اگرچه این روزها کمبود داروهایی نظیر آنتی‌بیوتیک بیماران را دچار معضلات بزرگی کرده، اما تحقیقات حاکی از آن است که مصرف این قسم داروها در ایران بیش از حد نیاز است و اگر در سیاست‌های تجویز آنها تجدیدنظر نشود، فشار بر سیستم سلامت کاهش نخواهد یافت.
علی ابراهیمی
به گزارش سلامت، این روزها کمبود برخی داروها به‌خصوص آنتی‌بیوتیک‌ها در داروخانه‌ها مشاهده می‌شود و این مسئله مشکلات عدیده‌ای را برای بیماران به وجود آورده است، اما گزارشی از یک مطالعه تحقیقاتی نشان می‌دهد که تجویز و مصرف دارو ازجمله آنتی‌بیوتیک‌ها در ایران غیرمنطقی است.
نتایج این تحقیق که توسط موسسه ملی تحقیقات نظام سلامت انجام شده، حاکی از آن است که آنتی‌بیوتیک‌ها درصد تجویز بالایی دارند و استفاده از آنها در ایران تقریباً بدون طی کردن مراحلی نظیر کشت انجام می‌شود. این مسئله حاکی از آن است که علاوه بر تمایل به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در بیماران، پزشکان هم به‌راحتی به این داروها متوسل می‌شوند و تجویز آنها بدون سیر مراحلی که پیش‌نیاز آن ضروری است، صورت می‌پذیرد.
دکتر الهام احمدنژاد، عضو هیات علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران درباره تجویز و مصرف بیش از اندازه دارو در ایران می‌گوید: «تجویز و مصرف غیرمنطقی دارو از مهم‌ترین معضلات حوزه سلامت در سراسر دنیا و ایران است. البته منظور از مصرف غیرمنطقی، مصرف بیش از حد و همچنین مصرف کمتر از توصیه شده است.»
وی می‌افزاید: «بر اساس گزارش موسسه ملی تحقیقات نظام سلامت، ایران یکی از کشورهایی است که حداقل ۵ باکتری مقاوم به دارو در آن گزارش شده است. ضمناً در تمام گروه‌های سنی، داروها و به‌ویژه آنتی‌بیوتیک‌ها درصد تجویز بالایی دارند و استفاده از آنها در ایران تقریباً بدون درخواست کشت و به‌صورت تجربی انجام می‌شود.»
دکتر تقی بیگ‌محمدی، رئیس سابق دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران هم با اشاره به آمار بالای مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک در ایران عنوان می‌کند: «در حال حاضر ۵۰ درصد بیماران در کشور آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنند که متأسفانه بیش از نیاز است. آنتی‌بیوتیک‌ها جزو داروهای بدون نسخه نیستند، اما به دلیل درخواست بیمار، داروخانه‌ها بدون نسخه هم این داروها را عرضه می‌کنند.»
وی با بیان اینکه متأسفانه مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها افزایش یافته و این موضوع تبدیل به معضل جهانی تبدیل شده است، می‌گوید: «در دوران کرونا مصرف آزیترومایسین به‌شدت افزایش یافت که مؤثر بودن این دارو رد شد. ضمناً در بخش‌های ICU بیشتر شاهد عفونت‌های میکروبی ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها هستیم.» بارها این جمله را شنیده‌ایم که مصرف خودسرانه و بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها عامل مقاومت میکروبی و از بین رفتن باکتری‌های مفید بدن است، اما نکته جدید و عجیب اینکه این رویه می‌تواند شما را به آلرژی‌های خطرناک یا حساسیت‌های دارویی هم مبتلا کند؛ مشابه سندروم DRESS که همین چند وقت پیش با ابتلای یکی از بازیگران سینما به واژه‌ای نام‌آشنا بدل شد.
دکتر مرتضی فلاح‌پور، فوق تخصص آلرژی و ایمنی‌شناسی بالینی درباره عوامل بروزدهنده آلرژی یا حساسیت دارویی می‌گوید: «سندروم DRESS یک نوع آلرژی یا حساسیت دارویی است که آنتی‌بیوتیک و ضدتشنج‌ها شایع‌ترین داروهای بروزدهنده آن هستند. البته ضدتشنج‌ها مصرف خودسرانه ندارند و با تجویز پزشک مصرف می‌شوند، اما در کشور ما مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک بالاست.»
وی می‌افزاید: «اطلاعات نادرست بیمار یا اتکا بر اطلاعاتی که در منابع نادرست وجود دارد، باعث شده که مصرف آنتی‌بیوتیک در کشور ما افزایش پیدا کند ازجمله شبکه‌های مجازی و پیج‌های نامعتبر که اطلاعات نادرست برای درمان عفونت‌های ویروسی منتشر می‌کنند و منجر به افزایش مصرف خودسرانه این داروها در کشور شده‌اند.»
فلاح‌پور درباره اینکه چه میزان این مصرف خودسرانه می‌تواند شرایط ابتلا به بیماری‌ها را تشدید کند، بیان می‌کند: «مصرف خودسرانه دارو همواره ممنوع است و احتمال عوارض را بیشتر می‌کند، اما به هر صورت مصرف دارو چه به‌صورت خودسرانه، چه با تجویز پزشک در افرادی که مستعد حساسیت‌های دارویی ازجمله سندروم DRESS هستند، عموماً بعد از 3-2 هفته از مصرف دارو، آغاز می‌شود.»
فلاح‌پور در بیان اینکه چه باید کرد، معتقد است: «برای جلوگیری از افزایش و مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها مردم باید احساس مسئولیت کنند تا انتظارات بیماران و اصرار به تجویز این داروها در نسخه‌ها کاهش داشته باشد. دراین‌باره همچنین ضرورت دارد مردم آموزش ببینند که هر بیماری نیاز به دارو به‌ویژه آنتی‌بیوتیک ندارد.»
