مریم منصوری
نشست خبری دکتر شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، یک روز پیش از برگزاری سی‌امین جشنواره تحقیقاتی علوم پزشکی رازی، برگزار شد. در این نشست، وی ضمن تشریح جایگاه علمی ایران در جهان، به چالش‌های موجود در حوزه پژوهش، بودجه تحقیقاتی، نقش نیروی انسانی و برنامه‌های حمایتی از محققان پرداخت. آخوندزاده با اشاره به کاهش رتبه علمی ایران در برخی شاخص‌ها، بر اهمیت سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های پزشکی تاکید کرد و راهکارهایی برای تقویت این حوزه ارائه داد. او همچنین از برنامه‌های وزارت بهداشت برای توسعه تحقیقات کاربردی، افزایش سهم پژوهش‌های پزشکی در سطح بین‌المللی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان خبر داد.
سهم پررنگ وزارت بهداشت در تولید علم کشور
دکتر شاهین آخوندزاده، بر اهمیت حوزه بهداشت و درمان در تحقیقات علمی کشور تاکید و به سهم قابل‌توجه وزارت بهداشت در تولید علم کشور اشاره کرد. به گفته وی، حدود ۲۵ درصد از اعضای هیئت علمی کشور در مجموعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فعالیت دارند و یک‌پنجم دانشجویان کشور نیز در این وزارتخانه مشغول به تحصیل هستند. با این حال، حدود ۳۷ درصد از تولید علم کشور به این حوزه اختصاص دارد که فراتر از سهم این وزارتخانه از نظر تعداد اعضای هیئت علمی و دانشجویان است. این آمار نشان‌دهنده نقش پررنگ وزارت بهداشت در تولید و توسعه دانش در سطح ملی است.
آخوندزاده با اشاره به ترکیب اعضای هیئت علمی این وزارتخانه افزود: «بیشتر اعضای هیئت علمی ما در حوزه بالینی هستند، نه علوم پایه و وظیفه یک هیئت علمی بالینی، چه جراح، چه متخصص داخلی و چه یک پرستار، ارائه خدمات درمانی است.» وی تاکید کرد که ۷۰ تا ۸۰ درصد فعالیت اعضای هیئت علمی در حوزه خدمات درمانی است و آموزش و پژوهش در کنار آن انجام می‌شود. آخوندزاده گفت: «در سایر وزارتخانه‌ها، آموزش و پژوهش اصل است، اما در وزارت بهداشت، اولویت اصلی ما ارائه خدمات درمانی است. با همه این اوصاف با وجود تعداد کمتر اعضای هیئت علمی و دانشجویان، بازدهی علمی در وزارت بهداشت بالاست.»
آخوندزاده این موضوع را دستاورد مهمی در تحقیقات دانشگاهی دانست و بر نقش پررنگ این وزارتخانه در توسعه علمی کشور تاکید کرد.
سهم بالای وزارت بهداشت در حوزه فناوری و صادرات دارویی
دکتر شاهین آخوندزاده به جایگاه وزارت بهداشت در حوزه فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان اشاره کرد و گفت: «بیشترین گردش مالی در شرکت‌های دانش‌بنیان مربوط به شرکت‌های دارویی و تجهیزات پزشکی است. این مساله نشان می‌دهد که وزارت بهداشت در حوزه فناوری نیز سهم قابل‌توجهی از اقتصاد دانش‌بنیان کشور را دارد.» وی همچنین به نقش استراتژیک ایران در صادرات دارویی اشاره کرد و گفت: «یکی از صادرات مهم ما به دنیا، صادرات دارو به کشورهای اطراف است. این موضوع از توانمندی‌های کشور در حوزه بهداشت و درمان محسوب می‌شود.»
رتبه علمی و جایگاه پژوهشی وزارت بهداشت
معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در بخش دیگری از سخنان خود به جایگاه علمی این وزارتخانه در سطح جهانی پرداخت و گفت: «در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ۵۲۰ محقق پر استناد یک درصد برتر دنیا فعالیت دارند. این در حالی است که در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، این تعداد ۴۸۰ محقق است.» آخوندزاده دلیل این عملکرد قوی را کیفیت یکدست دانشگاه‌های علوم پزشکی و سطح بالای اعضای هیئت علمی دانست و گفت: «تفاوت زیادی بین دانشگاه‌های علوم پزشکی از نظر کیفیت وجود ندارد و اعضای هیئت علمی با یک استاندارد مشخص و قابل‌قبول انتخاب می‌شوند. علاوه بر این، بهترین دانشجویان کشور وارد رشته‌های علوم پزشکی می‌شوند که باعث می‌شود خروجی علمی این حوزه در سطح بالایی قرار بگیرد.»
برگزاری سی‌امین دوره جشنواره تحقیقات علوم پزشکی رازی
دکتر شاهین آخوندزاده به جشنواره تحقیقات علوم پزشکی رازی به‌عنوان یکی از مهمترین ماموریت‌های سالانه وزارت بهداشت اشاره کرد و گفت: «این جشنواره که زیر نظر معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت برگزار می‌شود، امسال به سی‌امین دوره خود رسیده است.» او با افتخار از استمرار این رویداد علمی یاد کرد و افزود: «جشنواره رازی یکی از مهمترین برنامه‌های ما در حوزه تحقیقات علوم پزشکی است و نقش بسزایی در شناسایی و تقدیر از پژوهشگران برتر این حوزه دارد.»
