فرزانه فولادبند
دانشجوی دکتری
تخصصی علوم
ارتباطات
روزهای آخر سال که شمارش معکوس عید و استقبال سال نو را شروع می‌کنیم حال و هوای خاصی دارد. خیابان‌های شلوغ، ازدحام مردمی که برای شب عید خرید می‌کنند، فراهم‌کردن مقدمات خانه‌تکانی و تعویض وسایل نو با کهنه همگی خوشایند به نظر می‌رسد. اما یک جشن قدیمی خوشایند هم داریم که متاسفانه آن‌قدر با ناخوشی برگزار شده‌است که این روزها و هفته‌های پایانی سال را پراضطراب می‌کند. چهارشنبه آخر سال که باید با نورافشانی و خاطره‌های شاد همراه باشد، به زمانی برای سوختگی و حریق و انفجار تبدیل می‌شود.
گفت‌وگوی ما با آقای دکتر افشین امینی، متخصص طب اورژانس را در این باره بخوانید.
- آقای دکتر، اگر خودمان بخواهیم برای چهاشنبه‌سوری بچه‌ها یک وسیله ایمن بسازیم، آیا راهی است؟
خیر، اصولاً درست‌کردن وسایل آتش‌بازی دست‌ساز، خودش به مفهوم ایجاد حادثه است. چون لوازم آتش‌بازی که امروزه در همه جای دنیا نیز به کار برده می‌شوند، استانداردسازی شده و کلیه نکات ایمنی در آنها لحاظ شده است. در کشورهای پیشرفته دنیا حتی این کار، جرم محسوب می‌شود و اگر کسی را بگیرند که مواد این‌چنینی می‌سازد، مجرم می‌شناسند و مطابق قانون با او برخورد خواهند کرد. شما در حین ساخت و حتی بعد از تولید یک ماده دست‌ساز چون قدرت کنترل میزان ماده منفجره را در اختیار نداری، بنابراین ضریب انفجار را بالا می‌بری و به تبع آن ضریب ایمنی بسیار کاهش می‌یابد. برای همین اغلب صدا و انفجار کنترل نشده‌ای در حین استفاده از آنها تولید می‌شود. شاید دیده باشید، این لوازم غیراستاندارد موجب کنده‌شدن آسفالت خیابان یا سنگ دیوار می‌شود و به همان اندازه می‌تواند ضایعه ایجاد کند و حتی کشنده باشد. پس این فکر را از سرمان دور کنیم. اجازه ندهیم بچه‌ها حتی با کمک و حضور بزرگ‌ترها اقدام به ساختن چنین مواد غیراستاندارد و آتش‌ساز بکنند. حادثه، بزرگ و کوچک نمی‌شناسد.
- آیا استفاده از مواد و لوازم استاندارد برای تامین سلامت و ایمنی کفایت می‌کند؟
به تنهایی خیر، چون شما علاوه بر لوازم استاندارد، به مکان استاندارد هم نیازمند هستید. نه تنها در ایران بلکه همه دنیا برای مراسم آتش‌بازی و جشن اماکن خاصی را درنظر می‌گیرند و آنجا را به کلیه تجهیزات برای پیشگیری از احتمالات ممکن مجهز می‌سازند. برای مثال، اورژانس و آتش‌نشانی در محل مستقر است تا اگر مشکلی رخ داد به سرعت با کادر مجهز و دوره دیده وارد عمل شوند و از بروز خطرات جدی‌تر پیشگیری کنند (هرچند که مواد منفجره استاندارد دارند و چاشنی آنها کنترل شده است).
