علی ابراهیمی

به گزارش سلامت، همزمان با شیوع گسترده بیماری تب دنگی در جهان و همسایگی ایران با کشورهایی که اپیدمی‌های بزرگ این بیماری را در سال‌های اخیر گزارش کرده‌اند، لزوم توجه به آن نسبت به دو بیماری زیکا (بیماری عفونی ناشی از ویروس زیکا) و چیکونگونیا (بیماری عفونت ناشی از ویروس چیکونگونیا) از اهمیت بیشتری برخوردار است.
بر اساس یافته‌های علمی پشه آئدس در مناطق شهری زندگی کرده و گزش، محل استراحت و تخم‌گذاری آن در داخل و خارج اماکن مسکونی است. این نوع پشه عمدتاً در نزدیکی اماکن مسکونی تخم‌گذاری می‌کند و برخلاف بسیاری از پشه‌ها در طی روز خونخواری کرده و حداکثر گزش را در صبح زود و یا هنگام غروب آفتاب قبل از تاریکی هوا انجام می‌دهد.
پشه آئدس ماده خونخواری از انسان را نسبت به پستانداران اهلی ترجیح می‌دهد و در هر خونخواری چندین نفر را مورد گزش قرار می‌دهد. این تمایل به تغذیه مکرر ممکن است عامل طغیان بیماری‌های تب دنگی، چیکونگونیا و ویروس زیکا در مناطقی که آئدس اجیپتی وجود دارد، باشد. از خصوصیات بارز این پشه‌ها امکان انتقال عمودی آلودگی ویروسی از پشه آلوده به تخم و درنهایت امکان حضور ویروس در نسل‌های بعدی پشه است که بدون نیاز به خونخواری و برداشت ویروس از بدن انسان می‌تواند بیماری را منتشر کند.
گفتنی است پشه آئدس در ایران در دهه 1920 و 1950 به ترتیب در استان خوزستان و استان بوشهر گزارش شده بود و پس از آن حضور مجدد این ناقل در کشور تا سال 1398 تایید نشد.
حال با توجه به شیوع مجدد بیماری تب دنگی در کشور و لزوم آشنایی بیشتر مردم با عامل بروز بیماری و راه‌های پیشگیری از ابتلا به آن به سراغ دکتر قباد مرادی، اپیدمیولوژیست و رئیس جدید مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت رفته‌ایم تا از ایشان درباره بیماری بیشتر بشنویم و در ادامه متن این مصاحبه را می‌خوانید.

: درباره پشه آئدس، تب دنگی و منشا و تاریخچه این بیماری و علائم آن را توضیح دهید؟
پشه آئدس اولین بار توسط یوهان ویلهلم مایگن، حشره‌شناس آلمانی در سال ۱۸۱۸ توصیف و نام‌گذاری شد. پشه‌های آئدس از نظر ظاهری متمایز هستند زیرا علائم سیاه‌وسفید قابل‌ توجهی روی بدن و پاهای خود دارند. این پشه‌ها در ابتدا در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می‌شد، اما اکنون در همه قاره‌ها به‌جز قطب جنوب یافت می‌شود.
قبل از سال 1970 تنها 9 کشور اپیدمی‌ شدید تب دنگی را تجربه کرده بودند. این بیماری در حال حاضر در 141 کشور منطقه آفریقا، آمریکا و مدیترانه شرقی، آسیای جنوب شرقی و غرب اقیانوسیه آندمیک شده است. آمریکا، آسیای جنوب شرقی و غرب اقیانوسیه مناطق شدیداً تحت تاثیر بیماری بوده و 70 درصد بار جهانی بیماری مربوط به قاره آسیا است. البته فرم شدید تب دنگی علت اصلی مرگ در برخی نقاط آسیا و آمریکای لاتین است. بسیاری از عفونت‌های ویروس تب دنگی تنها بیماری خفیف ایجاد می‌کند و این ویروس می‌تواند علائم شبه آنفلوانزا نیز ایجاد کند. البته گهگاهی نیز تب دنگی به فرم شدید دیده شده و عوارض کشنده آن ایجاد می‌شود.
در حال حاضر هیچ درمان اختصاصی برای فرم شدید تب دنگی وجود ندارد و درمان به شکل علامتی (نگهدارنده) است. داروهای کاهنده تب و مسکن برای کنترل علائم و تب بکار می‌روند و بهترین گزینه استفاده از استامینوفن است. شناسایی سریع موارد بیماری و به‌خصوص جلوگیری از پیشرفت آن به فرم شدید و همچنین دسترسی به درمان صحیح، میزان کشندگی تب دنگی شدید را به زیر یک درصد کاهش می‌دهد.