آخوندزاده به محدودیت‌های زمانی در برگزاری جشنواره تحقیقات علوم پزشکی رازی اشاره کرد و گفت: «امسال به‌دلیل تغییر دولت، فرصت محدودی برای برگزاری جشنواره رازی داشتیم. به‌جای آنکه از اول اردیبهشت امور اجرایی را آغاز کنیم، این روند از اول آذر شروع شد.»
نیازهای اساسی برای توسعه علمی و فناوری
معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت با تاکید بر اینکه توسعه علمی و پژوهشی نیازمند چندین پارامتر اساسی است، به موارد زیر اشاره کرد:
1. لزوم برنامه‌ریزی دقیق و تامین منابع مالی: وی گفت: «ما برای توسعه علمی، نیاز به برنامه‌ریزی داریم. در کشور، یک برنامه پیشرفت پنج‌ساله وجود دارد که بخش‌هایی از آن به رشد علم و فناوری اختصاص یافته است. اما برنامه هفتم توسعه، به‌درستی تدوین نشده است؛ چراکه فقط هدف‌گذاری شده که مثلاً رتبه علمی ایران از هفدهم به چهاردهم برسد، اما هیچ منبع مالی مشخصی برای تحقق این هدف تعیین نشده است. بدون سرمایه‌گذاری مالی، این اهداف دست‌نیافتنی خواهند بود.»
2. سرمایه‌گذاری اندک ایران در پژوهش در مقایسه با رقبا: آخوندزاده با اشاره به سرمایه‌گذاری کشورهای منطقه در حوزه علم و فناوری گفت: «کشورهای اطراف ما یک درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) خود را صرف تحقیقات و فناوری می‌کنند، درحالی‌که این رقم در ایران کمتر از نیم درصد و گاهی فقط سه‌دهم درصد است. از آنجا که GDP این کشورها بسیار بزرگ‌تر از ایران است، سهم ما در این رقابت بسیار ناچیز خواهد بود و رقابت با این کشورها هر روز سخت‌تر می‌شود.»
3. اهمیت نیروی انسانی متخصص: وی نیروی انسانی توانمند را برگ برنده ایران در این رقابت دانست و افزود: «برخلاف برخی کشورهای منطقه که در سال‌های گذشته برای پیشرفت علمی، متخصصان خود را از اروپا، آمریکا، استرالیا و کانادا جذب می‌کردند، ایران از نیروی انسانی بومی و متخصص بهره‌مند است. این مساله تا حدودی کفه ترازو را به نفع ما تغییر می‌دهد.»
4. لزوم تعاملات بین‌المللی برای پیشرفت علمی: آخوندزاده با تاکید بر اهمیت تعاملات بین‌المللی در تحقیقات و فناوری گفت: «اگر در این حوزه ارتباطات علمی بین‌المللی نداشته باشیم، نمی‌توانیم در سطح جهانی رقابت کنیم. بخشی از این محدودیت‌ها ناشی از تحریم‌ها است. کشورهای غربی، ایران را در حوزه‌های علمی نیز تحریم می‌کنند. برای مثال، ما به برخی دستگاه‌های آزمایشگاهی پیشرفته دسترسی نداریم یا اساتید دانشگاه‌های ما برای سفرهای علمی ویزای حضور در بسیاری از کشورها را دریافت نمی‌کنند.»
5. تحریم‌های مالی و تاثیر آن بر فعالیت‌های علمی: وی به مشکلات ناشی از تحریم‌های مالی در حوزه علمی اشاره کرد و گفت: «تحریم‌های مالی، به تحریم‌های علمی منجر شده‌اند. وقتی امکان انتقال پول به خارج از کشور را نداریم، نمی‌توانیم هزینه عضویت در مجامع علمی یا اشتراک مجلات معتبر را بپردازیم. برای مثال، دسترسی ما به پایگاه‌های اطلاعاتی Web of Science و UpToDate به‌دلیل تحریم‌ها قطع شده است. حتی اگر هزینه اشتراک این منابع را پرداخت کنیم، شرکت‌های آمریکایی اجازه دسترسی به ما را نمی‌دهند.»
آخوندزاده با اشاره به اینکه اعضای هیئت علمی برای حضور در مجامع علمی بین‌المللی نیاز به حمایت دارند، گفت: «اگرچه از هر ۱۰ کنگره بین‌المللی، فقط برای دو مورد ویزا صادر می‌شود، اما باید از اساتید حمایت کنیم تا بتوانند در همین فرصت‌های محدود نیز حضور داشته باشند. ایران باید در مجامع علمی نماینده‌ای فعال داشته باشد، اما مشکل اینجاست که منابع مالی برای این حمایت محدود است.»
وی با اشاره به کاهش چشمگیر تعداد محققان ایرانی در همایش‌های علمی بین‌المللی گفت: «در گذشته، ۲۵۰۰ محقق ایرانی فقط از یک دانشگاه در کنگره‌های بین‌المللی شرکت و مقالات خود را به‌صورت سخنرانی ارائه می‌کردند، اما امروز این تعداد به تنها ۵۰ نفر کاهش یافته است. بدون تعاملات بین‌المللی، رقابت علمی محدود می‌شود و پیشرفت علمی کشور با چالش جدی مواجه خواهد شد.»
