دکتر آتوسا مصطفوی، متخصص قلب، فلوشیپ فوق تخصصی اکوکاردیوگرافی و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران
بدن انسان برای عملکرد خود به اکسیژن نیاز دارد که اکسیژن از طریق جریان خون از ریه‌ها به اندام‌های مختلف می‌رسد. قلب مسئولیت پمپاژ خون را بر عهده دارد تا خون را به ارگان‌های مختلف انتقال دهد. «فشارخون» در واقع فشار درون رگ‌هاست که منجر به هدایت خون در رگ‌ها حین انقباض و انبساط قلب میشود.
«فشارخون» سیستولیک و دیاستولیک به چه معناست؟
به‌طور معمول برای اندازهگیری فشارخون، کاف دستگاه فشارخون دور بازو بسته میشود. سپس به‌تدریج فشار درون کاف افزایش می‌یابد یا در اصطلاح، کاف باد میشود تا جایی که انسداد مکانیکی روی دیواره رگ ایجاد کند و مانع از جریان خون درون رگ‌ها شود. سپس به‌آرامی کاف خالی شده، فشار رگ برداشته میشود و خون درون رگ جریان پیدا میکند که منجر به لرزه در دیواره شریان میشود و صدایی در گوشی پزشکی یا استتوسکوپ ایجاد میکند که در اصطلاح به آن صدای کوروتکوف گفته میشود. این صدا شبیه صدای ضربان قلب است.
اولین صدایی که شنیده میشود مربوط به فشارخون سیستولیک است و آخرین صدای شنیده‌شده، فشارخون دیاستولیک نامیده میشود. فشارخون سیستولیک فشاری است که در زمان انقباض قلب و فرستادن خون به شریان‌ها ایجاد میشود. فشارخون سیستولیک نشان‌دهنده حداکثر فشارخون است و در اندازهگیری فشارخون معادل بالاترین عدد است.
فشارخون دیاستولیک فشاری است که در زمان انبساط یا شل‌شدن قلب اتفاق می‌افتد که در این زمان، انبساط یا شل‌شدن رگ نیز ایجاد میشود تا خون دوباره در قلب جمع شود. فشارخون دیاستولیک نشان‌دهنده حداقل فشارخون است و در اندازهگیری فشارخون معادل پایین‌ترین عدد است.
به‌عنوان مثال در فشارخون 80/140 میلی‌متر جیوه، عدد 140 نشان‌دهنده فشار سیستولیک و 80 نشان‌دهنده فشار دیاستولیک است. فشارخون برمبنای میلی‌متر و سانتی‌متر جیوه اندازهگیری می‌کنند. زمانی که فشارخون 8/14 گفته شود به‌معنای اندازهگیری فشارخون براساس سانتی‌متر جیوه است که معمولا این روش درستی نیست و به‌صورت علمی باید براساس میلی‌متر جیوه ذکر شود.
افت «فشارخون» الزاما بیماری نیست اما بر کیفیت زندگی تاثیر می‌گذارد
زمانی که فشارخون سیستولیک کمتر از 90 و فشارخون دیاستولیک کمتر از 60 میلی‌متر جیوه باشد، در اصطلاح هایپوتانسیون یا افت فشارخون اتفاق افتاده‌است. افت فشارخون الزاما یک بیماری محسوب نمی‌شود اما بر کیفیت زندگی فرد تاثیر می‌گذارد و می‌تواند بیانگر دیگر مشکلات سلامتی باشد. این حالت در هر سنی ممکن است اتفاق بیفتد اما در سالمندان بالاتر از 65 سال، خانم‌های باردار و بیماران دیابتی شایع‌تر است.
هر وضعیتی که بر حجم خون تاثیر بگذارد می‌تواند باعث کاهش فشارخون شود که به‌عنوان مثال، کمبود آب بدن همراه یا بدون تب میشود. مصرف الکل یا حشیش و کم‌خونی نیز منجر به افت فشارخون میشود. بعضی از بیماری‌ها بر فشارخون تاثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، بیماریهای تیروئیدی، اختلالات عملکرد غده فوق‌کلیه، بیماری پارکینسون، ام‌اس و دیابت با اختلال در مکانیسم‌های تنظیم فشارخون همراه هستند و می‌توانند منجر به افت فشارخون شوند.
مصرف بعضی داروها مانند داروهای ضداضطراب، ضدافسردگی و کاهنده فشارخون، بی‌حرکتی طولانی‌مدت و کاهش وزن نیز ممکن است باعث بروز این حالت همراه شوند.
اگر فشارخون بسیار پایین باشد، خونرسانی در بدن به اندازه کافی نخواهدبود و در نتیجه، سلول‌ها اکسیژن و موادمغذی لازم را دریافت نمی‌کنند و مواد زائد نیز به‌درستی دفع نمی‌شوند.
زمانی که فشارخون پایین همراه با علائمی مانند خستگی، سرگیجه، حالت‌تهوع، افت هوشیاری، اختلال بینایی و شنوایی باشد، برای فرد آزاردهنده بوده و بر عملکرد روزانه وی تاثیر می‌گذارد. در صورت پایین‌بودن فشارخون لازم است با پزشک مشورت شود زیرا امکان دارد این حالت علامتی از بیماری باشد. در این شرایط معمولا پزشک توصیه میکند تا فشارخون در ساعات مختلف روز و طی دوره چند روز اندازهگیری شود تا بتوان به تشخیص دقیق‌تری رسید.
