مریم‌سادات کاظمی
خشکی پوست کف پا از مشکلات شایع است که اغلب با زبری ناخوشایند همراه میشود. گاهی شدت این عارضه به حدی است که ترک‌هایی، به‌ویژه در ناحیه پاشنه، ایجاد میکند و در مواردی با درد یا خونریزی همراه است. این وضعیت بیشتر در افرادی با پوست خشک مشاهده میشود و با انجام مراقبت‌های مناسب می‌توان آن را کاهش داد. بااین‌حال، گاهی ترکخوردگی ناشی از بیماریهای پوستی مانند پسوریازیس است؛ بنابراین، مراجعه به متخصص پوست و پیگیری درمان اهمیت زیادی دارد. با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» می‌پردازیم: «مردی ۵۵ ساله هستم و هر سال با شروع فصل زمستان، ترک‌های دردناک پاشنه پا اذیتم میکند. این ترک‌ها گاهی باعث خونریزی و التهاب می‌شوند و زندگی روزمره‌ام را دشوار کرده‌اند. از طرفی، کمکاری تیروئید دارم که به‌نظر می‌رسد خشکی پوست و ترک‌ها را تشدید میکند. هرازگاهی از کرم‌های مختلف ترمیم‌کننده و مرطوب‌کننده استفاده می‌کنم. ابتدا اوضاع بهتر میشود و ترک‌ها کمتر دیده می‌شوند، اما این اثر خیلی موقتی است. پس از مدت کوتاهی، پوست دوباره خشک و ترک‌خورده میشود، انگار که هیچ تغییری ایجاد نشده است. نمی‌دانم مشکل از روش مراقبتی من است یا تاثیر بیماری‌ام که درمان را سخت‌تر کرده است.»
سرما و خشکی مهمترین عوامل بروز و تشدید ترک پا هستند
دکتر مجتبی امیری/ استادیار دانشگاه
: آقای دکتر، لطفا در ابتدا توضیح کلی در مورد ساختار پوست و ارتباط با ترکخوردگی بفرمائید.
خارجی‌ترین لایه پوست، لایه شاخی نام دارد. زمانی که پوست برای مدت طولانی در معرض رطوبت زیاد مانند حمام یا استخر قرار می‌گیرد، با کشیدن آرام ناخن در لابه‌لای انگشتان، ماده‌ای خمیرمانند جدا میشود که از سلول‌های این لایه تشکیل شده است. همچنین پوسته‌های ظریفی که گاه با خاراندن یا کشیدن از سطح پوست جدا میشود، به همین لایه مربوط است. ضخامت لایه شاخی در تمام قسمت‌های بدن کمتر از نیم میلی‌متر است، اما در کف دست‌ها و پاها به‌طور قابل‌توجهی افزایش مییابد.
در حالت عادی، لایه شاخی پوست حدود 10 درصد رطوبت دارد که حفظ رطوبت در این حد نشان‌دهنده پوست طبیعی است. اگر به هر دلیل، رطوبت این لایه کاهش پیدا کند، مانند زمین گِلی، خشک و ترک‌خورده میشود. ازآنجاکه لایه شاخی در کف دست‌ها و پاها، به‌ویژه کف پا، ضخیم‌تر است، ترک‌ها در این نواحی به‌وضوح دیده می‌شوند. در سایر قسمت‌های بدن نیز، کاهش رطوبت باعث ترک‌های ریز و پوسته‌ریزی میشود که به‌عنوان نشانه‌ای از خشکی پوست ظاهر می‌گردد.
: آیا به‌جز خشکی پوست، امکان دارد ترکخوردگی کف پاها مربوط به مشکل دیگری باشد؟
ترکخوردگی کف پاها بیشتر به‌دلیل خشکی پوست اتفاق می‌افتد اما گاهی اوقات میتواند به‌دلیل بیماری پسوریازیس هم باشد که دقیقا با نمای بالینی خشکی و ضخیم‌شدگی لایه شاخی و ترک‌های شدید در کف دست و پا همراه است. همچنین ابتلا به برخی بیماریهای ژنتیکی در سنین پایین می‌توانند لایه شاخی کف پا و در حد کمتری کف دست را ضخیم کنند. اگر ترکخوردگی کف پا در سنین بالا بروز پیدا کند و به‌خصوص در زمستان اتفاق بیفتد، محتمل‌ترین علت خشکی پوست است.
