مریم منصوری
ششمین کنگره بین‌المللی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند از یکم تا سوم اسفند ماه در پژوهشگاه نیرو برگزار شد. این رویداد علمی با حضور متخصصان و پژوهشگران حوزه سلامت، بر تأثیر پروبیوتیک‌ها و غذاهای فراسودمند در ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها تمرکز داشت. پیش از برگزاری کنگره، نشست خبری با حضور کارشناسان برگزار شد که در آن، دیدگاه‌های مختلف درباره اهمیت این مواد غذایی در پیشگیری از بیماری‌ها، تأثیرات مثبت آنها بر کیفیت زندگی و نقش آنها در بهبود سلامت عمومی مطرح شد. کارشناسان در این نشست بر لزوم تغییرات سبک زندگی و توجه به غذاهای فراسودمند به عنوان راهی برای پیشگیری از بیماری‌ها و کاهش هزینه‌های درمانی تأکید کردند.
پروبیوتیک‌ها، رفیق همیشگی سیستم ایمنی و گوارش ما!
دکترمریم تاج‌آبادی ابراهیمی
متخصص میکروبیولوژی، عضو هیات علمی دانشگاه و رئیس انجمن پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند ایران
پروبیوتیک‌ها میکروارگانیسم‌های مفیدی هستند که در صورت مصرف کافی، اثرات سلامت‌بخشی بر بدن دارند. به‌زبان ساده، واژه پروبیوتیک به‌معنای «برای زندگی» است و اولین هدیه‌ای که نوزاد از مادر دریافت می‌کند، میکروب‌های مفیدی است که از طریق شیر مادر به او منتقل می‌شود و در شکل‌گیری سیستم ایمنی نقش دارد. سیستم ایمنی بدن شامل مجموعه‌ای از میکروارگانیسم‌هایی است که در دستگاه گوارش حضور دارند. این میکروارگانیسم‌ها علاوه‌بر کمک به سلامت دستگاه گوارش، پایه‌گذار ایمنی بدن هستند.
تأثیر زندگی صنعتی بر کاهش میکروب‌های مفید
در زندگی شهری و صنعتی، فرایندهای کنترل‌شده‌ای مانند پاستوریزاسیون و استریلیزاسیون، میزان میکروب‌های مفید موجود در محصولات غذایی را کاهش داده‌اند. از سوی دیگر، استرس‌های محیطی، آلودگی هوا، دود سیگار، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و سایر عوامل، موجب از دست رفتن این میکروب‌های مفید در بدن می‌شوند. وقتی تعادل میکروبی بدن بهم می‌ریزد، دستگاه گوارش دچار اختلال شده و سیستم ایمنی ضعیف می‌شود.
یافته‌های علمی جدید نیز تأیید کرده‌اند که بسیاری از بیماری‌ها، از مشکلات روده‌ای نشأت می‌گیرند. تحقیقات اخیر نشان داده است که ارتباط مستقیمی بین روده و مغز وجود دارد. مغز هرگونه تغییر در وضعیت روده را دریافت می‌کند و بر همین اساس، مشخص شده است که پروبیوتیک‌ها می‌توانند در بیماری‌هایی مانند ام‌اس، پارکینسون، آلزایمر و در کاهش استرس، اضطراب و افسردگی تأثیرگذار باشند و روند آنها را کندتر کنند.
آنچه که در روده شما اتفاق می‌افتد، از لحظه تولد آغاز می‌شود و تا پایان عمر همراه شماست. در شش ماهه اول زندگی، فلور میکروبی تشکیل می‌شود که تأثیر آن تا سال‌های بعدی در بدن باقی می‌ماند. به‌ویژه اگر در این دوره آنتی‌بیوتیک مصرف شود و پروبیوتیک‌ها بلافاصله جایگزین آن نشوند، تغییرات فلور میکروبی می‌تواند موجب بروز بیماری‌ها در آینده شود.