: در خبرها بود که پشه آئدس چند نوع بیماری را منتقل می‌کند. این صحت دارد؟
بله پشه آئدس مهاجم چهار بیماری تب دنگی، چیکونگونیا، زیکا و تب زرد را منتقل می‌کند. ویروس تب دنگی چهار نوع سروتایپ دارد و این بدان معنا است که امکان دارد فردی چهار بار به ویروس آلوده شود. ویروس تب دنگی از طریق گزش پشه آئدس اجیپتی و آئدس آلبوپیکتوس انتقال می‌یابد. البته حدود 75 درصد موارد ابتلای به تب دنگی هم در اطفال و هم در بالغین بدون علامت است. ابتلای به هرکدام از سرو تایپ‌های این ویروس ایمنی که ایجاد می‌کند فقط علیه همان سروتیپ (ایمنی اختصاصی) است. عفونت علامت‌دار اغلب خفیف تا متوسط بوده و غیراختصاصی و بیماری تب‌دار حاد است و یک نفر از هر 20 نفر مبتلا به تب دنگی به فرم شدید بیماری پیشرفت خواهد نمود.

: علائم ابتلا به بیماری کدام‌اند؟
علائم بیمار عمدتاً با تب به‌صورت ناگهانی شروع شده و 2 تا 7 روز طول می‌کشد. علائم دیگر بیماری شامل سردرد شدید، درد عضلانی، درد مفصلی، درد استخوانی، درد حدقه چشم، بی‌اشتهایی، استفراغ، بثورات جلدی و تظاهرات خونریزی خفیف در پوست، خونریزی از بینی و لثه است.
از خصوصیات دیگر بیماری دانگ این است که در یکی دو سال نخست بروز بیماری در یک منطقه ازآنجاکه آلودگی تنها با یک سروتایپ است، معمولاً بیماران دارای علائم خفیفی هستند. مثلاً با سندرم تب طول کشیده یا شبه آنفلوانزا بدون عارضه تظاهر می‌کند که این امر سبب می‌شود بسیاری از بیماران به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه نکنند. این مسئله دو خطر می‌تواند به دنبال داشته باشد اولاً بیمار آلوده در جامعه فعالیت دارد و می‌تواند در معرض گزش مجدد پشه‌ها قرار گیرد و سبب انتقال بیماری به دیگران شود. ثانیاً در زمان ورود یک سروتیپ جدید به منطقه (مثلاً در سال‌های آینده) در صورت آلودگی با سروتیپ جدید بیمار به فرم شدید دانگ مبتلا می‌گردد.

: دلایل شیوع و گسترش جهانی این بیماری چیست؟
تجارت بین‌الملل و جابجایی کالاهای محتوی تخم آئدس اجیپتی و آئدس آلبوپیکتوس بخصوص توسط تایر اتومبیل موجب گسترش جهانی این دو گونه ناقل شده است. این ناقل در اروپا عمدتاً به علت تجارت لاستیک مستعمل (به‌عنوان محل رشد) و سایر محصولات (گیاه لاکی بامبو) گسترش یافته است. تا سال 1403 آئدس اجیپتی یا آئدس آلبوپیکتوس از افغانستان، پاکستان، عمان، عربستان سعودی، یمن، گرجستان، ترکیه، ارمنستان، اردن، فلسطین، لبنان، سوریه و امارات متحده عربی گزارش شده است.