: چرا ترکخوردگی پوست بیشتر در فصل زمستان دیده میشود؟
در فصل زمستان به‌دلیل کاهش رطوبت هوا و استفاده از سیستم‌های گرمایشی به‌خصوص در نواحی کوهستانی، پوست راحت‌تر خشک میشود و اگر از مرطوب‌کننده کافی استفاده نشود، خشکی ابتدا به‌شکل پوسته‌ریزی خود را نشان می‌دهد و در حالت شدید به‌صورت ترک پا درخواهد آمد.
: اگر ترک پا بهبود نیابد توجه به چه بیماری‌هایی اهمیت دارد؟
اگر ترکخوردگی کف پا شدید باشد اما پوست فرد در سایر نواحی بدن چندان خشک نباشد و به‌رغم رعایت جوانب احتیاط و ملاحظات مراقبتی از پوست، این مشکل بهبود نیابد، معمولا به بیماری پسوریازیس ارتباط داده میشود. پسوریازیس بیماری‌ای است که در قسمت‌های مختلف بدن به‌خصوص برجستگی‌هایی مانند آرنج و زانو پوسته‌ریزی مداوم وجود دارد و پوست نیز ضخیم میشود. کف دست و پا نیز از قسمت‌هایی است که میتواند درگیر این بیماری شود و گاهی‌اوقات بیماری فقط در این قسمت‌ها بروز مییابد.
: چه اقدامات درمانی برای بهبود ترکخوردگی پا توصیه میشود؟
زمانی که فرد دچار ترکخوردگی کف دست و پا ناشی از خشکی پوست باشد، معمولا درجاتی از خشکی را در سایر نواحی بدن مانند ساق پا و شکم نیز دارد. در چنین شرایطی، کاهش دفعات شست‌وشو، کاهش استفاده از شوینده‌ها و استفاده از نرم‌کننده‌ها به‌خصوص نرم‌کننده‌های چرب مانند ترکیبات اوسرین و وازلین تاثیر بسیار خوبی در بهبود دارند. البته بهتر است پس از کرم یا پماد، روی پوست در حد نیم تا یک ساعت با کیسه فریزر پوشانده شود تا ترکیبات به‌خوبی جذب لایه شاخی شود. با رعایت این نکته معمولا در زمان کوتاهی بهبود مییابد.
اما در مواردی که عامل ایجاد ترک‌های پوستی بیماری پسوریازیس یا اختلالات لایه شاخی به‌صورت یک مشکل ژنتیکی باشد، حتما معاینه و بررسی توسط متخصص پوست ضروری است تا متناسب با نوع بیماری، درمان اختصاصی دارویی تجویز گردد. گرچه استفاده از نرم‌کننده‌ها در این موارد نیز به کاهش شدت خشکی و ترکخوردگی کمک میکند اما اگر عامل مشکل، بیماری دیگری غیر از خشکی باشد حتما نیاز به درمان دارویی خواهد داشت.
: خشکی و ترکخوردگی کف پا میتواند با کمکاری تیروئید مرتبط باشد؟
افرادی که دچار کمکاری تیروئید هستند، پوست خشک‌تری دارند. البته خشکی پوست فقط به ترک پا محدود نمی‌شود و بیشتر خشکی عمومی پوست است. این افراد معمولا پوست سردی دارند اما خشکی به‌معنای خشکی در حالات شدید پوستی نیست. کمکاری تیروئید به‌دلیل اختلال متابولیسم، فعالیت غدد عرق و چربی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و پوست تا حدی سردتر و مایل به خشکی میشود اما ابتلا به این بیماری عامل ترک پوستی نخواهد بود.
: ترکخوردگی کف پا ممکن است تحت‌تاثیر اگزما ایجاد شود؟
اگزما یک طیف ناراحتی پوستی است که خشکی پوست میتواند زمینه‌ساز آن شود. به عبارتی، در مراحل اول فقط با خشکی پوست همراه با خارش است. اما اگر خشکی درمان نشود به ترک‌های ریز می‌انجامد که مواد شیمیایی به‌راحتی به ترک‌های پوست نفوذ میکنند و زمینه‌ساز اگزما می‌شوند.