نکته مهم دیگر اینکه همه ما ممکن است ژن‌هایی داشته باشیم که در شرایط خاص، باعث بروز بیماری‌های مختلف از جمله سرطان شوند. اما این ژن‌ها ممکن است سال‌ها خاموش بمانند و حتی تا صد سالگی فعال نشوند. برای فعال شدن این ژن‌ها، فاکتورهای محیطی مانند سبک زندگی نامناسب یا عدم تعادل در فلور میکروبی بدن و... مانند کشیده شدن ماشه عمل کرده و این ژن‌ها را در سنین پایین‌تر فعال می‌کنند. در حالی که مصرف پروبیوتیک‌ها می‌تواند از فعال شدن این بیماری‌ها در بدن جلوگیری کرده و به حفظ سلامت طولانی‌مدت کمک کنند.
نقش جدید پروبیوتیک‌ها در سلامت و زیبایی پوست
پروبیوتیک‌ها نه‌تنها برای سلامت دستگاه گوارش و سیستم ایمنی مفید هستند، بلکه چهره‌ای جدید از آنها در دنیای زیبایی نیز شناخته شده است. در سال‌های اخیر، کشورهای پیشرفته محصولاتی را بر پایه پروبیوتیک‌ها برای بهبود سلامت پوست به بازار عرضه کرده‌اند و اکنون این محصولات در بازار داخلی نیز عرضه شده‌اند.
پروبیوتیک‌ها می‌توانند جلوی رشد میکروب‌های بیماری‌زا روی پوست را بگیرند، میزان جذب آب را افزایش دهند و درنتیجه، به حفظ رطوبت و شادابی پوست کمک کنند. پروبیوتیک‌ها همچنین در فرآیند کلاژن‌سازی و ترمیم زخم‌ها، خطوط و چین‌وچروک‌های پوستی نقش دارند. این ویژگی‌ها باعث شده است که از پروبیوتیک‌ها در تولید محصولات مراقبت از پوست نیز استفاده شود.
مصرف پروبیوتیک‌ها؛ از مکمل‌ها تا محصولات غذایی
در کشورهای اروپایی، مردم فرهنگ مصرف مکمل‌ها را دارند و به‌طور منظم انواع ویتامین‌ها، مواد معدنی و ترکیبات مفید دیگر را دریافت می‌کنند. یکی از مزیت‌های استفاده از مکمل‌ها این است که فرد از دریافت دوز دقیق و کافی ماده موردنظر اطمینان دارد. اما در کنار مکمل‌ها، استفاده از پروبیوتیک‌ها در محصولات غذایی نیز به‌عنوان یک روش رایج در بسیاری از کشورها پذیرفته شده است. این رویکرد باعث می‌شود که مردم بدون نیاز به تجویز پزشک، در زندگی روزمره خود از این ترکیبات مفید بهره ببرند. برای مثال، در کشورهای توسعه‌یافته، افراد هنگام خرید محصولات لبنی مانند ماست و پنیر، گزینه‌های پروبیوتیکی را انتخاب می‌کنند، زیرا می‌دانند که این محصولات اثرات مثبتی بر گوارش و سیستم ایمنی آنها دارند. اما یکی از نکات مهم در مصرف پروبیوتیک‌ها این است که میزان دریافتی آنها باید به‌اندازه کافی باشد. در مصرف مکمل‌ها، این میزان مشخص است اما در مواد غذایی، فرد باید حجم مناسبی از محصول را مصرف کند تا تأثیر مطلوب را دریافت کند. به‌عنوان مثال، برای تأمین نیاز روزانه به پروبیوتیک‌ها، حداقل یک لیوان ماست پروبیوتیک لازم است. در کل پروبیوتیک‌ها؛ چه در قالب مکمل و چه در محصولات غذایی، به تعدیل سیستم ایمنی و تقویت گوارش کمک می‌کنند. بنابراین، افراد می‌توانند بسته به سبک زندگی و ترجیحات خود، یکی از این دو روش یا ترکیبی از هر دو را انتخاب کنند.
