مریم‌سادات کاظمی
با فرارسیدن فصل تابستان و اوج گرمای هوا ضرورت مراقبت ازپوست در مواجهه با نور خورشید اهمیت بالایی پیدا میکند. حضور در معرض نور خورشید بدون پوشش کافی و استفاده از کرم ضدآفتاب عامل بروز آفتابسوختگی است که همانند دیگر سوختگی‌‌ها می‌تواند به درجات شدید و همراه با تاول بیانجامد. البته علاوه بر آسیب ظاهری پوست، حضور طولانی در گرمای شدید منجر به بروز گرمازدگی نیز میشود که پیامدهای جدی بر سلامتی دارد و حتی در صورت عدم‌درمان مناسب و بهموقع حیات فرد را به خطر می‌اندازد. با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» پرداخته‌ایم:
« با سلام. خانمی 22 ساله هستم که با دوستانم برای عکاسی به کویر لوت رفتیم. با اینکه ضدآفتاب زده بودم اما تجدید نکردم و زمانی که شب به اقامتگاه برگشتم با قرمزی و احساس سوزش صورت و گردن و شانه‌ها مواجه شدم. حتی در چند قسمت تاول ایجاد شد. پس از سه روز پوستم خشک شده و بعضی قسمت‌ها تورم دارد. احساس خارش آزاردهنده‌ای نیز دارم. شنیدم که آفتابسوختگی شدید می‌تواند همراه با گرمازدگی باشد. آیا باید دارو مصرف کنم یا مراقبت خانگی کافیست؟ لطفا راهنمایی‌ام کنید.»
آفتابسوختگی عموما در پوست‌های روشن و ساعات گرم روز اتفاق می‌افتد
دکتر مجتبی امیری/ استادیار دانشگاه
: آقای دکتر، لطفا پیش از پرداختن به موضوع آفتابسوختگی، بفرمایید پرتوهای خورشید چه تاثیراتی بر پوست دارند؟
نور خورشید سه طیف امواج الکترومغناطیس شامل نور مرئی، مادون قرمز و ماورای بنفش دارد. نور مرئی که پرتوهای درخشان خورشید است و دیده میشود، ضرری برای پوست ندارد. امواج مادون قرمز گرما ایجاد میکند و اگر بسیار زیاد باشد می‌تواند آسیب‌هایی برای پوست به‌وجود آورد. اما مهم‌ترین پرتوهای آسیب‌رسان به پوست را باید امواج ماورای بنفش دانست که زمینه‌ساز سوختگی پوست هستند.
: آفتابسوختگی چظور اتفاق می‌افتد؟
رنگدانه پوست به‌نام ملانین مسئول محافظت پوست در برابر نور خورشید است. هرچه ملانین بیشتر باشد، رنگ پوست تیره‌تر میشود و مقاومت بیشتری نسبت به پرتوهای خورشید دارد اما هرچه پوست روشن‌تر باشد، نشان‌دهنده ملانین کمتر است و در مواجهه با نور خورشید زودتر دچار آسیب و سوختگی میشود. بنابراین آفتابسوختگی در افرادی اتفاق می‌افتد که پوست روشن‌تری دارند و بدون محافظت از پوست در برابر پرتوهای خورشید قرار می‌گیرند. ضمن اینکه در ساعات ظهر که اوج تابش پرتوهای مادون قرمز و ماورای بنفش است، شدت آفتابسوختگی بیشتر میشود.
: آیا آفتابسوختگی مانند دیگر انواع سوختگی درجه‌بندی دارد؟
بله، آفتابسوختگی مانند دیگر انواع سوختگی از سطحی تا شدید طبقه‌بندی میشود. آفتابسوختگی سطحی درجه خفیف است که فقط به‌شکل قرمزی بروز می‌یابد. اما هرچه شدت آفتابسوختگی شدیدتر باشد، با ایجاد وزیکول و تاول همراه است.
: درمان نکردن آفتابسوختگی شدید مشکل‌ساز است؟
اگر تاول‌های ناشی از آفتابسوختگی به‌درستی درمان نشود ممکن است به عفونت منجر شده و مشکلات بیشتری برای فرد ایجاد کند.