گاهی اوقات، ترک‌های پوست حالت اگزمای مزمن دارند. در این موارد، علائم اگزما از خشکی شروع میشود و به‌تدریج مزمن میشود. در این موارد حتی تشخیص اگزمای مزمن از پسوریازیس نیز گاهی در مراحل اولیه مشکل است زیرا علائم و حتی درمان‌ها مشابه هم هستند. بنابراین، اگزما را می‌توان طیف گسترده‌ای از علائم از خشکی پوست تا علائم مزمن و شدید دانست که نیاز به تشخیص دقیق دارد.
استفاده از کرم‌های مرطوب‌کننده برای پاها یک مراقبت همیشگی پوست است
دکتر امیرهوشنگ احسانی/ استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
خشکی پوست کف پا به‌خصوص در ناحیه پاشنه یکی از ناراحتی‌های شایع پوست پا است که ابتدا به‌دلیل کاهش رطوبت لایه اپیدرم شروع میشود اما به‌تدریج به لایه درم می‌رسد و زمینه‌ساز «ترکخوردگی» میشود.
گرچه این ترک‌های پوستی ظاهر نازیبایی ایجاد میکنند اما به‌تدریج با خونریزی و درد آزاردهنده همراه خواهند بود. در بیشتر موارد این مشکل به‌دلیل خشکی پوست اتفاق می‌افتد، اما فشار مداوم و اصطکاک پاشنه پا نیز میتواند منجر به این حالت شود. اگر این فشار به‌دلیل وضعیت نامناسب راه‌رفتن و نشستن به قسمت‌های دیگر پا مانند ناحیه قدامی زیر پنجه پا یا در اصطلاح سینه پا و حتی قوزک و انگشتان نیز وارد شود، ترکخوردگی اتفاق می‌افتد.
با اینکه پوست خشک شایع‌ترین علت بروز ترک‌های پوست پا است اما عوامل دیگری نیز در این زمینه دخیل هستند. بعضی افراد به‌طور سرشتی پوست حساس‌تری دارند و این حالت در پوست کف پا نیز با خشکی و ترکخوردگی بروز مییابد.
انجام فعالیت ورزشی شدید مانند دویدن، کم‌آبی بدن به‌دلیل مصرف داروها یا تغذیه نامناسب، اختلال در جریان خون به‌خصوص در مورد بیماران مبتلا به دیابت، پیاده‌روی با پاهای برهنه، وزن بالا و ایجاد فشار زیاد به پاها، استفاده از صندل و تماس پوست پاها با آلودگی‌های محیطی، زندگی در شرایط آب‌وهوایی سرد و خشک، ابتلا به ناهنجاری ساختاری در پاها مانند کف پای صاف و اختلال در راه‌رفتن از جمله دیگر عواملی هستند که موجب فشار زیاد به پاها و بروز ترک‌های پوستی در این قسمت میشود.
ترکخوردگی پوست کف پا میتواند زمینه‌ساز عفونت‌های پوستی شود
علاوه بر اینکه ترک‌های پوست پا با درد، سوزش و خونریزی همراه است و انجام فعالیت‌های روزمره را برای فرد مشکل میکند، گاه حتی زمینه ابتلا به بیماریهای پوستی را تسهیل میکند.
از آنجا که پوست ترک‌خورده مستعد نفوذ عوامل میکروبی و قارچی است، این افراد ممکن است دچار زگیل کف پا، عفونت قارچی پا و التهاب بافت‌های عمقی‌تر پوست شوند.
از همین‌رو، رعایت مراقبت‌های پوست و توصیه‌های درمان برای بهبود این مشکل بسیار اهمیت دارد. اگر پوست کف پا به هر دلیلی دچار ترکخوردگی شده، حتما باید راهکارهای بهبود را به‌خوبی رعایت کرد و تا زمان بهبود، در کنار شست‌وشوی منظم حتما جوراب نخی تمیز پوشید تا پوست در معرض آلودگی‌ها نباشد.
مراقب باشید پوست پاها خشک نماند
اولین و مهمترین توصیه، رعایت بهداشت است. حتما باید روزانه پاها را با آب ولرم شست‌وشو داد و به‌خوبی خشک کرد. البته نباید پاها مدت طولانی خیس بماند و توصیه میشود از شوینده‌های ملایم و فاقد عطر استفاده شود. سپس با کرم‌ها یا روغن‌های مناسب برای حفظ رطوبت و چربی، پوست را ماساژ داد. برای جذب بهتر رطوبت و چربی به پوست پاها می‌توان از جوراب نخی استفاده کرد. همان‌طور که همیشه برای حفظ رطوبت پوست صورت، دست و بدن کرم‌های مرطوب‌کننده اهمیت دارد، در مورد پاها نیز باید به‌طور منظم انجام شود تا پوست پاها خشک نشود.