- هر چقدر هم مواظب باشیم گاهی افراد ناآگاه بی‌مهابا مواد محترقه را به سمت دیگران و گاهی اتومبیل‌ها پرتاب می‌کنند و اگر آسیب رخ دهد، نمی‌دانیم چه کنیم؟
سعی می‌کنم تا حدی راهنمایی کنم اما پیش از آن باید متذکر شوم که اگر حس کردید در جایی که می‌روید احتمال خطر وجود دارد، صرف‌نظر کنید و حفاظت از خود را بر همه چیز مقدم بدانید. چه بسا افرادی را به اورژانس می‌آورند که به قصد کمک به دیگری در خطر گرفتار شده‌اند. حتی قانون نیز (مصوبه سال 57 قانون مجلس) می‌گوید که شما موظف به کمک‌کردن به دیگری هستی اما به شرط آنکه خودت در خطر نباشی. دوم اینکه اگر نمی‌دانید باید چه کمکی بکنید، بهتر است هیچ دخالتی نکنید و مطمئن باشید کمک‌خواهی، نسبت به کمک‌کردن در تقدم است و سریع با 110 یا 115 تماس بگیرید. بعضی‌ها با دخالت بی‌مورد و به دلیل نداشتن اطلاعات صحیح پزشکی، اوضاع را بدتر می‌کنند و اغلب وقتی اورژانس به محل می‌رسد، از اوضاع نا به سامانی که آنها ایجاد کرده‌اند، سردرگم می‌شود. پس اول کمک بخواهید و سپس فرد را از محل انفجار دور کنید یا برفرض لوازم انفجاری را از محل دور کنید تا انفجار مهیب‌تری رخ ندهد.
- اگر خودمان یا دیگری در حالی که از میان این خیل جمعیت می‌گذریم به دلیل ترس با مشکلاتی مواجه شدیم، چه کنیم؟
برای مثال، گاهی افرادی را به اورژانس می‌آورند که در اثر ترس ناشی از صدای انفجار مهیب دچار نوعی شوک شده‌اند. رفتارهای غیراخلاقی و منفجرکردن مواد آتش‌زا، به خصوص انواع غیراستاندارد و خطرناک گاهی این حالت را در افراد ایجاد می‌کند. اگر با چنین کسی مواجه شدید، او را به پشت بخوابانید و کمی پاهایش را بالا بگیرید. چیزی برای خوردن یا آشامیدن به او ندهید و همان‌طور که به او دلگرمی می‌دهید و نفش کشیدنش را بررسی می‌کنید، او را به اورژانس برسانید.
- اگر به دلیل مواد غیراستاندارد، جسم خارجی در چشم کسی به ویژه کودکان فرو برود، چه کنیم؟
اگر یک مایع مانند نفت یا ماده شیمیایی به چشم پاشیده شود، به طور معمول کودک چشم خود را می‌فشارد و از این حس سوزش نزد شما می‌آید. باید حتماً با آب معمولی در حالی که سر کودک را داخل دست‌شویی گرفته‌اید و آب از روی چشم آلوده می‌‌گذرد و از صورت بیرون می‌ریزد حدود 10 تا 20 دقیقه چشم را بشویید و سپس باند استریل روی چشم بگذارید و به بیمارستان بیایید اما اگر یک جسم خارجی در چشمش فرو رفته است، اقدام به درآوردنش نکنید و حتی دستکاری و شستشو لازم نیست و باید سریع یک دستمال تمیز روی چشم گذاشت و آن فرد را به اورژانس رساند و اگر کودک است بگویید چشم‌هایش را بی‌حرکت نگه دارد تا از آسیب بیشتر چشم فرورفته در چشم بکاهید.
- درباره آسیب‌های وارد به گوش چه کنیم؟
اگر منظور از آسیب به گوش، صدای بلند انفجار و ضایعات منجر به پارگی گوش باشد، باید سریع روی گوش را بپوشانید و مصدوم را به اولین مرکز برسانید. اگر بعد از صدمه‌دیدن گوش حس کردید جسمی در آن رفته هرگز دستکاری‌اش نکنید و چیزی وارد گوش نکنید. سریع به اورژانس بیایید. گاهی هم به علت تغییرات ناگهانی فشار هوا بچه‌ها می‌گویند گوشم درد گرفته که اغلب با مکیدن آب‌نبات و یا اینکه به کودک بگویید پره‌های بینی‌اش را بگیرد. دهانش را ببندد و لب‌هایش را باد کند، مشکل رفع نمی‌شود.