6. لزوم توسعه صنعت خصوصی پویا: آخوندزاده در ادامه به ضرورت یک صنعت خصوصی پویا اشاره کرد و گفت: «برخی سوال می‌کنند از آنجا که در ایران مثلا ۲۰ دانشکده داروسازی داریم، پس چرا در این مراکز، دارویی کشف نمی‌شود؟ درحالی‌که باید بدانیم که هیچ‌گاه دارو در دانشکده‌های داروسازی کشف نمی‌شود. فرآیند کشف دارو، در بخش تحقیق و توسعه (R&D) شرکت‌های خصوصی انجام می‌شود. شرکت‌هایی مانند فایزر، سانوفی، مرک و ابوت هستند که در بخش تحقیق و توسعه خود، دارو کشف می‌کنند. این شرکت‌ها برای کشف یک مولکول جدید، تا ۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده و پس از ۱۵ سال تحقیق و آزمایش، یک داروی جدید را معرفی می‌کنند؛ مثلاً دارویی برای کاهش وزن. در دانشکده‌های داروسازی، هیچ‌گاه دارو کشف نمی‌شود. وظیفه این مراکز، تربیت محققان و متخصصانی است که در بخش تحقیق و توسعه (R&D) شرکت‌های خصوصی فعالیت کنند. اما مشکل اساسی این است که در ایران، بخش خصوصی توانمند و پویایی در این حوزه نداریم.»
چالش‌های صنعت داروسازی در ایران
آخوندزاده به مشکلات موجود در صنعت داروسازی کشور پرداخت و گفت: «در ایران، بیشتر شرکت‌های دارویی، دولتی یا خصولتی هستند. درحالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته، شرکت‌های خصوصی اصلی‌ترین نقش را در تحقیق و توسعه دارویی ایفا می‌کنند. در ایران، بخش خصوصی توان مالی کافی برای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه را ندارد. حتی برخی شرکت‌های خصوصی، در پرداخت حقوق کارمندان خود نیز با مشکل مواجه هستند، چه برسد به اینکه بتوانند میلیاردها دلار در تحقیق و توسعه یک داروی جدید سرمایه‌گذاری کنند. در کشورهای در حال توسعه، به‌دلیل محدودیت‌های مالی و نبود سرمایه‌گذاری کافی، شرکت‌های دارویی نمی‌توانند در بخش تحقیق و توسعه فعالیت جدی داشته باشند و همین مساله باعث می‌شود که فرایند کشف دارو در این کشورها، دچار مشکل شود.» وی تاکید کرد: «بدون یک صنعت خصوصی قدرتمند، امکان رقابت در حوزه داروسازی وجود ندارد و ما باید به این مساله توجه ویژه‌ای داشته باشیم.»
اهمیت آرامش و تکریم محققان در رشد علمی کشور
آخوندزاده با اشاره به تجربه شخصی خود در جشنواره رازی گفت: «من معلم دانشگاه هستم و امسال سی‌امین سال خدمتم در دانشگاه است. در سال ۱۳۷۹، برگزیده اول جشنواره رازی در علوم بالینی شدم؛ یعنی ۲۵ سال پیش. من به‌عنوان معلم دانشگاه می‌گویم ما نه پول کافی داریم و نه بخش خصوصی پویایی در حوزه تحقیقات علمی و دارویی. اما یک فاکتور بسیار مهم برای توسعه علمی کشور وجود دارد و آن، ثبات و آرامش در محیط‌های دانشگاهی و تکریم محققان کشور است. حداقل کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که محققان را تحت فشار نگذاریم و اجازه دهیم کار خود را انجام دهند.» وی درباره اهمیت جشنواره رازی توضیح داد: «این جشنواره با هدف تکریم محققان کشور برگزار می‌شود. هر زمان که در کشور، ثبات و آرامش داشتیم و شرایط مناسب برای پژوهشگران فراهم بوده، در تحقیقات علمی رتبه‌های برتر منطقه را کسب کرده‌ایم. اما هر زمان که آرامش کشور برهم خورده، تحقیقات ما نیز با چالش مواجه شده است.»
دکتر آخوندزاده با اشاره به وضعیت علمی کشور گفت: «ما می‌دانیم که محققان کشور با دست خالی تحقیق می‌کنند، اما توانمندی نیروی انسانی ما باعث شده که همچنان رتبه‌های خوبی در منطقه داشته باشیم. البته در سال‌های اخیر، کمی پسرفت داشته‌ایم و باید این عقب‌ماندگی را جبران کنیم.» وی تاکید کرد: «اعتقاد قلبی من این است که اگر به محققان کشور احترام بگذاریم، دوباره می‌توانیم به رتبه‌های برتر منطقه دست پیدا کنیم. امیدواریم سی‌امین دوره جشنواره رازی بتواند در مسیر تکریم محققان و دمیدن روحیه شادابی در جامعه پژوهشی کشور، اثرگذار باشد.»
حضور رئیس‌جمهور در جشنواره؛ نشانه‌ای از توجه به پژوهشگران
آخوندزاده با اشاره به ویژگی خاص این دوره از جشنواره رازی گفت: «در ۲۰ سال گذشته، تنها دو رئیس‌جمهور در جشنواره رازی شرکت کرده‌اند. تا سال ۱۳۸۴، روسای جمهور در این مراسم حضور پیدا می‌کردند، اما پس از آن، فقط دو بار این اتفاق افتاد. امسال نیز رئیس‌جمهور کشور برای تکریم محققان در جشنواره رازی شرکت می‌کند و این مساله اهمیت زیادی دارد.»