کاهش هزینه‌های سلامت با مصرف پروبیوتیک‌ها
یکی از مزایای مهم پروبیوتیک‌ها، کاهش هزینه‌های درمانی در بلندمدت است. درحال‌حاضر، جمعیت قابل‌توجهی از افراد در ایران در حال ورود به میانسالی هستند. این گروه سنی در معرض ابتلا به بیماری‌های متابولیک، اختلالات عصبی مانند ام‌اس، پارکینسون و آلزایمر قرار دارند. مصرف منظم پروبیوتیک‌ها می‌تواند از بروز این بیماری‌ها جلوگیری کند و درنتیجه، هزینه‌های سلامت را در آینده کاهش دهد.
ضرورت افزایش آگاهی عمومی درباره پروبیوتیک‌ها در ایران
محصولات پروبیوتیک برخلاف تصور رایج، گران‌قیمت نیستند و تفاوت قیمتی قابل‌توجهی با محصولات معمولی ندارند. بااین‌حال، آگاهی عمومی درباره فواید آنها همچنان پایین است. مردم هنگام خرید، به‌ندرت به سراغ ماست‌های پروبیوتیک یا مکمل‌های حاوی این میکروارگانیسم‌ها می‌روند، درحالی‌که در بسیاری از کشورها، این محصولات به‌عنوان بخشی از سبد غذایی روزانه مصرف می‌شوند.
هرچند پزشکان در ایران شناخت خوبی از پروبیوتیک‌ها دارند و آنها را در نسخه‌های درمانی توصیه می‌کنند، اما هنوز آگاهی عمومی نسبت به این محصولات پایین است. درنتیجه، بازار پروبیوتیک‌ها در ایران، برخلاف کشورهای توسعه‌یافته، بسیار محدود باقی مانده است.
مقاومت آنتی‌بیوتیکی؛ هیولای خفته‌ای در حال بیدار شدن
یکی از مهم‌ترین چالش‌های حوزه سلامت در ایران، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌هاست. میزان مصرف این داروها در کشور بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است، مسئله‌ای که به‌تدریج بحران مقاومت آنتی‌بیوتیکی را رقم زده است. این پدیده که من آن را «هیولای خفته» می‌نامم، در حال بیدار شدن است و پیامدهای جدی برای بیماران دارد. یکی از کلیدواژه‌های اصلی در مقابله با این بحران، پروبیوتیک‌ها هستند. این میکروارگانیسم‌های مفید می‌توانند از رشد میکروب‌های بیماری‌زا جلوگیری کنند. در کشورهای پیشرفته، پس از هر دوره مصرف آنتی‌بیوتیک، پزشکان به‌عنوان یک اقدام استاندارد، پروبیوتیک تجویز می‌کنند. زمانی که فرد آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کند، این دارو نه‌تنها باکتری‌های مضر بلکه میکروب‌های مفید بدن را نیز از بین می‌برد. در چنین شرایطی، جایگزینی این میکروب‌های مفید ضروری است تا تعادل فلور میکروبی بدن حفظ و از رشد مجدد باکتری‌های بیماری‌زا جلوگیری شود.
نقش پروبیوتیک‌ها در صنعت دام، طیور و آبزیان
بحران مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در صنایع دامپروری، طیور و آبزی‌پروری نیز رواج دارد. در بسیاری از کشورها، استفاده از پروبیوتیک‌ها از ابتدای دوره پرورش دام و طیور آغاز می‌شود تا سیستم ایمنی آنها تقویت شده و احتمال بروز بیماری به حداقل برسد. این روش باعث می‌شود که گله‌ها کمتر بیمار شوند و درنتیجه، نیاز به مصرف آنتی‌بیوتیک کاهش یابد. در ایران، در بسیاری از موارد، آنتی‌بیوتیک‌ها به‌صورت غیرقانونی و به‌عنوان یک اقدام پیشگیرانه در خوراک دام و طیور استفاده می‌شوند. این رویه نه‌تنها میزان مصرف این داروها را به‌شدت افزایش می‌دهد بلکه باقی‌مانده‌های آنتی‌بیوتیکی در محصولات دامی، مانعی برای صادرات آنها به بازارهای بین‌المللی شده است.
