دکتر سید محمدرضا قوام‌ نصیری، استاد پیشکسوت گروه آنکولوژی و رادیوتراپی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و رئیس پیشین انجمن سرطان‌شناسی ایران معتقد است: دلیل پایین آمدن سن بروز سرطان در کشور ما تغذیه است. به گفته او به علت مسائل اقتصادی جوانان چه مجرد و چه ازدواج کرده در بین هر دو جنس کار می‌کنند و سال‌به‌سال هم به دلیل بیشتر شدن مشکلات اقتصادی مجبور می‌شوند ساعت‌های بیشتری را سرکار باشند و همین سبب شده تا سبک زندگی سنتی ما در ارتباط با فعالیت خانم‌ها در طبخ غذا در منزل تقریباً در شهرهای بزرگی همچون تهران و مشهد و شیراز و اصفهان و تبریز از بین برود و همین هم باعث شده که افراد به غذاهای سریع آماده شود یا همان فست‌فودها روی بیاورند.

هفته‌نامه سلامت در یک گفت‌وگوی مفصل با این استاد پیشکسوت به بررسی دلایل مختلف بروز بیماری و ضرورت تشخیص زودهنگام سرطان پرداخته که در ادامه متن این مصاحبه را می‌خوانید.

: تفاوت بروز و شیوع سرطان در چیست و در حال حاضر وضعیت بیماری در کشور چگونه است؟
در خصوص بیماری سرطان واژه درست میزان بروز است به این مفهوم که ما باید موارد جدید بیماری را در هر سال که تازه تشخیص داده شده ثبت کنیم. ازاین‌رو سرطان‌هایی که سال قبل تشخیص داده شده و تحت درمان هستند و موارد جدید که در سال جدید تحت عنوان بروز ثبت می‌شوند باید از یکدیگر تفکیک شوند؛ لذا هر سال باید موارد جدید ابتلا به سرطان با گزارش پاتولوژی را با عنوان موارد بروز سرطان در کشور ثبت کنیم.
از نظر تعریف بروز سرطان عبارت است از موارد جدید ابتلا با گزارش پاتولوژی تأیید شده در سال آن هم در 100 هزار نفر جمعیتی که طبق جداول مخصوص محاسبه شده و میزان بروز سرطان برای دو جنس زن و مرد جداگانه در رده‌های مختلف سنی ثبت شده باشد. البته باید دو فاکتور در این بحث لحاظ شود که یکی بروز سرطان در 100 هزار نفر جمعیت که شامل زنان و مردان شود، است و دیگری بروز سرطان در رده‌های مختلف سنی است که این کار هم باید انجام شود.
در بحث بروز سرطان آمارهای جهانی بروز این بیماری از نظر علمی و صحت‌سنجی بسیار کامل‌تر از ایران هستند هرچند در کشور ما هم از سال 1380 به بعد سعی شده تا آمار به‌روز باشد و امروز نزدیک به 80 درصد گزارش‌ها نسبت به آمار جهانی در این خصوص صحت دارد. آمار جهانی ابتلا به سرطان در سال 1985 طبق گزارش مراکز علمی معتبر جهانی ازجمله در امریکا و اروپا و ژاپن و استرالیا بیش از 7 و نیم میلیون نفر گزارش شده و در سال 2000 بیش از 10 و نیم میلیون نفر در جهان به این بیماری مبتلا بوده‌اند. همچنین در سال 2020 بیش از 20 میلیون نفر در جهان به بیماری سرطان مبتلا بودند و در کشور ما هم بر اساس گزارش‌های معاونت بهداشت وزارت بهداشت در سال 1380 حدود 70 تا 80 هزار نفر مبتلای جدید داشتیم و در سال 1390 حدود 90 تا 95 هزار نفر ابتلای جدید ثبت شد است. البته در هر سال باید نسبت مرگ‌ومیر هم گزارش شود. برای مثال در سال 1380 در برابر ابتلای 80 هزار نفر مرگ‌ومیر 35 هزار نفر را داشتیم و در سال 1390 هم حدود 45 هزار نفر مرگ‌ومیر به دلیل ابتلا به بیماری سرطان را در سال داشتیم.