جشنواره رازی فرصتی ارزشمند برای تقدیر از محققان حوزه سلامت
دکتر اصغر عبادی‌فر، دبیر هیئت اجرایی جشنواره رازی نیز با اشاره به اهمیت این رویداد علمی گفت: «جشنواره رازی فرصتی ارزشمند برای تقدیر از تلاش‌های محققان و فناوران حوزه تحقیقات سلامت کشور است.» وی با اشاره به شرایط دشوار تحقیق و پژوهش در کشور ادامه داد: «تحریم‌های مختلفی که اعمال شده، تاثیر خود را بر حوزه تحقیقات نیز نشان داده است. اما با این حال، تلاش‌های خستگی‌ناپذیر پژوهشگران همچنان در پیشرفت علمی حوزه سلامت اثرگذار بوده و ما اکنون شاهد خودکفایی در بخشی از صنعت داروسازی کشور هستیم.» دبیر هیئت اجرایی جشنواره رازی درباره روند بررسی پرونده پژوهشگران توضیح داد: «در جشنواره امسال، حدود ۴۰۰ نفر، متقاضی شرکت در سه کمیته علوم بالینی، علوم پایه و فناوری‌های سلامت بوده‌اند. علاوه بر این، دبیرخانه جشنواره به‌طور فعال کارنامه پژوهشی تمام اعضای هیئت علمی علوم پزشکی را مورد بررسی قرار داده است و حدود ۱۰ درصد از پژوهشگران که حائز شرایط رقابت در جشنواره بودند، به‌طور ویژه ارزیابی شدند. کارنامه پژوهشی پنج سال اخیر این افراد، شامل مقالات منتشرشده، کتب تالیفی و اختراعات ثبت‌شده، بر اساس نظام ارزشیابی جشنواره بررسی شده و در نهایت، ۱۲ نفر در گروه محققان حقیقی انتخاب شده‌اند.»
دکتر عبادی‌فر به سطح بالای داوری در این دوره اشاره کرد و گفت: «یکی از ویژگی‌های کمیته‌های داوری امسال، استفاده از اساتید تراز اول ملی است که این امر به اعتبار انتخاب‌های جشنواره افزوده است.»
تقدیر از نهادهای حقوقی فعال در حوزه پژوهش
عبادی‌فر درباره دیگر بخش‌های جشنواره توضیح داد: «ما بخشی را تحت عنوان نهادهای حقوقی حامی پژوهش داریم که شامل دانشگاه‌های علوم پزشکی، مراکز تحقیقاتی، مجلات علوم پزشکی، کمیته‌های تحقیقات دانشجویی، مراکز رشد، شرکت‌های دانش‌بنیان و موسسات غیردولتی حامی پژوهش می‌شود. در این دسته‌بندی، ۲۵ نهاد برتر انتخاب شده‌اند. این انتخاب بر اساس نظام ارزشیابی با شاخص‌های مشخصی انجام شده که چند دهه قدمت دارد و در معاونت تحقیقات و فناوری به‌طور سالانه به‌روزرسانی و بررسی می‌شود.» او در پایان تاکید کرد: «برترین نهادهای پژوهشی و فناورانه در جشنواره رازی معرفی و تقدیر خواهند شد تا نقش آنها در پیشرفت علمی کشور برجسته شود.»
تاکید جشنواره سی‌ام تحقیقات علوم پزشکی رازی بر کیفیت انتخاب برگزیدگان
سی‌امین جشنواره تحقیقات علوم پزشکی رازی با تغییر رویکرد در انتخاب برگزیدگان، بر کیفیت تمرکز کرده و از میان متقاضیان، تنها پژوهشگرانی را برگزیده است که در سطح ملی قرار دارند. دکتر شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با اشاره به این موضوع، اعلام کرد: «سال گذشته، ۶۸ برگزیده داشتیم، اما امسال این تعداد به ۳۷ نفر کاهش یافته است. این تصمیم نشان‌دهنده آن است که جشنواره رازی صرفاً به دنبال تکمیل ظرفیت نیست و انتخاب‌ها براساس معیارهای ملی و نه صرفاً دانشگاهی صورت گرفته است.»
وی با مقایسه جشنواره رازی با جشنواره‌های دانشگاهی مانند ابن‌سینا و ابوریحان در دانشگاه شهید بهشتی افزود: «کسی که در این جشنواره برگزیده می‌شود، باید از انتخاب اول دانشگاه علوم پزشکی تهران هم سطح علمی بالاتری داشته باشد، زیرا جشنواره رازی، رویدادی ملی است. به همین دلیل، در برخی از گروه‌های علمی نفر اول و دوم انتخاب نشده‌اند و صرفاً نفر سوم معرفی شده است.»
ایجاد گردش علمی در میان محققان
یکی از معیارهای مهم جشنواره امسال، ایجاد گردش علمی در میان محققان کشور بوده است. دکتر آخوندزاده در این‌باره تصریح کرد: «در برخی حوزه‌ها، تنها چند پژوهشگر برجسته در کشور فعالیت می‌کنند و اگر هر سال همان افراد انتخاب شوند، عدالت رعایت نخواهد شد. ازاین‌رو، امسال محققانی که طی پنج سال گذشته برگزیده شده‌اند، امکان انتخاب مجدد نداشتند تا فضا برای پژوهشگران دیگر نیز فراهم شود.»
