بازبینی علمی: دکتر آنه لوئیس لاکهارت
روان‌شناس کودکان
ترجمه: یوسف صالحی
این که چگونه می‌توان یک کودک نافرمان را مدیریت کرد، سوالی است که بیشتر والدین، حداقل در یک مقطع زمانی، با آن مواجه شده‌اند. نافرمانی در میان کودکان جزو مشکلات رایج است، مخصوصا در میان کودکان نوپا و نوجوانان. پس نافرمانی بخشی عادی در روند رشد و تکامل کودکان است و می‌تواند در قالب رفتارهایی مانند حاضرجوابی یا نافرمانی آشکار از والدین، معلمان و دیگر بزرگسالان نمایان شود. البته این توضیح به معنای آن نیست که رفتار نامحترمانه کودکان نافرمان نمی‌تواند باعث سرخوردگی والدین شود.
در میان کودکان مدرسه‌ای، نافرمانی بیشتر در قالب مشاجره کردن یا انجام ندادن کاری که از آنها خواسته شده است (یا انجام دادن بسیار بسیار کند و آهسته این کارها)، نمایان می‌شود، نه در قالب بدخلقی و بهانه‌گیری که بیشتر در میان کودکان کوچک‌تر از سن مدرسه می‌بینیم. این احتمال وجود دارد که کودک شما بخواهد بر موقعیت خاصی کنترل داشته باشد یا برای اعلام استقلال خودش تلاش کند. بعضی از کودکان می‌خواهند که محدودیت‌ها را محک بزنند یا ممکن است که نسبت به انجام دادن کارهای روزمره خودشان ابراز نارضایتی و بیزاری کنند. با خواندن ادامه این مقاله می‌توانید اطلاعات بیشتری درباره نافرمانی کودکان و راهکارهای موثر برای مدیریت این مشکل کسب کنید.
وقتی که نافرمانی نشان‌دهنده مشکل دیگری است
در بعضی موارد، آن رفتار کودک که نافرمانی به نظر می‌رسد، به‌سادگی فقط پیگیری کُند و آهسته کاری است که از او خواسته‌اید، زیرا تمرکز او به فعالیت فعلی‌اش اختصاص دارد. پس درک کردن دلیل زمینه‌ای رفتار کودک، بخش مهمی از رسیدگی به مشکل است.
با این‌حال، مواقعی هم وجود دارند که نافرمانی کودک از یک اتفاق عادی فراتر می‌رود. نافرمانی‌ای که برای مدت‌زمان طولانی ادامه یابد و عملکرد کودک در مدرسه و روابط او با خانواده و دوستانش را دچار اختلال کند، می‌تواند نشانه مشکلی به نام اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (ODD) باشد.
در کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه، معمولا با رفتارهای زیر مواجه می‌شویم:
بدخلقی شدید
پرخاشگری شدیدی که با سن کودک تناسب ندارد
سرپیچی از قواعد و قوانین جزئی
تمایل به مشاجره کردن
رفتارهای تحریک‌آمیز
خودسری و لجبازی
کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه بیشتر از دیگر کودکان در معرض خطر ابتلا به افسردگی، اختلال اضطرابی، اختلال سلوک (نقض مکرر قوانین اجتماعی، حقوق دیگران و رفتارهای آسیب‌زننده به سایر افراد) و ADHD یا بیش‌فعالی قرار دارند. اگر تردید دارید که شاید نافرمانی کودک شما از نوع نافرمانی مقابله‌جویانه باشد، حتما با متخصصان سلامت روان مشورت کنید. اگر نافرمانی کودک شما در سطح نافرمانی مقابله‌جویانه نیست یا این‌که تحت تاثیر علت‌های زمینه‌ای دیگر قرار نگرفته است، راهکارهایی برای بهبود رفتارهای او در دسترس والدین قرار دارند. در ادامه با همین راهکارهای موثر آشنا خواهیم شد.