- و اما از همه شایع‌ترع آسیب پوست است که گاهی تا عمق آن مجروح می‌شود. در این مورد چه توصیه‌ای دارید؟
بله، من نمی‌دانم چرا همه علاقه دارند از وسایل غیراستانداردی که هر آن ممکن است در دست‌شان منفجر شود و صدای مهیب تولید می‌کند، استفاده کنند. در حالی که آتش‌بازی یعنی لذت از رنگ و نور و امروزه لوازم استاندارد مخصوص به سویی می‌رود که صدای کم، دود کم و رنگ و نورافشانی زیاد داشته باشد. به هر حال به قول شما پوست از جراحات سطحی تا عمقی دارد. اگر خون‌ریزی از پوست داریم (برای مثال انگشتان دست)، روی زخم را محکم فشار بدهید و دستمال تمیزی روی زخم بگذارید و در حالی که آن را به آرامی می‌فشارید، قسمت صدمه‌دیده را از سطح قلب بالاتر بگیرید، اگر فرد حادثه‌دیده کودک است، او را بخوابانید چون بی‌حرکت بودن او به کاهش فعالیت قلب و کاهش شدت خون‌ریزی می‌انجامد و به سرعت به مرکز مجهز بروید. اگر فرد زمین‌خورده و احتمال شکستگی دست یا پا می‌رود، هرگز اجازه ندهید حرکت کند و با ثابت نگه‌داشتن عضوی که احتمال شکستگی می‌دهید، می‌توانید از آسیب عروق و اعصاب آن منطقه جلوگیری کنید و سریع او را به اورژانس برسانید. چه بسا خون‌ریزی داخلی داشته باشد. یادتان نرود اول خونسردی خود را حفظ کنید.
- درباره دود و بخارات این مواد آتش‌زا هم توضیح دهید؟
این مشکل بیشتر بیماران تنفسی مانند آسم و آنهایی که راه هوایی‌شان حساس و پر واکنش است، درگیر می‌کند. بهتر است آنها به مکان‌های آتش‌بازی نروند. به طور کلی، همه باید حد مجاز فاصله را از وسیله آتش‌بازی رعایت کنند (این عامل روی همه وسایل نوشته شده که مثلاً در فاصله پنج سانتی‌متر یا دو سانتی‌متری قرار بگیرید) استفاده از مواد استاندارد چنین مشکلی را نخواهد داشت.
- به آنهایی که شرایط خاص دارند، برای مثال مسن یا باردار هستند، چه نکته ایمنی را توصیه می‌کنید.
نباید به آنها توصیه‌ای بکنیم. چون اغلب این گروه‌ها خودشان در منزل هستند ولی از صدای انفجار، شیشه پنجره‌هایشان می‌لرزد. توصیه را باید به دست‌اندرکاران کرد که بهتر است با هرچه باشکوه‌تر برگزار کردن این جشن خاص و ترتیب‌دادن برنامه جذاب در مکان‌هایی که خودشان صلاح می‌دانند و آن را مجهز می‌کنند، همگان را تشویق کنند که از آتش‌بازی و ترقه‌زدن در محل سکونت و کوچه‌ها بپرهیزند و مشتاقانه با همه وسایلی که تهیه کرده‌اند به آن مکان‌های خاص بروند و لذت ببرند. آموزش‌های عمومی باید جدی گرفته شود چون به شدت تاثیرگذار است. تجربه نشان داده است، ممنوعیت‌های خاص موجب حریص‌تر شدن و مقاومت بیشتر جوانان و نوجوانان می‌شود و باید یک فکر اساسی کرد.