: آفتابسوختگی چه عوارضی برای پوست ایجاد میکند؟
بدیهی است پس از بهبود آثار اولیه آفتابسوختگی، دو خطر برای پوست وجود دارد. لکه‌های پس از آفتابسوختگی عارضه شایعی است و هرچه پوست تیره‌تر باشد، دیرتر بهبود می‌یابد. عارضه دیگر که در طولانیمدت اتفاق می‌افتد این است که پس از بیست تا سی سال بعد می‌تواند زمینه‌ساز سرطان‌های پوست و پیری پوست شود.
: در چه شرایطی لازم است برای درمان علائم به پزشک مراجعه کرد؟
آفتاب‌سوختگی‌های خفیف که فقط با قرمزی و سوزش همراه است معمولا نیازی به مراجعه به پزشک ندارد و علائم با استفاده از پماد زینک‌اکساید و لوسیون کالامین‌دی برطرف میشود. اما اگر آفتابسوختگی به ایجاد دانههای آبدار (وزیکول) منجر شود یا وزیکول‌ها به هم وصل شده و دانههای بزرگتر (تاول) ایجاد شود، حتما مراجعه به پزشک ضرورت خواهد داشت. معاینه و درمان توسط پزشک برای جلوگیری از بروز عفونت و جوشگاه پس از بهبود تاول است.
: آیا اقداماتی مانند قراردادن یخ روی محل سوختگی برای بهبود علائم مؤثر است؟
درمان‌های خانگی مانند قرار دادن یخ مستقیم، خمیردندان و... که گاه بعضی افراد پس از بروز آفتابسوختگی استفاده می‌کنند، روش‌های اشتباهی است و قطعا به‌دلیل پارگی تاول‌های پوستی زمینه عفونت پوستی را افزایش می‌دهد. بنابراین لازم است از چنین اقداماتی پرهیز کرد و به‌عنوان درمان سرپایی فقط از پماد زینک‌اکساید استفاده شود. لوسیون کالامین‌دی نیز به‌منظور تسکین سوزش کمک‌‌کننده است. حتی داروهای حاوی کورتون نیز برای آفتابسوختگی توصیه نمی‌شود.
: بهترین روش استفاده از کرم ضدآفتاب برای محافظت پوست چگونه است؟
کرم ضدآفتاب یکی از مطمئن‌ترین راهکارها برای محافظت از نواحی بدون پوشش پوست در برابر پرتوهای خورشید است. ضدآفتاب‌هایی مانند زینک‌اکساید و تیتانیوم دی‌اکساید به‌عنوان ضدآفتاب‌های فیزیکی شناخته می‌شوند و بلافاصله پس از استفاده، اثر محافظتی خود را آغاز می‌کنند. در مقابل، ضدآفتاب‌های شیمیایی که ممکن است بی‌رنگ یا رنگی باشند باید دست‌کم نیم ساعت پیش از قرارگرفتن در معرض نور خورشید روی پوست استفاده شوند. استفاده از یک لایه نازک کرم ضدآفتاب روی پوست کافی است. در صورتی که کرم از روی پوست پاک نشود، تکرار آن هر چهار ساعت یک‌بار ضرورت دارد؛ اما پس از هر نوبت شست‌وشو باید مجدداً روی پوست استفاده شود.
: آیا استفاده از کرم ضدآفتاب برای کودکان نیز توصیه میشود؟
به‌طور کلی کرم ضدآفتاب برای محافظت از پوست کودکان در برابر نور خورشید توصیه نمی‌شود و پوشاندن پوست با لباس‌های مناسب و کلاه آفتابگیر ارجحیت دارد. استفاده از کرم ضدآفتاب برای کودک فقط مربوط به شرایطی است که به‌طور مستقیم در معرض نور خورشید قرار دارد. ضمن اینکه بهترین ضدآفتاب برای کودکان، انواع فیزیکی است که واکنش پوستی و حساسیت ایجاد نکند.
در درمان علائم گرمازدگی نباید تعلل کرد
دکتر فراز زندیه/ فلوشیپ سم‌شناسی و مسمومیت بیمارستان لقمان
با توجه به دوره گرمای تابستان، گرمازدگی در شرایطی که دمای محیط بالا باشد، شایع‌تر است. زمانی که دمای محیط افزایش می‌یابد، بدن انسان قابلیت تطبیق‌پذیری با دمای بالای محیط را دارد اما گاهی‌اوقات این شرایط از قدرت تطبیق بدن خارج و باعث بروز عارضه گرمازدگی میشود.