خوشبختانه با تمهیداتی که در سال‌های اخیر در نظر گرفته شده و با تشخیص‌های زودهنگام که یکی از عوامل مهم در بحث درمان سرطان است، شاهد بودیم که تعداد موارد شناسایی و حتی درمان بهبود نسبی داشته است. ازاین‌رو خوشبختانه در حال حاضر در بحث تشخیص و درمان سرطان در شرایط مطلوبی نسبت به موارد مرگ‌ومیر به علت تصادفات جاده‌ای در سال قرار داریم.

: آیا روندی که امروز در بحث غربالگری سرطان در کشور در حال انجام است با استانداردهای علمی روز دنیا مطابق دارد؟
اساس کار در همه بیماری‌ها تشخیص زودهنگام است زیرا نتیجه درمان بسیار خوب خواهد بود و مشکلاتی که بیمار از روند درمان متحمل می‌شود خواه جراحی خواه دارودرمانی و حتی استفاده از یک نوع قرص در هر نوع بیماری نتیجه‌بخشی بهتری خواهد داشت. البته بیماری سرطان در این بخش از سایر بیماری‌ها مهم‌تر است زیرا اگر سرطان در مراحل ابتدایی و در مراحل یک تا دو که از قدیم مرسوم بوده شناسایی شود روند درمان به گونه دیگر رقم خواهد خورد. امروز در کشورهای پیشرفته بیش از 80 درصد سرطان‌ها بخصوص سرطان‌های خاص در مراحل یک و دو تشخیص داده می‌شوند و این هم به علت یک آگاهی‌بخش خوبی که در سه دهه اخیر بین عامه مردم صورت گرفته و نتیجه آن هم این شده که افراد خود برای تشخیص مراجعه می‌کنند و به‌محض اینکه علائم را هرچند کوچک می‌بینند اقدام به درمان می‌کنند درحالی‌که در گذشته توجه چندانی به این علائم نمی‌کردند.

خوشبختانه مراکز زیادی هم توسط وزارت‌های بهداشت کشورها ایجاد شده و هم ثبت موارد بدخیم توسط کمیته‌های ثبت موارد بدخیم که آن هم از جایگاه خاصی برخوردار است سرعت گرفته است. این امر در آمارگیری هم نقش بسزایی دارد هرچند فاکتورهای زیادی در این بخش دخالت دارد. به‌هرحال آنچه مهم است رسیدن به تشخیص زودهنگام بخصوص در سرطان‌های شایع در هر کشوری است و ابزار آن هم غربالگری و نیز تشخیص زودرس بیماری در محدوده انسانی و اجتماعی است که به‌ظاهر سالم هستند. البته تشخیص زودرس با غربالگری متفاوت هستند زیرا در غربالگری ما به بروز و شیوع سرطان و مرگ‌ومیر و نیز مراجعه در مراحل دیررس توجه می‌کنیم. در حال حاضر در کشور ما سرطان‌های معده در مردان هنوز هم میزان مرگ‌ومیر بالایی دارد و در زنان هم سرطان‌های پستان را داریم که اگر در مراحل ابتدایی تشخیص داده نشود مشکلات قابل‌توجهی هم برای بیمار و هم برای مراکز درمانی ایجاد می‌کند.

نکته‌ای که بنده تأکید دارم به آن توجه شود مسئله اقتصادی در تشخیص و درمان زودرس سرطان است زیرا در مراحل پیشرفته هم جراحی و هم درمان عوارض و هزینه‌های بسیاری برای بیمار خواهد داشت درحالی‌که درمان در مراحل ابتدایی هم برای بیمار راحت‌تر است و هزینه کمتری دارد و هم برای نظام سلامت مقرون‌به‌صرفه‌تر است زیرا در مراحل ابتدایی ما نیاز به درمان‌های متنوع نداریم و جراحی توأم با رادیوتراپی و شیمی‌درمانی نخواهیم داشت. متأسفانه در یک دهه اخیر وضعیت درمان سرطان‌ها بسیار گران شده و امروز دستگاه‌های رادیوتراپی و داروهای شیمی‌درمانی درمان‌های بسیار گران هستند و فرد بیمار را در بسیاری مواقع مستأصل می‌کنند.