جایگزینی پروبیوتیک‌ها در صنعت دامپروری، نه‌تنها موجب کاهش نیاز به آنتی‌بیوتیک می‌شود بلکه بهره‌وری تولید را نیز افزایش می‌دهد. استفاده از این میکروارگانیسم‌های مفید در خوراک دام و طیور، تولید محصولات سالم‌تر را تضمین می‌کند و امکان ورود به بازارهای جهانی را فراهم می‌آورد.
ایران در بسیاری از حوزه‌های دامپروری، ظرفیت تولید بالایی دارد اما به‌دلیل عدم رعایت استانداردهای بین‌المللی، امکان صادرات بسیاری از محصولات وجود ندارد. یکی از موانع اصلی در این زمینه، باقی‌مانده‌های آنتی‌بیوتیکی در فرآورده‌های دامی است. با تغییر سیاست‌ها و استفاده گسترده از پروبیوتیک‌ها، می‌توان گام مهمی در بهبود کیفیت محصولات و رقابت در بازارهای جهانی برداشت.
دوز مناسب مصرف پروبیوتیک‌ها
پروبیوتیک‌ها در قالب مکمل‌های دارویی معمولاً در دوزهایی بین ۱۰⁹ تا ۱۰¹⁰ واحد در روز مصرف می‌شوند. این میزان برای حفظ سلامت گوارش و سیستم ایمنی بدن در نظر گرفته شده است. بااین‌حال، در برخی شرایط خاص مانند سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)، ممکن است پزشک دوز بالاتری را توصیه کند. در مقابل، برای افرادی که صرفاً به‌دنبال دریافت روزانه این ترکیبات مفید هستند، ۱۰⁹ واحد حداقل میزان موردنیاز روزانه محسوب می‌شود. بنابراین، بسته به نیاز فرد، میزان مصرف پروبیوتیک‌ها می‌تواند متغیر باشد؛ از یک دوز پیشگیرانه‌ی روزانه تا یک درمان هدفمند برای بیماری‌های گوارشی و ایمنی. البته، دریافت دوز مناسب پروبیوتیک‌ها از طریق مواد غذایی نیز با توجه به نوع محصول و نوع پروبیوتیک متفاوت است.
شناخت فلور میکروبی خاص کشور؛ گامی به سوی تولید پروبیوتیک‌های بومی
هر کشور ماکروبیوم یا فلور میکروبی خاص خود را دارد که از ویژگی‌های بومی و محیطی آن کشور تأثیر می‌گیرد. به همین دلیل، برای بهره‌برداری بهینه از پروبیوتیک‌ها، باید فلور میکروبی خاص کشور خود را شناسایی کرده و بر اساس آن، پروبیوتیک‌های بومی تولید کرد. در ایران، از یک دهه پیش کار روی تولید پروبیوتیک‌های بومی آغاز شده است. فلور میکروبی ما در حال حاضر نزدیک به فرآورده‌های تخمیری سنتی ماست که سابقه‌ای طولانی دارد. با این حال، در کنار این تولیدات سنتی، نگاه ما به ماکروبیوم و نقش آن در بیماری‌های مختلف اهمیت ویژه‌ای دارد. به پشتوانه همین رویکرد، مرکز تحقیقات ماکروبیوم در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی تاسیس شده است که به‌عنوان هسته مرکزی پژوهشی و پشتیبان علمی و آزمایشگاهی، پیگیر این رسالت بزرگ در عرصه تولید پروبیوتیک‌های بومی و شناساندن نقش ماکروبیوم در سلامت است.