مقالات بازپس‌گیری‌شده (ریترکت‌شده) نیز از دیگر شاخص‌های حذف برخی نامزدها از فهرست برگزیدگان جشنواره رازی بوده است. معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت در این خصوص بیان کرد: «تمامی برگزیدگان جشنواره باید از نظر اخلاق پژوهش بدون شبهه باشند. بنابراین، محققانی که مقالات آنها ریترکت شده باشد، در فرآیند انتخاب قرار نگرفتند.» از دیگر ضوابط جشنواره امسال، ممنوعیت حضور مدیران اجرایی وزارت بهداشت در فهرست برگزیدگان بود. دکتر آخوندزاده دراین‌باره گفت: «برای حفظ شفافیت، افرادی که در دوره مدیریت اجرایی در وزارت بهداشت قرار دارند، امکان شرکت در جشنواره را ندارند. به‌عنوان مثال، اگر من معاون تحقیقات نبودم، می‌توانستم در جشنواره شرکت کنم، اما اکنون که این سمت را دارم، مشمول این قانون می‌شوم.»
معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت با تاکید بر اینکه تمرکز اصلی جشنواره امسال بر کیفیت انتخاب برگزیدگان بوده است، خاطرنشان کرد: «با وجود اینکه ارزش ریالی جوایز افزایش یافته، میزان اعتبارات اختصاص‌یافته به جشنواره نسبت به سال گذشته کاهش داشته است، زیرا تمرکز اصلی بر استانداردهای کیفی انتخاب محققان بوده است. این روند در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت تا سطح علمی جشنواره رازی بیش از پیش ارتقا یابد.»
لازم به ذکر است که جشنواره رازی در تاریخ 29 بهمن 1403 برگزار و در این دوره از جشنواره، جوایز متعددی به پژوهشگران و فناوران برتر در حوزه بهداشت و درمان اهدا شد.
پاسخ‌های معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت به سوالات خبرنگاران
در ادامه نشست خبری، دکتر شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، به سوالات خبرنگاران در حوزه‌های مختلف پاسخ داد که در ادامه مهمترین آنها را می‌خوانید.
خبرنگار هفته‌نامه «سلامت»: معاونت تحقیقات و فناوری درخصوص پویش «نه به تصادفات» چه اقداماتی انجام داده است؟ آیا این پویش صرفا یک حرکت نمادین است یا پشتوانه پژوهشی و سیاستگذاری عملی هم دارد؟ و آمارهایی که در رابطه با تصادفات ارائه می‌شوند تا چه اندازه قابل استناد هستند؟
من در چند جلسه این پویش شرکت کرده‌ام و به عنوان بازوی پژوهشی ستاد وزارتخانه، نظارت دقیقی بر روایی پرسشنامه‌های مورد استفاده در این پویش داشتیم. بنابراین، ما به عنوان مشاور علمی این پویش حضور داریم. این پویش صرفاً نمادین نیست و به اعتقاد ما، هر زمان که به مردم آگاهی داده شده و در این آگاهی‌دهی استمرار وجود داشته باشد، اثرات آن ملموس خواهد بود.
به عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و با سابقه مدیریت پژوهشی در سه دهه اخیر، بر این باورم که آمارهای ارائه‌شده در این زمینه قابل استناد هستند، چرا که از چندین مسیر مختلف بررسی می‌شوند. با این حال، نکته‌ای که باید مدنظر قرار داد این است، همانطور که اگر کشور آرامش داشته باشد، پژوهشگران به راحتی می‌توانند تحقیقات خود را پیش ببرند، این آرامش به طور مستقیم بر رفتار رانندگان نیز تاثیر دارد. وقتی تنش‌ها و استرس‌ها کاهش یابد، رانندگی هم معقول‌تر و با فرهنگ‌تر می‌شود.
خوشبختانه، رئیس‌جمهور منتخب کشور، که مردم با علاقه به ایشان رای داده‌اند، موجب ایجاد آرامش نسبی در کشور شده است. به نظر می‌آید این وضعیت را می‌توان در رفتار رانندگان در ایام تعطیلات مشاهده کرد. اگر این انتخاب در این دوره صورت نمی‌گرفت و مشکلات اقتصادی ناشی از فشارهای خارجی ادامه می‌یافت، تحمل آن برای مردم بسیار دشوارتر می‌شد. دولت آقای دکتر پزشکیان در این شرایط اقتصادی سخت، که افزایش قیمت‌ها مردم را آزرده‌خاطر نموده، نقش مهمی در حفظ تحمل اجتماعی ایفا کرده است.
در نهایت، رسانه‌ها و نهادهای آموزشی همچون دانشگاه‌ها مسئولیت دارند تا به مردم امیدواری و آرامش بدهند. کشور ما در شرایط پیچیده‌ای قرار دارد و در این مقطع زمانی، دو مسیر پیش رو داریم: یکی اینکه اعتماد به نفس خود را از دست داده و تسلیم شویم و دیگری اینکه با اتحاد و درایت، این دوران را به سلامت و موفقیت پشت سر بگذاریم. بخشی از این آرامش به وضعیت اقتصادی و بخشی دیگر به آرامش اجتماعی مرتبط است.