رطوبت‌رسانی به پوست در سنین سالمندی اهمیت بیشتری دارد زیرا با افزایش سن به‌طور طبیعی روند خشکی پوست تشدید میشود. در صورتی که سالمند قادر به انجام این مراقبت‌های پوستی نیست، حتما ماساژ پوست با مرطوب‌کننده یا چرب‌کننده مناسب به‌عنوان مراقبت‌های بهداشتی باید مدنظر قرار گیرد.
در صورتی‌که پوسته‌های پا زیاد است، می‌توان پس از اینکه پاها کمی خیس ماند، به‌آرامی سنگ‌پا را به کف پا کشید تا پوسته‌های اضافی جدا شده و به‌تدریج کف پا حالت طبیعی پیدا کند. برای این منظور می‌توان از اسکراب‌های پوست نیز استفاده کرد.
همچنین باید کفش مناسب انتخاب کرد و از راه‌رفتن بدون کفش در محیط‌های عمومی مانند استخر پرهیز کرد. نکته حائز اهمیت اینکه حتی پس از شست‌وشوی پاها نیز نباید با پاهای خیس روی موکت راه رفت زیرا این حالت نیز زمینه خشکی و ترکخوردگی کف پا را تسهیل میکند زیرا پوست خیس نرم است و در تماس با بافت زبر موکت زودتر آسیب می‌بیند. بنابراین خشک‌کردن پوست پس از شست‌وشو یا پوشیدن دمپایی مناسب حمام بسیار اهمیت دارد.
اگر به‌رغم رعایت این نکات، ترکخوردگی کف پا بهبود نیابد، حتما مشورت با متخصص پوست ضروری است زیرا امکان دارد نیاز به پمادهای آنتی‌بیوتیک یا پانسمان‌های مخصوص باشد تا جراحت زودتر بهبود یابد. در بعضی موارد نیز پزشک استفاده از کفی کفش یا جوراب‌های نخی را توصیه میکند که به حفظ رطوبت طبیعی پوست کمک میکند.
دیابتی‌ها مراقبت از پوست پا را جدی بگیرند
بیماران دیابتی معمولا دچار خشکی و ترکخوردگی پاها می‌شوند زیرا این بیماری موجب کاهش تولید چربی و رطوبت لایه اپیدرم میشود که در نتیجه سد دفاعی پوست آسیب‌پذیر خواهد بود. در این شرایط سلول‌های لایه شاخی پوست جدا شده و حالت پوسته و ترکخوردگی اتفاق می‌افتد.
به‌علاوه، دیابت به اعصاب محیطی آسیب می‌رساند و فرد درد ناشی از خراش‌های ریز حین فعالیت‌های روزمره را احساس نمی‌کند که زمینه‌ساز ترک‌های عمیق‌تر است. اختلال در خونرسانی ناشی از دیابت نیز روند بهبود جراحت‌های ریز پوستی را به تعویق می‌اندازد که منجر به تشدید مشکل میشود.
خشک‌کردن پاها به‌خصوص برای مبتلایان به دیابت بسیار اهمیت دارد زیرا باقیماندن رطوبت بین انگشتان یکی از مهمترین عوامل بروز خشکی تدریجی پوست و ترک‌های ریزی است که زمینه عفونت‌های قارچی و میکروبی را تسهیل میکند.
راهکارهای بهبود
ترک پوست پا
از منظر طب ایرانی
دکتر غلامرضا کردافشاری
عضو هیات علمی دانشگاه تهران
ترکخوردگی پوست پا یکی از مشکلات رایج پوستی است که معمولا به‌دلیل خشکی شدید و ضخیم‌شدن پوست پا ایجاد میشود و در اکثر مواقع با درد و ناراحتی زیادی همراه است. شاید ترک‌خوردن پوست پا در مراحل ابتدایی چندان عمیق به‌نظر نرسد اما زمانی که فشار روی پا افزایش پیدا کند و این ترک‌ها درمان نشوند، فرد با مشکلات جدی و ترک‌های گسترده‌تری روبه‌رو خواهد شد.