«فشارخون» بالا بیماری مزمن خاموش است
زمانی که از فشارخون بالا صحبت میشود به این معناست که فشارخون سیستولیک بالاتر از 140 و فشارخون دیاستولیک بالاتر از 90 میلی‌متر جیوه باشد.
فشارخون بالا در سه سطح طبقه‌بندی میشود. در سطح اول که فشارخون کمی بالاتر از حد نرمال است، فقط اندازهگیری منظم فشارخون همراه با رژیم غذایی و ورزش توصیه میشود. اما در سطح دوم و سوم که فشارخون به‌طور متوسط و شدید بالا است، مشورت فوری با پزشک ضرورت دارد.
فشارخون بالا یک بیماری مزمن بدون علامت است و بیماری در بسیاری از افراد مدت‌ها پیشرفت میکند و به‌طور اتفاقی یا حین انجام دیگر مراقبت‌های سلامتی مشخص میشود. در واقع، فشارخون بالا در بسیاری از بیماران علائم بارز ندارد و منجر به ایجاد علائمی مانند صدای زنگ در گوش، لکه‌های سیاه در میدان دید یا تپش قلب میشود که بیمار به آنها توجهی ندارد. خوشبختانه فشارخون بالا به‌خوبی قابل‌تشخیص و درمان است.
عوامل متعددی در بروز فشارخون بالا نقش دارند که بسیاری از آنها به سبک زندگی مانند اضافه‌وزن و چاقی، استعمال دخانیات، استرس، مصرف زیاد نمک و چربی، بی‌تحرکی و مصرف الکل مرتبط است. البته زمینه خانوادگی، ژنتیک و سن بالا نیز به‌عنوان عوامل خطر شناخته میشود.
در بسیاری از موارد، فشارخون بالا ثانویه به مشکلات جسمانی دیگری مانند بیماری کلیوی، ناراحتی‌های عروقی، مشکلات غدد درون‌ریز، آپنه خواب و مصرف بعضی داروها است که به این موارد، فشارخون ثانویه گفته میشود. کنترل این نوع فشارخون تحت‌تاثیر بیماری زمینه‌ای است و با درمان آن، فشارخون نیز به حد طبیعی می‌رسد.
یک نوبت افزایش فشارخون نشان‌دهنده بیماری نیست
فشارخون را می‌توان توسط پزشک یا در منزل اندازهگیری کرد. اگر در مطب، فشارخون کمتر از 90/140 میلی‌متر جیوه و در منزل کمتر از 85/135 میلی‌متر جیوه باشد، فشارخون طبیعی است. ضمن اینکه تعداد ضربان قلب سالم بین 60 تا 100 ضربه در هر دقیقه است.
با این حال، اگر فشارخون در یک نوبت اندازهگیری بالاتر یا پایین‌تر از حد نرمال بود، نگران‌کننده نیست. در واقع، در هیچ فردی عدد فشارخون طی شبانه‌روز ثابت نیست بلکه به‌طور طبیعی طی ساعات مختلف روز تغییر میکند. به‌علاوه، بسیاری از عوامل مانند فعالیت بدنی، سیگارکشیدن یا هیجانات منجر به بالارفتن فشارخون می‌شوند.
در صورت افزایش فشارخون در یک نوبت لازم است فشارخون در چند مرحله دیگر و در شرایط آرامش بدنی اندازهگیری شود. زمانی از فشارخون بالا به‌عنوان بیماری تشخیص داده میشود به این معناست که فشارخون در حالت استراحت و بدون استرس بالا بوده و فعالیت بدنی و استرس منجر به بالابودن فشارخون نشده‌است.
فشارخون بالای مزمن عوارض جدی بر سلامتی دارد که کنترل منظم برای بیماران ضروری خواهدبود. به همین‌دلیل مبتلایان به فشارخون بالا حتما لازم است دستگاه فشارخون در منزل داشته‌باشند تا بتوانند به‌طور منظم فشارخون را کنترل کنند.
انتخاب دستگاه «فشارخون» متناسب با شرایط بیمار است
به‌طور کلی دستگاه‌های کنترل فشارخون به دو نوع بازویی و مچی تقسیم‌بندی می‌شوند که انتخاب دستگاه متناسب با وضعیت فرد و بیماری خواهدبود.
البته در بیشتر بیماران، دستگاه فشارخون بازویی مناسب‌تر است و به‌خصوص در کسانی که مبتلا به آریتمی قلبی و بیماریهای عروقی هستند، توصیه میشود. برای اندازهگیری قابل‌اعتماد باید دستگاهی را انتخاب کرد که دارای کاف متناسب با بازوی فرد باشد. به‌عنوان مثال برای فرد چاق، کاف بزرگتر و برای فرد لاغر، کاف کوچکتر انتخاب شود.
دستگاه فشارخون مچی برای افرادی که تنها زندگی می‌کنند یا قادر به اندازهگیری فشارخون با دستگاه بازویی نیستند، مناسب است. همچنین این نوع دستگاه برای خانم‌هایی که جراحی ماستکتومی یا برداشتن پستان انجام داده‌اند توصیه میشود.