: برخی معتقدند اگر امروز فردی دچار سرطان شود خود او و خانواده‌اش به زیر خط فقر سقوط می‌کنند. از نظر شما دولت‌ها و نظام‌ سلامت چه وظیفه‌ای در حمایت از این بیماران دارند؟
خوشبختانه از سال‌ها پیش و از زمان دولت مرحوم آقای رفسنجانی اقداماتی در این بخش در کشور ما آغاز شده است. هرچند وزارت بهداشت مرکز رسیدگی به وضعیت سرطان در کشور است، اما در کنار وزارت بهداشت رسانه‌ها بخصوص رسانه ملی و نشریات هم در این مسیر وظایفی دارند که باید به نحو احسن انجام دهند. امروز علت اصلی اینکه تشخیص زودرس و درمان انواع سرطان‌های شایع (10 نوع سرطان را در هر کشوری مدنظر قرار می‌دهند و بیشتر به آن توجه می‌کنند) خوب شده و درمان بسیار مؤثر بوده و از همه مهم‌تر طول عمر بیماران از 5 سال به 15 سال رسیده این‌ است که تمهیداتی اندیشیده شده تا اطلاع‌رسانی برای افراد اجتماع در کشور یکی از ضروریات باشد. البته از سال 1392 هم کمیته جامع سرطان در کشور تشکیل شده و علاوه بر آن کمیته شیمی‌درمانی هم در سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت تشکیل شده که مجموع این اقدامات نتایج خوبی به همراه داشته است؛ بنابراین پیرو فعالیت‌های وزارت بهداشت و سازمان‌های مبارزه با سرطان در کشور که اکثراً خیریه هستند و اطلاع‌رسانی خوبی که در این خصوص صورت گرفته کار به جایی رسیده که کمیته جامع تشخیص سرطان توانسته با همکاری معاونین مختلف وزارت بهداشت بخصوص آقای دکتر رضا ملک‌زاده که در معاونت تحقیقات وزارت بهداشت بودند و مسئولیت اصلی کمیته جامع سرطان کشور را بر عهده داشتند با آگاهی‌رسانی لازم نزدیک به 80 درصد مردم از ضرورت تشخیص زودهنگام این بیماری آگاهی پیدا کرده‌اند و ما از این نظر در زمره کشورهای پیشرفته جهانی هستیم و این قابل تقدیر است.

امروز درمانگاه‌هایی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور تبدیل به مراکزی شده‌اند که مردم عادی به آنها مراجعه می‌کنند و اطلاع‌رسانی‌های خوبی در این مراکز در حال انجام است. برای مثال در بحث تشخیص زودهنگام سرطان پستان در زنان اطلاع‌رسانی‌ها بسیار زیاد شده است. ازاین‌رو امروز تشخیص زودرس بسیاری از سرطان ازجمله سرطان پستان در زنان یا سرطان پروستات در مردان و یا سرطان‌های کولون یا روده بزرگ و معده در زنان و مردان بسیار مرسوم شده و بیماری در مراحل یک و دو تشخیص داده می‌شود که این توانسته هزینه‌های درمان را هم برای بیمار و هم برای نظام سلامت بسیار کاهش دهد.

: نقش اطلاع‌رسانی در پیشگیری از بروز انواع سرطان‌ها چیست؟
اطلاع‌رسانی در ممالک پیشرفته و پیدا کردن سرطان‌ها در مراحل ابتدایی برمی‌گردد به اطلاع‌رسانی در دوران تحصیل. امروز ما هم این برنامه را نزدیک به دو دهه است که در مراکز آموزشی و در مدارس و قبل از ورود افراد به دانشگاه‌ها داریم. خوشبختانه این روند از سال 1390 به بعد در کشور با رویکرد جدیدی به راه افتاده و وزارت بهداشت هم در این زمینه پیگیر بوده است. همچنین وزارت آموزش‌وپرورش هم اطلاع‌رسانی خوبی در این خصوص حتی در مقاطع دبستان شروع کرده است. خوبی این طرح این است که هم خود شخص پیگیر این موضوع می‌شود و هم اینکه مشخص شده که دانش‌آموزان این موضوع را منزل مطرح کرده‌اند و از والدین خود خواسته‌اند که آنها هم مراجعه داشته باشند و این یکی از نکات کلیدی است که در کشورهای پیشرفته اروپایی و امریکا و ژاپن و استرالیا و کشورهای صنعتی هم جواب داده است؛ ازاین‌رو این بحث‌ها باید در کتاب‌های درسی هم گنجانده شود و وزارت بهداشت هم در این خصوص کارشناسانی را به مدارس اعزام کند. البته متأسفانه امروز شاهد مشکلات اقتصادی بسیار زیادی در جامعه هستیم که اجازه اطلاع‌رسانی گسترده برای تشخیص زودرس در کشور برای سرطان‌های شایع را با مشکل مواجه کرده است. ازآنجاکه غربالگری مقوله‌ای گران‌قیمت است و در آن باید افراد به‌ظاهر سالم مورد آزمایش و تشخیص قرار داده شود این هم برای فرد و هم برای نظام سلامت هزینه‌بر شده است.

