دکتر فراز زندیه
متخصص طب اورژانس و فلوشیپ سم‌شناسی و مسمومیت بیمارستان لقمان
مونوکسید کربن (CO) گازی بی‌رنگ و بی‌بو است که از اشتعال مواد سوختنی ایجاد می‌شود و می‌تواند ناشی از سوختن گاز شهری، چوب، ذغال و سوخت‌هایی مانند بنزین ونفت باشد. گاز مونوکسید کربن برای انسان سمی است و گرچه مسمومیت با این گاز در فصول سرد بیشتر است، اما با نزدیک‌شدن به نوروز و افزایش سفرهای نوروزی این مسئله باید مدنظر باشد و علائم و عوارض مسمومیت با این گاز شناخته شود.

مونوکسید کربن حاصل از مواد سوختنی می‌تواند از همه وسایل گرمایشی آزاد شود و ارتباطی با نوع وسیله ندارد. این گاز ممکن است از اجاق گاز یا وسایل گرمایشی مانند بخاری‌های گازی و نفتی، شومینه‌های چوبی و حتی پکیج متساعد شود.

از آنجا که این گاز رنگ و بو ندارد، تشخیص آن برای افراد مشکل است و مسمومیت ممکن است در کلبه‌های چوبی و حتی حین روشن‌کردن وسایل گرمایشی قابل‌حمل مانند پیک‌نیک در چادر مسافرتی نیز اتفاق بیفتد. استفاده از کرسی گازی یا ذغالی نیز ممکن است موجب تجمع این گاز شده و در زمان خواب مسمومیت ایجاد کند.
بنابراین هنگام سفر دقت شود که وسایل گرمایشی در محل اقامت حتما کنترل شود و اطمینان حاصل گردد که این وسایل استاندارد بوده، دودکش استاندارد به فضای بیرون داشته‌باشد و همچنین علائم مسمومیت با گاز مونوکسید کربن موردتوجه باشد. به‌عنوان نمونه، اگر گاز پیک‌نیک درون چادر مسافرتی روشن شود، گاز متساعد از آن راه خروج ندارد و به‌تدریج تجمع این گاز موجب بروز علائم مسمومیت می‌شود.

علائم مسمویت با گاز مونوکسید کربن غیراختصاصی است
علائم مسمومیت با گاز مونوکسید کربن اصولا علائم غیراختصاصی هستند و در واقع، علائم خاصی ندارد.
در مراحل اولیه، فرد مسموم فقط احساس سرگیجه و حالت تهوع دارد که بسیاری از مواقع، افراد این علائم را به غذای میل‌شده نسبت می‌دهند.
 به‌تدریج احساس بی‌حالی به فرد دست می‌دهد و علائمی شبیه آنفولانزا مانند گلودرد، التهاب در مخاط و آبریزش بینی ایجاد می‌شود.
اگر مسمومیت با گاز مونوکسید کربن پیشرفت کند، کم‌کم فرد دچار کاهش سطح هوشیاری می‌شود و زمین‌خوردگی اتفاق می‌افتد یا اینکه به‌‌آرامی به خواب می‌رود. از همین‌رو متوجه تشدید مسمومیت نمی‌شوند. زمانی که این وضعیت اتفاق افتاد و فرد به خواب فرو رفت، به‌تدریج مقدار مونوکسید کربن در خون افزایش می‌یابد و باعث ایجاد‌ آسیب مغزی و ایست قلبی و تنفسی می‌شود. نکته بسیار مهم اینکه در صورت بروز چنین علائمی حتما باید به مسمومیت با گاز مونوکسید کربن مشکوک شد.

دریافت اکسیژن کافی تنها اقدام درمانی این مسمومیت است
تنها اقدام درمانی در صورت مسمومیت با گاز مونوکسید کربن، فقط اکسیژن است. اگر فرد مسموم اکسیژن خالص دریافت کند، سطح گاز مونوکسید کربن در خون پایین می‌آید و سطح اکسیژن بالا می‌رود که علائم برطرف می‌شود.

اما اگر فردی با علائم مسمومیت با گاز مونوکسید کربن به بیمارستان مراجعه کند و عوارض مغزی یا آسیب‌های کبدی، کلیوی و عضلانی اتفاق افتاده‌باشد، خطرناک است و عموما غیرقابل‌برگشت است و حتی به‌رغم مراقبت‌‌های بیمارستانی نیز می‌تواند منجر به فوت شود.

با رعایت ایمنی وسایل گرمایشی از بروز خطر پیشگیری کنیم
اولین اقدام برای پیشگیری از خطر مسمومیت با گاز مونوکسید کربن این است که وسایل گازسوز استاندارد با دودکش سالم و همچنین آشنایی با مسمومیت مدنظر باشد. اگر افراد با صحنه‌ای مواجه شدند که مسمومیت با گاز مونوکسید کربن اتفاق افتاده حتما به‌سرعت پنجره‌ها باز شود، افراد مسموم به محیط بیرون منتقل شوند که اکسیژن کافی برسد و عوارض مسمومیت کاهش یابد. ضمن اینکه تماس با اورژانس ضروری است زیرا همه این افراد باید به بیمارستان منتقل شوند و تحت‌درمان قرار گیرند.

در صورت حضور در محیط مشکوک به انتشار گاز مونوکسید کربن حتما علاوه بر اورژانس باید با آتش‌نشانی تماس گرفته‌شود. دستگاه‌هایی در اختیار نیروهای آتش‌نشانی است که می‌توانند انتشار این گاز را شناسایی کنند و میزان گاز در محیط نیز مشخص می‌شود. ضمن اینکه باید همیشه به‌خاطر داشت علائم مسمومیت غیراختصاصی است و از همین‌رو علائمی مانند سرگیجه، حالت‌تهوع، خواب‌آلودگی و علائم آنفولانزا می‌تواند مرتبط با این مسمومیت باشد.

پس از برطرف‌شدن مسمومیت و برای حضور دوباره در محیط لازم است بار دیگر با آتش‌نشانی تماس گرفته‌شود تا مقدار گاز مونوکسید کربن محیط کنترل شود که در صورت تایید توسط نیروهای آتش‌نشانی می‌توان در محیط حضور داشت.

مسمومیت گاز مونوکسید کربن تحت‌عنوان «قاتل خاموش» نیز شناخته می‌شود زیرا غالبا افراد متوجه آن نیستند. پس به‌خاطر داشته‌باشیم می‌توان با رعایت مراقبت‌های ایمنی و سلامتی با شادی سپری و از بروز عوارض جبران‌ناپذیر آن پیشگیری کرد.