پروبیوتیک‌ها و حامل‌های مختلف آن برای مصرف
پروبیوتیک‌ها می‌توانند در حامل‌های مختلفی از جمله نان، لبنیات، مکمل‌ها و حتی کمپلکس‌ها گنجانده شوند. ما در ابتدا از نان شروع کردیم زیرا نان یکی از غذاهای اصلی در رژیم غذایی مردم ایران است و سپس به سراغ صنعت لبنیات رفتیم. البته روش‌هایی وجود دارند که می‌توانند پروبیوتیک‌ها را در محصولات دیگر نیز گنجانده و در دسترس قرار دهند. اما مهم‌ترین نکته این است که پروبیوتیک‌ها به صورت روزانه و مداوم دریافت شوند.
مصرف پروبیوتیک‌ها، سرمایه‌گذاری برای سلامت است نه هزینه اضافی!
دکتر وحید مفید
متخصص صنایع غذایی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و عضو هیات مدیره انجمن علمی پروبیوتیک و غذاهای فراسودمند
به‌طور کلی، غذاها به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ غذاهای معمولی که صرفاً نیازهای تغذیه‌ای فرد را تأمین می‌کنند، مانند نان، ماست و پنیر و غذاهایی که علاوه بر تأمین نیازهای تغذیه‌ای، دارای خواص اضافی برای سلامت هستند و به آنها غذاهای فراسودمند گفته می‌شود. پروبیوتیک‌ها یکی از مهم‌ترین انواع غذاهای فراسودمند هستند. برای مثال، وقتی ماست معمولی با میکروب‌های پروبیوتیک غنی می‌شود، به یک محصول فراسودمند تبدیل خواهد شد. همین فرآیند برای سایر محصولات غذایی نیز قابل اجراست، از جمله نان‌های پروبیوتیک یا مکمل‌های پروبیوتیکی.
رشد جهانی مصرف پروبیوتیک‌ها
طبق آمارها و مقالات علمی، رشد مصرف محصولات پروبیوتیک در کشورهای توسعه‌یافته فراتر از پیش‌بینی‌های متخصصان بوده است. این افزایش تقاضا به دلیل اثربخشی بالای این محصولات در بهبود سلامت و همچنین آگاهی‌بخشی گسترده‌ای است که توسط متخصصان تغذیه و پزشکان انجام شده است. در کشور ما نیز تحقیقات گسترده‌ای درباره پروبیوتیک‌ها و دیگر غذاهای فراسودمند انجام شده است. خوشبختانه، ایران از نظر تولید و پژوهش در این حوزه، جایگاه علمی مناسبی دارد و با افزایش آگاهی عمومی، انتظار می‌رود که مصرف این محصولات در میان مردم افزایش یابد.
نقش پروبیوتیک‌ها در پیشگیری از بیماری‌ها
ترویج فرهنگ استفاده از پروبیوتیک‌ها تأثیر مستقیمی بر سلامت عمومی و اقتصاد کشور دارد. این محصولات، علاوه بر کاهش هزینه‌های درمانی، به بهبود کیفیت زندگی افراد کمک می‌کنند. به همین دلیل، مصرف پروبیوتیک‌ها و غذاهای فراسودمند، نه‌تنها یک هزینه اضافی نیست بلکه یک سرمایه‌گذاری برای سلامت است. درمان با آنتی‌بیوتیک‌ها، علاوه بر هزینه‌های مالی، باعث کاهش راندمان کاری افراد و فشار مضاعف بر سیستم بهداشت و درمان کشور می‌شود. درحالی‌که، با اصلاح الگوی مصرف و گنجاندن غذاهای فراسودمند در رژیم روزانه، می‌توان بسیاری از بیماری‌های مزمن را پیشگیری یا مدیریت کرد.