: در حال حاضر میزان شیوع و ابتلا به این بیماری در جهان چقدر است؟
از ابتدای سال 2024 بیش از 10 میلیون مورد تب دنگی و بیش از 5000 مرگ از 80 کشور و منطقه جهان گزارش شده است. بیشتر موارد در سطح جهان از منطقه آمریکای جنوبی گزارش شده و در این منطقه برزیل بیشترین موارد را در سال 2024 (بیش از هشت میلیون) گزارش کرده است.

: تعداد مبتلایان در ایران چقدر است؟
در خصوص اینکه چه تعداد مبتلا در ایران داریم باید بگویم که از ابتدای سال نزدیک به 700 نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند. البته تعدادی از مبتلایان وارده از امارات و پاکستان بودند. ما دو نقطه انتقال محلی داریم یعنی پشه مستقر و بیماری بومی‌ شده ‌است. یکی بندرلنگه که تابحال کنترل و کمتر شده است. نقطه دیگر که در حال حاضر بیماری آنجا در حال انتقال است چابهار است.
از این 700 مبتلا بیش از 500 مورد در چابهار اتفاق افتاده زیرا در چابهار بیش از 20-30 درصد مردم در حاشیه‌ شهر زندگی می‌کنند و بیشترین موارد بیماری ما در مناطق حاشیه شهر بود. در چابهار نقاطی وجود دارد که فاضلاب‌های روباز دارند یا سیستم لوله‌کشی مناسب نیست. این‌ها مهم‌ترین عوامل خطر هستند که باعث می‌شوند لارو پشه در آن مناطق پرورش و پشه استقرار پیدا کند.

: مهم‌ترین روش کنترل بیماری چیست؟
بهترین اقدام برای کنترل بیماری تب دنگ و پشه آئدس بهسازی محیط است. آموزش عموم مردم در راستای بهسازی محیط به‌عنوان مهم‌ترین راه مقابله با ناقل مهاجم آئدس و جلوگیری از استقرار آن و آشنایی با اقدامات خود مراقبتی و علائم بیماری‌های مهم منتقله از آئدس شناخته شده است.
بهسازی محیط به معنی جمع‌آوری زباله از سطح شهر، خشکاندن جوی‌های آب و آب‌های راکد پراکنده در محل زندگی مردم، دفع فاضلاب به شکل بهداشتی، خالی کردن آب زیرگلدان‌ها، خشکاندن آب پای کولرهای آبی، خشکاندن آب داخل لاستیک‌های مستعمل رها شده که به‌خصوص مکان بسیار مناسبی برای تخم‌گذاری پشه است و ... است.

: در خصوص مرگ‌ومیر ناشی از بیماری تب دنگی در کشور توضیح دهید؟
خوشبختانه تابه‌حال مرگ‌ ناشی از این بیماری گزارش نشده است. البته اگر در دفعات اول ابتلا به‌درستی مراقبت انجام شود مرگ‌ومیر کمتر از 1 درصد است، ولی در اپیدمی‌های انفجاری با افزایش بسیار زیاد موارد بیماری موارد مراجعه به بیمارستان نیز به‌شدت افزایش یافته که منجر به فلج سیستم درمان و بیمارستان‌ها می‌شود و منجر به افزایش میزان مرگ‌ومیر بیشتر خواهد شد.

: آیا بحث جنسیت و سن و سال در ابتلا به این بیماری دخالت دارد؟ در کووید 19 می‌گفتند که کودکان به دلیل بالا بودن آنتی‌بادی مصون‌تر هستند. در این بیماری وضعیت چگونه است؟
نه موضوع جنسیت و سن و سال در این بیماری مطرح نیست. درواقع همه مردمی که در مناطق بومی این بیماری زندگی می‌کنند در تمام گروه‌های سنی در خطر ابتلای به بیماری هستند. برخی افراد به دلیل شرایط سنی و یا بیماری‌های همراه مستعد ابتلا به نوع شدیدتر بیماری و بروز عوارض بیشتر هستند مانند نوزادان و سالمندان، افراد چاق، دوران بارداری، افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن نظیر دیابت ملیتوس، فشارخون بالا، آسم، بیماری‌های ایسکمیک قلب، نارسایی مزمن کلیه، سیروز، بیماری‌های خونی مانند تالاسمی، بیماری‌های مادرزادی قلب و افرادی که قبلاً سابقه ابتلا به تب دنگی داشته‌اند.