دکتر نسرین امیری، فوق‌تخصص روان‌پزشک، کودک و نوجوان، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی
خانواده‌ها مراقب کودکان باشند
یکی از مشکلاتی که در مورد مراسم چهارشنبه سوری وجود دارد بی‌توجهی خانواده‌ها به یک نکته است. مراسم و جشن‌های این‌چنینی در فرهنگ ما مراسمی خانوادگی هستند ولی خانواده به غلط تصور می‌کنند که این مراسم فقط برای جوان‌هاست. به همین دلیل کودک علاقه‌مند به این مراسم، تنها می‌ماند و فرصت بروز اشتباهات هم برای او بیش از گذشته پیش می‌آید. ما باید در این مراسم با فرزندان خود همراه شویم و با آنها در این شادی سهیم شویم. چه مشکلی به وجود می‌آید اگر ما هم به عنوان والدین در این مراسم از روی آتش بپریم. ضمن اینکه مراسم چهارشنبه‌سوری تنها محدود به همین یک کار نیست. مراسم متنوع غذاهای گوناگون، آجیل‌ها، قاشق‌زنی، شاهنامه‌خوانی، حافظ‌خوانی از دیگر رسومات پسندیده‌ای هستند که می‌توانند مورد توجه قرار بگیرند. وقتی که کودکی بینید والدین او برای این شب خاص کتاب شاهنامه را آورده‌اند یا غذاهای مخصوص آماده می‌کنند، درمی‌یابد و می‌آموزد که مراسم این شب فقط به آتش‌بازی محدود نیست و آتش‌بازی تنها بخشی از مراسم است. در واقع ما به دلایل مختلف جنبه‌های دیگر این مراسم را از یاد برده‌ایم و فرزند ما برای ایجاد کمی تفریح و هیجان مجبور به روی آوردن به کارهای خطرناک می‌شود. اگر ما بتوانیم وسایل استاندارد و بی‌خطر را برای برگزاری این مراسم برای فرزند خود فراهم کنیم، به طور قطع مراسم چهارشنبه آخر سال در کنار اعضای خانواده و فامیل در یک محیط بی‌خطر شبی زیبا را برای ما و فرزند‌ان‌مان درست خواهد کرد.
آمار و ارقام
• طبق اعلام مرکز مدیریت شبکه وزارت بهداشت، ۴۷ درصد از مصدومان چهارشنبه‌سوری افراد زیر ۱۸ سال هستند.
• طبق آخرین گزارش سازمان اورژانس کشور، آمار آسیب‌دیدگان در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل افزایش چشمگیری داشته است. از ۱ تا ۲۳ اسفند ۱۴۰۱، تعداد ۴۳۶۸ نفر بر اثر برخورد یا استفاده از مواد محترقه دچار آسیب‌هایی از جراحت‌های سطحی تا قطع عضو و حتی فوت شدند، درحالی‌که در مدت مشابه سال ۱۴۰۲، این تعداد به ۶۱۶۵ نفر رسید.
• در سال ۱۴۰۱، ۱۹ نفر جان خود را از دست دادند و ۲۲۹ نفر دچار قطع عضو شدند. در سال ۱۴۰۲، اگرچه تعداد جان‌باختگان با ۱۷ مورد فوتی کاهش یافت، اما شمار افراد دچار قطع عضو به ۳۰۵ نفر افزایش پیدا کرد.
• آسیب به چشم و سوختگی، شایع‌ترین آسیب‌ها هستند. آسیب به چشم با ۱۹۵۰ مورد و انواع سوختگی‌ها با ۱۶۴۱ مورد را به‌عنوان شایع‌ترین صدمات ناشی از حوادث چهارشنبه‌سوری اعلام شئه‌اند.
• بر اساس گزارش‌ها، استان‌های شمالی و شمال‌غربی کشور بیشترین تعداد حوادث و مصدومان را به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین تعداد مصدومان در استان‌های آذربایجان شرقی با ۸۸ نفر، تهران با ۸۲ نفر و آذربایجان غربی با ۳۲ نفر گزارش شده است. از سوی دیگر، بیشترین موارد فوتی متعلق به آذربایجان غربی با ۵ نفر، تهران و اصفهان هر کدام با ۳ نفر بوده است.
• بررسی علت حوادث نیز نکات قابل‌تاملی را نشان می‌دهد؛ ۲۷ درصد مصدومان رهگذرانی بودند که ناخواسته در معرض انفجار مواد محترقه قرار گرفتند، درحالی‌که ۷۳ درصد دیگر از میان تولیدکنندگان و استفاده‌کنندگان این مواد بوده‌اند.
• از نظر تفکیک جنسیتی، ۸۲ درصد از مصدومان مرد و ۱۸ درصد زن بوده‌اند؛ آماری که نشان‌دهنده نقش غالب مردان در استفاده از مواد محترقه و افزایش خطر آسیب در میان آن‌هاست.