از دیدگاه طب ایرانی، رعایت اصول خوردن و نوشیدن، پرهیز از غذاهایی که مواد زاید و غلیظ زیادى در بدن تولید مى‌کنند و اصلاح عملکرد معده، کبد و پرهیز از یبوست مهمترین پایه‌هاى درمان خشکی و ترک پوست پا هستند.
البته عوامل دیگرى نیز از جمله داشتن خواب منظم و کافى، ورزش معتدل و منظم و پرهیز از استرس و عصبانیت نیز بسیار بااهمیت هستند که خود این عوامل بر کیفیت هضم نیز تاثیر مى‌گذارند. پوشیدن کفش مناسب و جوراب نخی که مانع از تعریق مکرر و سپس خشک‌شدن پا میشود در بهبود ترک پا موثر است. افراد دیابتی باید به این موضوع بیشتر توجه نمایند زیرا اگر ترک پا عمیق شود میتواند موجب ایجاد زخم پای دیابتی شود.
توصیه‌های طب ایرانی برای درمان ترک پوست پا
فست‌فود و غذاهاى بسته‌بندى صنعتى، غذاهاى خمیری و سنگین و با هضم سخت مانند ماکارونى، لازانیا، الویه، قارچ، حلیم، کله‌پاچه و...، نوشابه‌ها و آبمیوه‌هاى صنعتى، تنقلات صنعتى مانند چیپس، پفک، کیک و کلوچه و...، کاکائو، یخ، گوشت‌هاى با هضم سخت مانند گوشت گاو و گوساله، جگر سفید گوسفند، ماهی، بادنجان، انبه و موز، غذاهای سرخ‌کرده و پرادویه، قرارگرفتن پا در معرض سرمای شدید و هوای خشک، راه‌رفتن با پای برهنه روی سنگ، موزائیک، موکت و کفپوش‌های زبر جزء مواردی است که برای پیشگیری و تشدید ترک پوست پا باید پرهیز کرد.
همچنین توصیه میشود حمام با آب ولرم مایل به گرم به‌خصوص شب‌ها قبل از خواب انجام شود. البته آب نباید داغ باشد زیرا مضر است. استفاده از سنگ پا در حمام نیز به بهبود مشکل کمک میکند.
روغن‌مالی مکرر موضع با روغن پیه مرغابی، روغن شترمرغ، زیتون، بادام شیرین و نارگیل در طی روز راهکار درمانی دیگر است.
ضماد ترکیبی از حنا، گلاب، عسل و چند قطره سرکه روی نواحی ترک پا نیز دو بار در روز توصیه میشود.
در مورد توصیه‌های غذایی نیز باید گفت که استفاده از روغن بادام در غذاها، مصرف مرتب بادام درختی خام پوست‌کنده به شکل ساده یا به شکل حریره بادام یا شیربادام و خوردن 2 قاشق غذاخوری خاکشیر با یک لیوان آب جوش و نبات صبح ناشتا مفید است.
یکی دیگر از توصیه‌های غذایی، مصرف ماءالجبن صبح ناشتا است. برای تهیه ماءالجبن، 1 کیلو شیر را بجوشانید و در حین جوشیدن کمی سرکه محلی به آن اضافه کنید تا شیر حالت دلمه پیدا کند. سپس شیر را در پارچه‌ای بریزید تا آب آن جدا شود. آبی که از پارچه خارج میشود را در ظرفی جمع کرده و در 3 مرحله میل کنید. توجه داشته باشید ماءالجبن را باید گرم میل کنید. ورزش در فواصل مصرف آن باعث افزایش تاثیر ماءالجبن خواهد شد. ماءالجبن صبح ناشتا میل شود و 2تا5/1 ساعت بعد از آن صبحانه میل نشود. می‌توان خاکشیر را به ماءالجبن اضافه و میل نمود.
سوپ جو ساده با گشنیز و جعفری و هویج نیز غذای مفید برای بهبود این مشکل است.
مصرف ماء‌الشعیر طبی نیز توصیه میشود. برای تهیه این نوشیدنی، مقداری جو را با 14 برابر آب بپزید، به محض شکفته شدن جو حرارت را خاموش کنید و آب روی آن را صاف کنید. مایع به دست آمده ماء‌الشعیر طبی است که بهتر است با کمی عسل میل شود.