تحقیقات نشان داده است که برخی غذاهای فراسودمند می‌توانند به کاهش کلسترول خون، کنترل دیابت و بهبود عملکرد سیستم ایمنی کمک کنند. نکته مهم این است که پروبیوتیک‌ها باید به‌طور دائم و مستمر مصرف شوند. برخلاف داروها که در یک بازه زمانی مشخص مصرف می‌شوند، پروبیوتیک‌ها مانند غذا، برای حفظ سلامت بدن ضروری هستند و باید در رژیم روزانه گنجانده شوند.
پزشکی آینده؛ پیشگیری به جای درمان با تغییر سبک زندگی
دکتر مصطفی قانعی
فوق‌تخصص ریه، دبیر ستاد زیست‌فناوری سلامت و فناوری‌های پزشکی
پزشکی آینده دیگر تنها به درمان بیماری‌ها محدود نمی‌شود. ما باید بتوانیم به هر فرد بگوییم که در سنین مختلف، چه بیماری‌هایی ممکن است برای او پیش بیاید و چگونه می‌تواند از آن پیشگیری کند. آینده پزشکی بر اساس پیش‌بینی و شخصی‌سازی پیش می‌رود یعنی هر فرد باید درمان و مراقبتی متناسب با ویژگی‌های شخصی خود دریافت کند.
امروز ما ابزارهایی در اختیار داریم که می‌توانند احتمال ابتلای افراد به بیماری‌هایی مانند سرطان را پیش‌بینی کنند. «ژنوم سکوئنسینگ» یکی از این فناوری‌هاست که می‌تواند ما را از خطرات آینده آگاه کند. این آگاهی نه‌تنها به فرد کمک می‌کند که سبک زندگی خود را اصلاح کند بلکه امکان اقدامات پیشگیرانه را نیز فراهم می‌سازد.
یکی از مهم‌ترین مسائلی که باید به آن توجه کنیم، نقش سبک زندگی در پیشگیری از بیماری‌هاست. دیگر نمی‌توان صرفاً به درمان بیماری‌ها تکیه کرد. برای مثال، در مورد سرطان، ما باید از همین حالا به رژیم غذایی، میزان تحرک و دیگر عادات روزانه افراد توجه کنیم. اگر بتوانیم این عوامل را کنترل کنیم، بسیاری از بیماری‌ها اصلاً فرصت بروز پیدا نخواهند کرد.
در این میان، غذاهای فراسودمند و پروبیوتیک‌ها نقش بسیار مهمی دارند. این محصولات علاوه بر تأمین نیازهای تغذیه‌ای، به بهبود سلامت بدن کمک می‌کنند و می‌توانند در پیشگیری از برخی بیماری‌ها مؤثر باشند. اما این نکته را باید در نظر داشته باشیم که مصرف این محصولات بدون تغییر سبک زندگی، اثرگذاری کافی نخواهد داشت.
چالش بزرگ ما این است که صنایع مختلف، به‌ویژه صنایع غذایی، خود را با این تغییرات هماهنگ کنند. اگر تولیدکنندگان مواد غذایی همچنان به همان شیوه‌های سنتی ادامه دهند، از بازارهای جهانی حذف خواهند شد. آنها باید محصولات ویژه‌ای برای گروه‌های هدف تولید کنند و بر اساس نیازهای آینده، برنامه‌ریزی داشته باشند.
از سوی دیگر، ورود فناوری‌های دیجیتال به حوزه سلامت، امکان خودمراقبتی را برای مردم فراهم کرده است. ما در حال حرکت به سمتی هستیم که هر فرد بتواند وضعیت سلامت خود را به‌صورت مداوم پایش کند و اقدامات لازم را برای حفظ سلامت‌اش انجام دهد.
در کل، تغییرات بزرگی در راه است. پزشکی ده سال بعد، با چیزی که امروز می‌شناسیم کاملاً متفاوت خواهد بود. هر کسی که خود را برای این تحولات آماده نکند، از رقابت حذف خواهد شد. این آینده‌ای است که باید آن را بپذیریم و برای آن برنامه‌ریزی کنیم.