یکی از محورهای جشنواره، فناوری‌های سلامت است. به‌طور خاص، شرکت‌های دانش‌بنیان متشکل از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها هستند. آیا در جشنواره سی‌ام قرار است از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز با عنوان شرکت دانش‌بنیان تقدیر شود؟
پاسخ: در جشنواره سی‌ام، علاوه بر انتخاب دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقات و مجلات علمی در بخش نهادهای حقوقی، شرکت‌های دانش‌بنیان نیز جزو برگزیدگان حقوقی جشنواره هستند. البته همانند افراد حقیقی، اگر شرکت‌های دانش‌بنیان در سال جاری معیارهای ورود را نداشته باشند، ممکن است انتخاب نشوند. اما در صورت دارا بودن این معیارها، از آنها تقدیر خواهد شد.
پاسخ دکتر اصغر عبادی‌فر: در بخش فناوری، چهار برگزیده حقیقی داریم که شامل سه فرد فعال در حوزه فناوری و یک مخترع است. همچنین، در بخش نهادهای حقوقی مرتبط با فناوری، سه مرکز رشد و دو شرکت دانش‌بنیان به‌عنوان برگزیدگان انتخاب شده‌اند و از آنها تقدیر خواهد شد.»
سال ۱۴۰۴ رسید، آیا به اهدافی که در حوزه سلامت تا رسیدن به این سال تعیین شده بود، رسیدیم؟
پاسخ: در حوزه سلامت، برخی از مشکلات مزمن که در گذشته مطرح بوده‌اند، با همت همکاران حل شده است. به عنوان مثال مشکلاتی مانند اینکه رزیدنتی شغل حساب شود، بیمه شدن رزیدنت‌ها، افزایش معقول حق‌الزحمه ماهیانه رزیدنت‌ها و جبران زحمات پرستاران در حد توان کشور، از جمله مسائلی بودند که به حل آنها پرداخته شد.
در حوزه تحقیقات و فناوری، یکی از اهداف مهم ما تا سال ۱۴۰۴، بازگرداندن دسترسی به منابع الکترونیک است که به مدت ۴ سال قطع شده بود. برای انجام تحقیقات، لازم است تا محققین به منابع علمی و اطلاعات بین‌المللی دسترسی داشته باشند. بدون این منابع، محققین نمی‌توانند از دستاوردهای جهانی و پژوهش‌های پیشرفته بهره‌مند شوند. این قطع دسترسی به منابع اطلاعاتی مانند اسکوپوس (Scopus)، Web of Science، و سایر ناشران علمی به دلایل تحریم‌های بین‌المللی و همچنین مشکلات مالی داخلی بوده است.
با کمک وزارت بهداشت، اکنون در حال پرداخت بدهی‌های ۴ ساله هستیم و امیدواریم تا سال ۱۴۰۴ این دسترسی‌ها دوباره برقرار شود. این قدم بزرگی است که به پیشرفت تحقیقات علمی در کشور کمک خواهد کرد. اگرچه نمی‌توانیم تمام مشکلات را حل کنیم، اما با حل تدریجی مشکلات مزمن، گام‌های مثبتی در جهت پیشرفت پژوهش‌های علمی برخواهیم داشت.
آیا برنامه‌ای برای بین‌المللی شدن جشنواره رازی دارید؟
پاسخ: باید واقع‌بین بود. در حال حاضر، جایزه‌ای که به رتبه اول می‌دهیم، پارسال ۱۵۰ میلیون تومان بود و امسال به ۲۰۰ میلیون تومان (معادل حدود ۲۰۰۰ دلار) افزایش یافت. با این میزان بودجه، نمی‌توانیم جشنواره‌ای با ابعاد بین‌المللی برگزار کنیم. با این حال، در دوره‌هایی که من قائم مقام معاونت تحقیقات بودم، نیم‌نگاهی به بین‌المللی کردن جشنواره رازی داشتیم. به این شکل که محققین برجسته ایرانی خارج از کشور را مورد تقدیر قرار می‌دادیم. برای مثال، یک سال آقای فرین کمانگر را به عنوان محقق و پژوهشگر برتر انتخاب کردیم. در حال حاضر، توانایی اجرای چنین برنامه‌هایی را نداریم، اما امیدواریم در آینده جشنواره رازی که ۳۰ سال از برگزاری آن می‌گذرد، بخش بین‌المللی هم داشته باشد.
با توجه به فرا رسیدن ماه مبارک رمضان و هم‌زمانی آن با ایام نوروز، آیا پژوهش‌هایی در زمینه تاثیر روزه و فستینگ بر سلامت انجام شده است و آیا در جشنواره از پژوهشگران این حوزه تقدیر می‌شود؟
پاسخ: اگر سوال شما این باشد که آیا به طور خاص برای موضوعاتی چون روزه و فستینگ سهمیه‌ای برای برگزیدگان در نظر گرفته شده است، پاسخ من منفی است. اما در طول تاریخ جشنواره رازی، در مواردی که به یاد دارم، پژوهش‌هایی در ارتباط با مذهب، دین و پزشکی مورد توجه قرار گرفته‌اند.
در جشنواره سی‌ام چنین عناوینی نداشتیم، اما باید اشاره کنم که محققین علوم پزشکی کشور مقالات برجسته‌ای در مجلات بین‌المللی درباره فستینگ و روزه‌داری اسلامی منتشر کرده‌اند. اگر به این مقالات نگاه کنیم، در مجله Medical Journal Malaysia که در پایگاه‌های معتبر علمی مانند پاب‌مد، آی‌اس‌آی و اسکوپوس نمایه می‌شود، تعداد زیادی مقاله منتشر شده است.
