجام شده این ادعا را ثابت نمی‌کند. البته باورهای شایع‌تری نیز وجود دارد، از جمله استفاده از داروهای گیاهی که در عطاری‌ها عرضه می‌شوند و در سطح کشور نیز طرفداران زیادی دارند. برخی شرکت‌های دارویی نیز وارد این حوزه شده و اقدام به تولید این فرآورده‌ها کرده‌اند.
مرکز تحقیقات ارولوژی که یکی از قدیمی‌ترین مراکز تحقیقاتی کشور در این حوزه است، مذاکراتی با این شرکت‌ها انجام داده تا کارآزمایی‌های بالینی لازم برای بررسی صحت این ادعاها صورت گیرد. با این حال، تاکنون پاسخ مطلوبی دریافت نکرده‌ایم. تا زمانی که اثربخشی این محصولات در مطالعات بالینی تایید نشود، نمی‌توان به ادعاهای مطرح‌شده اطمینان داشت. اما یکی از معتبرترین داروهایی که هم‌اکنون در بازار وجود دارد، قرص پتاسیم سیترات است که اثربخشی آن در افزایش pH ادرار و پیشگیری از ایجاد سنگ کلیه، هم در خارج از کشور و هم در فرمولاسیون تولیدشده در ایران، در قالب کارآزمایی بالینی مورد تایید قرار گرفته است. با این حال، ما آمادگی داریم با شرکت‌ها و نهادهای مسئول برندسازی این محصولات همکاری کنیم تا اثر واقعی آن‌ها را در محیط بالینی و بر روی بیماران واقعی ارزیابی کنیم.

تحول در درمان؛ بیش از ۹۰ درصد جراحی‌ها غیرتهاجمی‌اند
در حوزه درمان سنگ کلیه، امروزه دیگر خبری از جراحی‌های تهاجمی گسترده نیست. برای درمان سنگ‌های مثانه و حالب، در بیشتر موارد از طریق مجرای ادراری اقدام می‌شود که نوعی روش غیرتهاجمی به شمار می‌رود. همچنین در مورد سنگ‌های کلیوی، از روشی که بیش از ۲۰ سال است در ایران کاربرد دارد استفاده می‌شود؛ روشی که با ایجاد سوراخ کوچکی از پشت بدن، امکان خارج‌کردن سنگ‌ها را فراهم می‌کند. جراحی‌های باز تنها در مواردی خاص و نادر انجام می‌شوند؛ مانند بیماران با آناتومی خاص یا سنگ‌های بسیار بزرگ در مثانه که معمولا بسیار نادر هستند. در مجموع، بیش از ۹۰ درصد درمان‌های سنگ کلیه در ایران به شیوه غیرتهاجمی انجام می‌شود که با استانداردهای جهانی نیز همخوانی دارد.

جایگاه ایران در جراحی اورولوژی؛ دوم در منطقه، بیستم در جهان
بر اساس داده‌های پایگاه سایمگو (SCImago) که زیرمجموعه‌ای از اسکوپوس به‌شمار می‌رود (یکی از پلتفرم‌های معتبر رایگان برای رتبه‌بندی مجلات علمی و تحلیل عملکرد پژوهشی کشورها و دانشگاه‌ها)، ایران در حوزه اورولوژی از نظر تولید دانش و انتشار مقالات علمی در سطح منطقه پس از ترکیه در رتبه دوم قرار دارد. در سطح جهانی نیز ایران موفق به کسب رتبه ۲۰ از میان ۱۹۵ کشور شده است. این جایگاه در حوزه اورولوژی با جایگاه کلی پزشکی ایران همخوانی دارد؛ چراکه ایران در حوزه علوم پزشکی نیز در رتبه شانزدهم جهانی قرار گرفته است.