1. مشخص کردن انتظارات
والدین باید قوانین خانه و کارهای روزمره‌ای که به بچه‌ها سپرده می‌شود را با شفافیت و وضوح کافی به آنها توضیح بدهند، درحالی که این قوانین و کارهای روزمره باید با سن کودکان تناسب داشته باشند. برای مثال، کودکان ۵ تا ۶ ساله نمی‌توانند به‌تنهایی اتاق خودشان را تمیز کنند و درنتیجه اگر چنین درخواستی از آنها داشته باشید، آنها از انجام دادن این کار خودداری خواهند کرد. اما اگر والدین کارهای کوچک‌تر و سبک‌تری را از این کودکان بخواهند (مانند جمع کردن اسباب‌بازی‌ها از روی زمین و کمک کردن به شما در کنار گذاشتن این وسایل)، آنها هم طبیعتا عملکرد بهتری در همکاری با والدین خواهند داشت.
2. ریشه مشکل را پیدا کنید
حتما باید دنبال دلایل نافرمانی کودک و عوامل محرک این رفتار بگردید و درنتیجه رفتار نامناسب کودک را با دقت دنبال کنید. در این حالت باید سوالات زیر را مطرح کنید:
آیا الگوی خاصی درحال تکرار شدن است؟
آیا کار خاصی وجود دارد که کودک دوست ندارد یا نمی‌خواهد آن را انجام بدهد؟
آیا کودک زمانی نافرمانی می‌کند که اوضاع در خانه یا مدرسه واقعا جنجالی یا آشفته می‌شود؟
وقتی که علت اصلی را پیدا کردید، می‌توانید اقدامات خاصی را برای متعادل‌سازی موقعیت‌ها انجام بدهید تا فرزندتان کمتر از شما نافرمانی کند و کمتر به مخالفت با شما تمایل داشته باشد.
3. فرزندتان را برای کسب موفقیت آماده کنید
والدین باید از تکرار شدن موقعیت‌هایی که احتمال نافرمانی کودک را افزایش می‌دهند یا زمینه لازم را برای بدرفتاری او فراهم می‌سازند، جلوگیری کنند. برای مثال، اگر شما می‌دانید که شلوغ شدن برنامه روزانه فرزندتان درنهایت باعث بدرفتاری و نافرمانی او می‌شود، پس فعالیت‌های زیادی را پس از ساعات مدرسه برای او در نظر نگیرید یا آخر هفته او را بیش‌ازحد شلوغ نکنید. اگر فرزندتان با تغییرات ناگهانی و برنامه‌های ناگهانی مشکل دارد، سعی کنید که وقت استراحت بیشتری را برای او در نظر بگیرید یا انتقال از یک فعالیت به فعالیت دیگر را با آرامش و به‌مرور زمان دنبال کنید.
4. رفتار شما با کودکان باید مبتنی بر احترام باشد
درست مانند بزرگسالان، کودکانی که اغلب خوش‌رفتار هستند هم ممکن است گاهی اوقات خلق‌وخوی خوبی نداشته باشند. بنابراین عجیب نیست که کودک گاهی اوقات دچار بدخلقی شود، احساس خستگی کند و به استراحت بیشتر نیاز داشته باشد. بنابراین اگرچه والدین باید درباره کارهایی که از فرزندشان می‌خواهند، با قاطعیت عمل کنند، اما همزمان باید مبتنی بر احترام، عشق و درک عمیق با آنها رفتار کنند. وقتی که والدین به یک الگوی مثبت برای یادگیری نحوه بیان نظرات یا ابراز مخالفت با شیوه‌های محترمانه تبدیل شوند، کودکان هم چیزهای زیادی از این الگوی مثبت می‌آموزند و از آن پیروی می‌کنند.
5. مهارت‌های کلامی کودکان را جدی بگیرید
والدین کودکانی که در سن مدرسه هستند، نسبت به والدین کودکان نوپا در وضعیت متفاوتی قرار دارند و در مواقع مواجهه با نافرمانی این کودکان از یک مزیت ویژه برخوردارند: صحبت کردن شفاف درباره این اتفاق. پس اگر فرزند شما هم به سن مدرسه رسیده است، در فضایی آرام و محترمانه با او صحبت کنید و از او بپرسید که چه می‌خواهد تا سپس بتوانید برای پیدا کردن یک راه‌حل یا یک مصالحه مناسب که برای دو طرف مناسب باشد، گفت‌وگو کنید.