: با توجه به هشدارهای سازمان بهداشت جهانی برای این بیماری، آیا بحث واکسیناسیون مطرح است؟
این بیماری در حال حاضر واکسن موثری ندارد. البته واکسن‌های آزمایشی در برخی کشورهایی که موارد ابتلا بسیار بالاست وجود دارد که استفاده عمومی از آن توصیه نمی‌شود؛ اما استفاده از آن در شرایط کشور ما توصیه نمی‌شود و در دسترس هم نیست. فقط باید کاری کنیم که پشه استقرار پیدا نکند، وسیع نشود و انواع دیگرش وارد کشور نشود. ضمناً نباید اضطراب زیادی به مردم در این خصوص وارد کنیم.

: بحث‌هایی مثل بیوتروریسم در این خصوص مطرح است. شما چقدر این تئوری را قبول دارید؟
واقعیت این است که در بیماری‌های عفونی حتماً باید این ماجراها لحاظ شود.

: پس بحث بیوتروریسم باید جدی گرفته شود؟
بله باید جدی گرفته شود. هر تغییری که در حشرات ایجاد شود می‌تواند مشکلات این چنینی را ایجاد کند. البته درباره این پشه بسیار گسترش داشته است. وقتی در دنیا 140 کشور مبتلا هستند ممکن است فکر کنیم که به شکل طبیعی ایجاد شده‌ و گسترش پیدا کرده باشد. بیوتروریسم یک بحث کلی است. داستان کرونا هم این را ثابت کرد. منظورم این است که باید به بیماری‌های عفونی طور دیگری نگاه کنیم.
اگر بگویند امنیتی‌ترین بحث سلامت چیست؟ باید گفت بخشی که مربوط به بیماری‌های عفونی هستند. معمولاً وقتی یک سویه جدید بیماری‌ عفونی مثل آنفلوانزا منتشر می‌شود در کمتر از 2 ماه در تمام دنیا پراکنده می‌شود؛ بنابراین درست است که بیوتروریسم می‌تواند در بیماری‌های عفونی وجود داشته باشد و نمی‌توان انکارش کرد، ولی باید این را هم بدانیم اگر جایی بخواهد از آن استفاده کند اینطور نیست که ضمانت کافی وجود داشته باشد که خودش مبتلا نشود. مثلاً در کووید 19 دیدیم که هیچ کسی در برابرش مصون نبود و همه مردم در معرض خطر بودند و اغلب جاهای دنیا مبتلا شدند. پس نمی‌توان از بیوتروریسم در بیماری‌های عفونی غفلت کرد؛ بنابراین بیماری‌های عفونی که می‌توانند به‌شدت در سراسر دنیا پراکنده شوند اگر جایی اقدام به بیوتروریسم کرد ممکن است خودش هم خیلی در مقابلش مصون نباشد.

: نکته آخر؟
برجسته‎ترین موضوع در خصوص این بیماری بهداشت عمومی یا پزشکی اجتماعی است. کنترل این بیماری به عوامل اجتماعی موثر بر سلامت وابسته است؛ لذا اصلی‌ترین کار در جهت کنترل بیماری آئدس بهسازی محیط است. ازاین‌رو گفته می‌شود که در نقاطی که پشه استقرار پیدا کرده، به‌راحتی از بین نمی‌رود و بهترین اقدام آموزش عمومی مردم در رابطه با پاکیزه نگه داشتن محل زندگی و منازل خود و بهسازی سطح شهر است.