: در حال حاضر سن بروز سرطان در کشور به‌شدت کاهش پیدا کرده است. شما دلیل این اتفاق را چه می‌دانید؟
از نظر علمی دلیل پایین آمدن سن بروز سرطان در کشور ما نوع تغذیه است. متأسفانه به علت مسائل اقتصادی جوانان ما چه مجرد و چه ازدواج کرده در بین هر دو جنس کار می‌کنند و سال‌به‌سال هم به دلیل بیشتر شدن مشکلات اقتصادی مجبور می‌شوند ساعت‌های بیشتری را سرکار باشند. همین سبب شده تا سبک زندگی سنتی ما در ارتباط با فعالیت خانم‌ها در طبخ غذا در منزل تقریباً در شهرهای بزرگی همچون تهران و مشهد و شیراز و اصفهان و تبریز از بین برود و همین هم باعث شده که افراد به غذاهای سریع آماده شود یا همان فست‌فودها روی بیاورند. علاوه بر این استفاده از غذاهای سریع پز هم یکی از مشکلات فعلی خانواده‌ها است. برای مثال نگهداری غذاهای پخته‌شده در فریزرها که امروز بسیار مرسوم شده و نیز استفاده از ماکروویوها برای گرم کردن غذا موجبات بروز انواع سرطان‌ها را در کشور فراهم کرده است. امروز مصرف چربی‌های مضر بیش‌ازحد شده و به دلیل بالا بودن قیمت روغن‌های سالم و گیاهی افراد به سمت مصرف روغن‌های با کیفیت پایین و قیمت مناسب‌تر رفته‌اند و این هم یکی دیگر از دلایل بالا رفتن میزان بروز سرطان و پایین آمدن سن ابتلا در کشور ما شده است. ازاین‌رو باید دو مقوله مواد غذایی و نوع طبخ به‌صورت جدی مورد توجه قرار گیرد زیرا این موارد علاوه بر دستگاه گوارش بر روی سایر اعضای بدن ازجمله پروستات و دستگاه تنفس هم اثر خود را بر جای می‌گذارد.

: نکته پایانی؟
مسئولان باید تمهیداتی بیندیشند که وضعیت روان افراد جامعه بخصوص قشر جوان در حالت نرمال باشد زیرا استرس یکی از عوامل اصلی تبدیل سلول‌های طبیعی به سرطانی است. یکی زمانی دیابت عامل خاص خود را داشت و بیماری‌های قلبی و عروقی بیشتر درنتیجه مصرف سیگار و دخانیات و مشروبات الکلی بود، اما امروز استرس در جدول عامل بروز بیماری‌ها در همه موارد رتبه نخست را دارد و دلیل آن هم این است که هرچه استرس بیشتر می‌شود فعالیت سیستم ایمنی و دفاعی بدن کاهش پیدا کرده و درنهایت بیماری‌هایی که توانایی پیشرفت داشته باشند شروع به فعالیت می‌کنند. البته بدترین نوع این بیماری‌ها سرطان‌ها هستند. البته علاوه بر استرس دلایل دیگری در بروز بیماری‌ها همچون آلودگی هوا هم وجود دارند که باید چاره برای آنها هم اندیشیده شود.