علاوه بر این، در مجلات Diabetes and Lipids Iran و Iranian Journal of Endocrinology نیز مقالات زیادی درباره روزه‌داری اسلامی منتشر شده‌اند.
به این ترتیب، تحقیقات بسیاری در این حوزه در ایران انجام شده است. لازم به ذکر است که جشنواره سی‌ام فاقد بخش اخلاق پزشکی است و در سه حوزه بالینی و سلامت، علوم پایه و فناوری و اختراعات برگزیدگان معرفی می‌شوند. البته باید توجه داشت که مقالات مرتبط با اخلاق پزشکی می‌توانند در هر یک از این حوزه‌ها قرار گیرند.
رتبه علمی ایران در دنیا چگونه است؟ با توجه به شرایط سختی که محققان کشور با آن مواجه هستند، چشم‌انداز تحقیق و پژوهش را در ایران چگونه ارزیابی می‌کنید و چه آینده‌ای برای ارتقای این رتبه پیش‌بینی می‌کنید؟
پاسخ: طی چهار سال، ایران رتبه اول علمی منطقه، یعنی جهان اسلام را در اختیار داشت. همچنین در برهه‌ای، از نظر تعداد مقالات رتبه پانزدهم دنیا و از نظر استنادات رتبه چهاردهم را به خود اختصاص داد. برخلاف تصور، رشد علمی کشور تنها در کمیت نبوده و از نظر کیفیت نیز جایگاه بهتری داشته‌ایم. با این حال، مشکلات اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی باعث شده که کشورهای رقیب، به‌ویژه ترکیه و عربستان، سرمایه‌گذاری هنگفتی در این حوزه انجام دهند و به همین دلیل ایران برخی از جایگاه‌های خود را از دست داده است.
ابتدا ترکیه جایگاه نخست منطقه را به خود اختصاص داد و ایران به رتبه دوم جهان اسلام و شانزدهم دنیا سقوط کرد. سپس، در سال ۲۰۲۴، یک رتبه دیگر از دست رفت و ایران در جایگاه هفدهم جهان قرار گرفت. در Web of Science نیز، ایران پس از ترکیه و عربستان در رتبه سوم جهان اسلام قرار دارد. با این حال، امیدواریم در سال ۲۰۲۵، یک پله رشد داشته و به جایگاه شانزدهم بازگردیم.
بخش زیادی از این افت رتبه به دلیل عدم حضور محققان ایرانی در کنفرانس‌های بین‌المللی است، زیرا چکیده این کنفرانس‌ها در Web of Science نمایه می‌شود و هر مقاله ارائه‌شده، به آمار علمی کشور اضافه می‌شود. اما به دلیل نبود حمایت مالی، محققان کمتر در این رویدادها شرکت می‌کنند. یکی از راهکارهای جایگزین، نمایه‌سازی چکیده‌های کنفرانس‌های بین‌المللی که در داخل کشور برگزار می‌شود، در مجلات علمی نمایه‌شده در Web of Science است. این همان مسیری است که کشورهای رقیب از طریق سفرهای علمی دنبال می‌کنند و ایران می‌تواند با اجرای این روش، به رشد علمی خود کمک کند. بنابراین با راهکارهای کوچک و مقداری حمایت مالی می‌توان قدم‌های موثری برداشت.
طی چند ماه اخیر، چندین نوع گرنت یا پژوهانه برای حمایت از محققان کشور اعلام شده است. (گرنت Grant یا پژوهانه، یک کمک‌هزینه مالی است که معمولاً توسط دولت، دانشگاه‌ها، موسسات تحقیقاتی یا سازمان‌های خصوصی به پژوهشگران، اساتید و دانشجویان اعطا می‌شود تا از پروژه‌های علمی و تحقیقاتی آنها حمایت کند.) از جمله گرنت مخصوص استادیارهای جوان (در دو سال اول خدمت)، پژوهانه برای محققان در پنج سال اول فعالیت علمی، گرنت ویژه طب سنتی و طب ایرانی (که پنج درصد اعتبارات به آن اختصاص دارد) و گرنت مربوط به جوانی جمعیت و تولیدمثل. این حمایت‌های مالی می‌توانند زمینه‌ساز اجرای طرح‌های تحقیقاتی متعدد شوند که خروجی آنها مقالات علمی، پروتکل‌های درمانی و دستاوردهای فناورانه خواهد بود. امیدواریم که این اقدامات بتواند تاثیر مثبتی بر جایگاه علمی ایران در سال‌های ۲۰۲۵ و ۲۰۲۶ داشته باشد.
محققان و شرکت‌های فناوری که در جشنواره رازی ثبت اختراع می‌کنند و طرح‌های تحقیقاتی خود را ارائه می‌دهند، پس از اعلام نتایج چه سرنوشتی خواهند داشت؟ آیا وزارت بهداشت برنامه‌ای برای بهره‌برداری از این اختراعات دارد یا این طرح‌ها در نهایت بایگانی خواهند شد؟
پاسخ: محققانی که دستاورد علمی‌شان به‌صورت مقاله منتشر شده، به‌عنوان برگزیدگان این جشنواره معرفی شده‌اند. این مرحله، نخستین گام در چرخه علمی است که به آن «آوت‌پوت» (Output) گفته می‌شود. اما مسیر علم به همین‌جا ختم نمی‌شود. مرحله بعدی «آوت‌کام» (Outcome) است که شامل ثبت اختراعات (پتنت‌ها)، تولید محصولات و تدوین دستورالعمل‌های بالینی (گایدلاین‌ها) می‌شود. در نهایت، هدف غایی هر پژوهش، تاثیرگذاری در زندگی مردم است که از آن به‌عنوان «ایمپکت» (Impact) یاد می‌شود؛ یعنی پژوهش باید به ارتقای کیفیت زندگی و افزایش امید به زندگی منجر شود. برای نمونه، در حوزه جوانی جمعیت، نتیجه ملموس پژوهش‌ها باید افزایش نرخ موفقیت درمان‌های ناباروری باشد.