6. قواعد و قوانین خانه را مشخص کنید
والدین باید قواعد و قوانین مشخصی را برای زندگی خانوادگی در نظر بگیرند و مطمئن شوند که کودکان کاملا از این قوانین و قواعد آگاهی پیدا کرده‌اند. اگر حرف‌های بی‌ادبانه و رفتارهای نامحترمانه به‌هیچ‌وجه در خانواده شما پذیرفتنی نیستند، پس حتما برای کودکان روشن کنید که چنین حرف‌ها یا رفتارهایی قطعا با پیامدهای واضح و مشخصی همراه خواهد بود. کودکان باید بدانند که در صورت اقدام به رفتار نامحترمانه و بی‌ادبانه درنهایت نمی‌توانند هیچ مصالحه دوطرفه یا فرصت دومی را به‌دست بیاورند. البته والدین باید نظم و انضباط خانواده را با سن کودکان تنظیم کنند. برای مثال، اگر کودک بداند که نافرمانی و سرکشی حتما با پیامدهایی مثل محروم شدن از حق تماشای تلویزیون در باقی روز یا انجام دادن کارهای اضافی در خانه همراه است، درنتیجه متوجه می‌شود که سرپیچی از قوانین و قواعد زندگی خانوادگی به‌هیچ‌وجه پذیرفتنی نیست. محققان براساس یافته‌های علمی می‌گویند که تنبیهات بدنی اساسا تاثیر مثبتی در جهت افزایش نظم و انضباط کودکان ندارند و نافرمانی یا سرکشی آنها را هم اصلاح نخواهند کرد.
7. در مواقع لازم با کودک سازش کنید
آیا چالش شما با فرزندتان در این حد است که مثلا او می‌خواهد دامن زیبای تابستانی‌اش را در هوای سرد پاییزی بپوشد؟ در این شرایط، به‌جای تبدیل کردن ماجرا به یک درگیری و کشمکش، سعی کنید که با کودک به مصالحه و سازش برسید؛ مثلا از او بخواهید که یک لباس دیگر هم همراه با آن لباس دلخواهش بپوشد تا سرما باعث آزارش نشود. درواقع نکته مهم این است که اگر کودک روی یک موضوع جزئی اصرار می‌کند، والدین بهتر است که با او سازش کنند. این رویکرد والدین به کودکان نشان می‌دهد که آنها از مقداری اختیار مستقل برخوردارند، درحالی که قاطعیت والدین در مورد موضوعات بزرگ و مهم را حفظ می‌کند. تحقیقات علمی هم نشان داده‌اند که خطر ابتلا به افسردگی در میان کودکانی که والدینشان در موقعیت‌های چالش‌برانگیز اهل حمایت و همکاری با آنها هستند، کاهش می‌یابد.
8. نظر کودک را بپرسید
نافرمانی کودکان گاهی اوقات به این دلیل رخ می‌دهد که آنها می‌خواهند نکته خاصی را درباره زمان‌بندی یا نحوه انجام دادن کارهایی که از آنها خواسته‌اید، بگویند، اما راه بیان کردن آن را نمی‌دانند. با این‌حال، یکی از ترفندهایی که به کودکان این احساس را می‌دهد که آنها کنترل بیشتری روی اوضاع دارند، اعطای حق انتخاب به آنها است. پس قبل از این‌که کار خاصی را از فرزندتان درخواست کنید، با او درباره این موضوع صحبت کنید که چه زمانی برای انجام دادن آن کار مورد نظر بهتر است. با همین ترفند می‌توانید از نافرمانی کودکان پیشگیری کنید و شرایط بهتری را در زندگی خانوادگی خود برقرار سازید.
منبع: parents / جولای ۲۰۲۴