بی‌اختیاری ادراری در زنان؛ مشکلی شایع و قابل درمان
 دکتر رباب مقصودی
متخصص ارولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
مشکلات ادراری در هر دو جنس دیده می‌شود، اما در زنان، به‌ویژه پس از سن ۴۰ سالگی، شیوع بیشتری دارد. در بسیاری از موارد، این اختلال می‌تواند کیفیت زندگی فردی و اجتماعی را تحت‌تاثیر قرار دهد؛ به‌ویژه در فرهنگ ما که حفظ نظافت و کنترل ادرار از اهمیت بالایی برخوردار است. درمان مناسب، نه‌تنها از بروز مشکلات بهداشتی جلوگیری می‌کند، بلکه به زنان کمک می‌کند زندگی فعال‌تر و باکیفیت‌تری داشته باشند.
بی‌اختیاری ادراری می‌تواند علل گوناگونی داشته باشد. برخی از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ای عبارتند از: بیماری‌های سیستم عصبی مانند آسیب نخاعی در اثر تصادف یا ضایعات دیگر، دیابت که می‌تواند باعث تکرر یا بی‌اختیاری ادرار شود و کم‌کاری تیروئید که البته کمتر شایع است.
بی‌اختیاری ادرار انواع مختلفی دارد. یکی از رایج‌ترین انواع، بی‌اختیاری ناشی از ضعف عضلات کف لگن است. این حالت معمولاً در زنانی که زایمان طبیعی داشته‌اند یا مبتلا به یبوست مزمن و زور زدن‌های مکرر هستند، دیده می‌شود. در این حالت، ممکن است هنگام سرفه، عطسه یا راه رفتن، ادرار به‌صورت ناگهانی خارج شود.
نوع دیگر، مربوط به اختلالات عصبی مثانه است. در این حالت، فرد بدون اراده، با انقباض ناگهانی عضلات مثانه دچار بی‌اختیاری کامل ادرار می‌شود. این وضعیت نیز معمولاً ناشی از بیماری‌های عصبی یا آسیب‌های نخاعی است. برای درمان بی‌اختیاری ادرار، بسته به علت آن، گزینه‌های متنوعی وجود دارد که شامل مواردی همچون فیزیوتراپی و ورزش‌های تخصصی تقویت کف لگن، داروهای خوراکی، تزریق بوتاکس داخل مثانه و جراحی‌های خاص در موارد پیشرفته است.
نکته مهم این است که تشخیص صحیح باید توسط پزشک متخصص، ترجیحاً ارولوژیستی با تجربه، انجام شود. خوشبختانه در سال‌های اخیر با افزایش تعداد متخصصان خانم در رشته اورولوژی (بیش از ۱۰۰ نفر در کشور)، شرایط برای مراجعه راحت‌تر خانم‌ها فراهم شده است.

سنگ مثانه در کودکان و بزرگسالان؛ دلایل متفاوت، درمان‌های گوناگون
 دکتر محمدعلی زرگر
متخصص ارولوژی و دبیر اجرایی کنگره
سنگ مثانه در کودکان و بزرگسالان منشا متفاوتی دارد و معمولاً ناشی از دو عامل کاملاً متمایز است. در کودکان، سوءتغذیه، به‌ویژه کمبود پروتئین، یکی از علل اصلی بروز سنگ مثانه به‌شمار می‌رود. به‌عنوان نمونه، در برخی کشورهای آفریقایی دیده شده که کمبود دسترسی به گوشت و پروتئین در رژیم غذایی کودکان موجب شیوع بالای سنگ مثانه شده است. در مقابل، در بزرگسالان، به‌ویژه مردان، سنگ مثانه اغلب به‌دلیل بزرگی پروستات ایجاد می‌شود. در این شرایط، تخلیه کامل ادرار صورت نمی‌گیرد و باقی‌ماندن ادرار در مثانه، زمینه را برای رشد باکتری‌ها و تجزیه اوره فراهم می‌کند؛ فرآیندی که در نهایت منجر به شکل‌گیری سنگ می‌شود.
درمان سنگ مثانه نیز بسته به علت زمینه‌ای آن متفاوت است. اگر سنگ مثانه ارتباطی به بزرگی پروستات نداشته باشد، معمولاً می‌توان آن را از طریق مجرای ادراری با روش‌های کم‌تهاجمی خرد کرد. اما در مواردی که بزرگی پروستات عامل اصلی باشد، روش ارجح معمولاً جراحی باز است تا هم پروستات برداشته شود و هم سنگ مثانه خارج گردد. در مواردی که به‌دلایل فنی امکان ورود ایمن ابزار از طریق مجرای ادرار وجود ندارد -برای مثال به‌دلیل قطر زیاد دستگاه- می‌توان از مسیر شکمی وارد مثانه شد و با استفاده از ابزار و فناوری‌های موجود، سنگ را به‌صورت مستقیم خرد کرد.