تکریم محققان نیز بخشی از این فرآیند است. هدف این است که پژوهشگران با انگیزه به فعالیت ادامه دهند و در زیست‌بوم علم و فناوری کشور باقی بمانند. حفظ سرمایه‌های علمی، عاملی کلیدی برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان محسوب می‌شود.
در بخش فناوری، برگزیدگان جشنواره رازی تسهیلاتی برای دانش‌بنیان شدن دریافت می‌کنند. مرکز رشدی که محصولی را به بازار عرضه کرده و اکنون در جشنواره مورد تقدیر قرار گرفته، با دریافت این جایزه می‌تواند فرایند دانش‌بنیان شدن خود را تسهیل کند. علاوه بر این، جشنواره رازی تنها به محصولاتی که در بازار داخلی یا بین‌المللی به فروش رسیده‌اند جایزه می‌دهد. اختراعاتی که هنوز به مرحله تجاری‌سازی نرسیده‌اند، حتی اگر از نظر علمی بسیار ارزشمند باشند، مشمول دریافت جایزه نخواهند شد. بنابراین، در بخش فناوری، جایزه به پژوهش‌هایی تعلق می‌گیرد که نتیجه آنها به بهره‌برداری عملی رسیده و تاثیر ملموسی در جامعه داشته باشد.
از سوی دیگر، کسب جایزه جشنواره رازی یک امتیاز ویژه در فرآیند دانش‌بنیان شدن شرکت‌ها محسوب می‌شود. این اعتبار علمی، موقعیت آنها را برای دریافت حمایت‌های دولتی و تسهیلات مالی ارتقا می‌دهد و مسیر توسعه فناوری را هموارتر می‌کند.
بودجه پژوهش برای سال آینده چند درصد افزایش داشته است و بیشتر شامل چه بخش‌هایی می‌شود؟
پاسخ: از کل بودجه پژوهشی کشور، تنها ۱۶ درصد به وزارت بهداشت اختصاص دارد، درحالی‌که ۳۷ درصد از تولیدات علمی ایران متعلق به این وزارتخانه است. این موضوع نشان‌دهنده کمبود جدی بودجه پژوهشی در حوزه سلامت است. بخشی از این مساله به کوتاهی‌های سال‌های گذشته بازمی‌گردد، چراکه در آن دوره تلاشی برای افزایش سهم بودجه پژوهشی صورت نگرفت. از سوی دیگر، سیاست‌های انقباضی بودجه‌ای نیز بر این روند تاثیر گذاشته است. در بسیاری از کشورهای دنیا، هنگام وقوع بحران‌های اقتصادی، برعکس ایران، بودجه پژوهشی افزایش پیدا می‌کند تا راهی برای خروج از مشکلات پیدا شود. اما در ایران، پژوهش اولین قربانی کاهش بودجه است و این روند به‌صورت روتین تکرار می‌شود.
با این حال، امسال با رایزنی‌های انجام‌شده، بودجه پژوهشی وزارت بهداشت حدود ۵۰ درصد افزایش یافته است. اما به‌دلیل پایین بودن پایه بودجه، این میزان افزایش همچنان پاسخگوی نیازهای موجود نیست. برای مثال، اگر تمام بودجه معاونت تحقیقات به جشنواره رازی اختصاص یابد، فقط می‌توان آن را در سطح بین‌المللی برگزار کرد، درحالی‌که پژوهش‌های حوزه سلامت به حمایت گسترده‌تری نیاز دارند. در این شرایط، دو راه پیش رو وجود دارد: یکی سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آزمایشگاهی و تجهیزات، که با بودجه محدود امکان‌پذیر نیست و دیگری تمرکز بر نیروی انسانی پژوهشی. به همین دلیل، نگاه ما بیشتر بر حمایت از نیروی انسانی خواهد بود تا بتوانیم بیشترین بهره را از منابع موجود ببریم.
نکته‌ای که می‌خواهم بر آن تاکید کنم این است که برگ برنده ما در کشور، نیروی انسانی است. هرچقدر بتوانیم محققان را شاداب و باانگیزه نگه داریم و از آنها حمایت کنیم، چندین گام جلوتر خواهیم بود. به همین دلیل، شعار من در معاونت تحقیقات و فناوری این بوده که مانعی برای پژوهشگران و تحقیقات کشور نباشیم. در همین راستا، بسیاری از مقررات بازدارنده را لغو کرده و اختیارات را به دانشگاه‌ها واگذار کرده‌ایم. در هیچ جای دنیا، نهادهای مرکزی برای دانشگاه‌ها تعیین تکلیف نمی‌کنند، زیرا دانشگاه‌ها خودشان مستقل هستند و می‌توانند در زمینه جذب نیروی انسانی و سرمایه‌گذاری در پژوهش، تصمیم‌گیری کنند. بنابراین، نقش من، تسهیل‌گری در امور دانشگاهی است، نه ایجاد مانع.