این قبیل اظهارات حاکی از آن است که در بسیاری از بیماری‌ها مصرف داروهای ضد باکتری ضرورتی ندارد و حتی این تجویز و مصرف فراتر از نیاز، تبعات پرعارضه‌ای چون مقاومت آنتی‌بیوتیکی را به دنبال دارد. مقاومت آنتی‌بیوتیکی به معنای عدم پاسخ و اثرگذاری یک داروی ضد باکتریایی در فردی است که به مصرف بدون دلیل و یا بیش از حد این داروها پرداخته و پس از دوره‌ای، بدن فرد دیگر به این دست از داروها جواب نمی‌دهد.
اگرچه در خصوص مصرف بیش از حد و خارج از نیاز این نوع از داروها همواره به نقش بیماران و تمایل آنان به مصرف اشاره می‌گردد، اما ضروری است که پزشکان هم در سیاست‌های تجویز این قسم از داروها تجدیدنظر کنند. این امر هم منجر به کاهش مصرف آنتی‌بیوتیک در موارد غیرضروری و هم باعث کمتر شدن تقاضا می‌گردد.
در هفته‌های اخیر به‌وضوح مشاهده شد که با شیوع آنفولانزا، چگونه تقاضا برای مصرف آنتی‌بیوتیک که شاید اثربخشی چندانی در درمان این بیماری ندارد، افزایش و در نتیجه به دلیل ضعف‌هایی که در سیستم تولید و عرضه وجود داشت، بحران و فشار مزمنی بر شبکه تأمین داروی کشور حاکم شد.
این گزاره البته نافی کمبودها و ضعف‌های ساختاری اقتصاد سلامت در ایران نیست بلکه به اصلاح سیاست‌هایی اشاره دارد که هم سلامت عمومی جامعه را مدنظر قرار می‌دهد و هم تقاضای بی‌دلیل را بر شبکه درمان کاهش می‌دهد. چه در بحران کرونا و چه در همه‌گیری آنفولانزا شاهد بودیم که آنتی‌بیوتیک‌ها جزو داروهای لاینفک تجویزی به‌خصوص از سوی پزشکان عمومی بود؛ درصورتی‌که بنا به اعتقاد کارشناسان و پزشکان و جز در موارد نادر، تجویز و مصرف این قسم از داروها ضرورتی ندارد. قطعاً اگر این رویه به سمت‌وسوی اصلاح حرکت کند، این الگوی مصرف بی‌رویه که تبعات خطرناکی هم دارد، کنترل خواهد شد. البته تغییر ریل‌گذاری در این حوزه بر عهده پزشکان خصوصاً پزشکان عمومی است و در صورت تحقق این امر و توجیه بیماران مبنی بر عدم ضرورت مصرف داروهای ضد باکتریایی در بسیاری از بیماری‌ها، فرهنگ مصرف هم تغییر خواهد کرد.
در پایان مروری بر میزان مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در ایران می‌کنیم. به گفته آزیتا نبی‌زاده، سرپرست گروه ارزیابی فناوری سلامت و مطالعات مدیریتی و اقتصادی سازمان غذا و دارو به لحاظ آمار جهانی متأسفانه کشور ما به لحاظ مصرف آنتی‌بیوتیک موقعیت مناسبی ندارد و بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت ایران بعد از کشورهای نپال و اروگوئه در مصرف آنتی‌بیوتیک رتبه سوم قرار دارد.
وی می‌افزاید: «سازمان جهانی بهداشت از سال ۲۰۱۷ رویکرد خود را نسبت به مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها عوض کرده و به‌رغم رویکرد کمی نگاه کیفی را نیز به رویکرد خود نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها افزوده و برای پایش دقیق آنها طبقه‌بندی جدیدی را پیشنهاد کرده است.»
نبی‌زاده عنوان می‌کند: «بر این اساس آنتی‌بیوتیک‌ها به سه گروه تقسیم‌بندی شده که نخستین آنها گروه اکسس است که در خط مقدم درمان قرار دارند. گروه دیگر آنتی‌بیوتیک‌ها گروه واچ هستند که پتانسیل بالایی برای ایجاد مقاومت میکروبی دارند و باید از آنها مراقب شود. گروه سوم که به آنها ریسر گفته می‌شود آنتی‌بیوتیک‌هایی هستند که مقاومت در برابر آنها ایجاد شده و تنها زمانی مورداستفاده قرار می‌گیرند که داروها جواب نداده باشند.»
نبی‌زاده بیان کرد: «متأسفانه مصرف آنتی‌بیوتیک‌های گروه واچ که باید محافظت بیشتری از آنها انجام شود رتبه بالایی در جهان دارند و پس از کشورهای قبرس و اروگوئه بالاترین مصرف را دارا هستند و ۶۰ درصد آنتی‌بیوتیک‌های مصرفی ایران از گروه آنتی‌بیوتیک‌های گروه واچ هستند.»
وی ادامه می‌دهد: «به‌صورت کلی ۴۸ آنتی‌بیوتیک اکسس، ۱۱۰ آنتی‌بیوتیک واچ و ۲۲ آنتی‌بیوتیک ریسر در گروه‌بندی آنتی‌بیوتیک‌ها وجود دارد. اگر روند مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها را در ایران مقایسه کنیم خواهیم دید که آنتی‌بیوتیک‌های سفکسیم و آزیترومایسین، بالاترین رتبه را از منظر مصرف آنتی‌بیوتیک دارند که هر دو از گروه واچ هستند و باید با احتیاط از آنها استفاده کرد.»