نقش مصرف نوشیدنی مالت در دفع سنگ کلیه
برخلاف تصور رایج، مصرف نوشیدنی مالت یا به قول عموم مردم «دلستر» هیچ نقشی در دفع سنگ کلیه ندارد. آنچه در روند دفع سنگ اهمیت دارد، افزایش حجم ادرار است. افراد مبتلا به سنگ کلیه باید در طول شبانه‌روز دست‌کم 2 تا 2.5 ادرار داشته باشند. این هدف تنها با مصرف کافی مایعات حاصل می‌شود، به‌ویژه در افرادی که تعریق زیادی دارند و نیاز بیشتری به جبران آب از دست‌رفته خواهند داشت.
نکته قابل‌توجه دیگر این است که برخی ترکیبات مانند اگزالات که می‌توانند به تشکیل سنگ کمک کنند در نوشیدنی‌هایی مانند دلستر، چای پررنگ، قهوه و نوشیدنی‌های کاکائویی و شکلاتی وجود دارد و مصرف زیاد آن‌ها ممکن است احتمال سنگ‌سازی را افزایش دهد. برای پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه، رعایت دو توصیه کلیدی ضروری است: کاهش مصرف گوشت قرمز و افزایش مصرف آب. این دو عامل در کنار هم می‌توانند نقش موثری در کاهش خطر ابتلا به سنگ‌های کلیوی ایفا کنند.

بررسی نقش مصرف خودسرانه ویتامین‌ها در افزایش خطر سنگ‌سازی کلیه
 دکتر محمدهادی رادفر
متخصص ارولوژی و دبیر علمی جامعه اورولوژی ایران
در یک رژیم غذایی سالم و متعادل، تمام ویتامین‌های ضروری معمولاً به‌مقدار کافی تامین می‌شوند و در افراد سالم، نیازی به مصرف جداگانه مکمل‌ها وجود ندارد. با این حال، در سال‌های اخیر مصرف خودسرانه ویتامین‌ها، به‌ویژه ویتامین‌های C و D، بدون تجویز پزشک افزایش یافته که می‌تواند با خطراتی همراه باشد.
مصرف بیش‌ازحد ویتامینC یکی از عوامل بالقوه افزایش سطح اگزالات در بدن است؛ ماده‌ای که در تشکیل برخی از انواع سنگ کلیه نقش دارد. بنابراین، مصرف بی‌رویه آن به‌ویژه در افرادی که مستعد سنگ‌سازی هستند، باید با احتیاط انجام شود.
در مورد ویتامینD و کلسیم، افرادی که به‌دلیل مشکلات استخوانی یا کمبودهای مشخص، طبق دستور پزشک این مکمل‌ها را دریافت می‌کنند، معمولاً با مشکلی مواجه نمی‌شوند؛ به‌ویژه اگر نوع مناسب آن‌ها مانند کلسیم سیترات تجویز شود. این ترکیب زمانی که همراه با غذا و مایعات کافی مصرف شود، کمترین احتمال در افزایش خطر سنگ‌سازی را دارد. به‌طور کلی، مصرف مکمل‌های ویتامینی و معدنی باید تنها تحت‌نظر پزشک و با انتخاب ترکیبات مناسب انجام شود. استفاده خودسرانه و بی‌رویه این مواد، به‌ویژه با ترکیبات نامناسب، می‌تواند منجر به بروز عوارض و مشکلات کلیوی یا متابولیکی شود.