به‌طور کلی گرمازدگی به سه مرحله تقسیم‌بندی میشود. مرحله اول، گرفتگی عضلانی گرمایی یا کرامپ گرمایی است. در این حالت، گرما باعث افزایش دفع آب از بدن به‌صورت تعریق میشود و اختلال در الکترولیت‌های بدن اتفاق می‌افتد که زمینه‌ساز گرفتگی‌های عضلانی است.
مرحله دوم، خستگی گرمایی نامیده میشود. با تداوم حالت اول گرمازدگی، علائمی از خستگی مزمن در انسان بروز می‌یابد.
مرحله سوم نیز شوک گرمایی است. این حالت باعث کاهش هوشیاری میشود و خطر مرگ را در پی دارد. در واقع، شوک گرمایی هشدار جدی محسوب میشود.
حضور در هوای گرم شایع‌ترین علت گرمازدگی است
شایع‌ترین عامل بروز گرمازدگی، افزایش دمای محیط است. در این شرایط، تعریق زیاد باعث از دست‌دادن الکترولیت‌های بدن میشود، دمای بدن افزایش می‌یابد و گرمازدگی اتفاق می‌افتد. انجام فعالیت‌های سنگین جسمانی و حضور طولانی در شرایط گرما مانند حضور در اتومبیل نیز زمینه بروز گرمازدگی را ایجاد میکند.
افراد در سنین نوزادی و کودکی همچنین سالمندی نسبت به گرمازدگی آسیب‌پذیری بیشتری دارند. شرایط شغلی نیز در این زمینه تاثیر دارد و گرمازدگی بیشتر در افرادی مانند کارگران ساختمانی، رانندگان و... که فعالیت طولانی در شرایط گرمای محیط دارند، دیده میشود. مصرف بعضی داروها مانند داروهای ادرارآور، مسکن و... نیز خطر گرمازدگی را افزایش می‌دهد.
گرمازدگی می‌تواند با یک‌سری علائم خفیف غیراختصاصی مانند سردرد، سرگیجه و احساس تهوع آغاز شود که با پیشرفت گرمازدگی موجب گرفتگی‌های عضلانی خواهد شد. اگر گرمازدگی ادامه یابد، ممکن است به احساس خستگی، افت ضربان قلب، داغ‌شدن پوست و... بیانجامد. گرچه این علائم غیراختصاصی است اما با توجه به وضعیت فرد در شرایط گرما امکان تشخیص گرمازدگی میسر است.
اگر گرمازدگی پیشرفت کند، به‌تدریج افت فشارخون اتفاق می‌افتد و کاهش هوشیاری را به‌دنبال دارد که در نهایت به‌دلیل شدت مشکل و عدم‌درمان مناسب حتی ایست قلبی‌تنفسی نیز دور از انتظار نیست.
پیشگیری بهترین راهکار مقابله با گرمازدگی است
بهترین راهکار برای مقابله با گرمازدگی، پیشگیری از آن است. در همین راستا توصیه میشود از حضور طولانیمدت در محیط‌های با دمای بالا خودداری شود و مصرف مایعات افزایش یابد تا آب از دست‌رفته و اختلالات الکترولیتی جبران شود. استفاده از لباس‌های نخی و خنک نیز در پیشگیری از گرمازدگی مؤثر است. به‌ویژه افراد مستعد باید از قرارگرفتن در معرض گرمای مستقیم برای مدت طولانی پرهیز کنند.
در مواجهه با فرد گرمازده، ضروری است ابتدا او را به محیطی خنک‌تر مانند سایه یا فضای خنک با تهویه مناسب منتقل کرد. در صورتی‌که فرد هوشیار باشد، می‌توان با نوشاندن آب معمولی به او، بخشی از آب از دست‌رفته را جبران کرد و دمای بدن را کاهش داد.
با این حال، باید توجه داشت که گرمازدگی در بسیاری از موارد نیازمند مراقبت‌های درمانی در مراکز بیمارستانی است. در صورت بروز علائمی مانند بی‌حالی، کاهش سطح هوشیاری، داغی پوست، سردرد، سرگیجه یا افت فشارخون، باید بلافاصله با اورژانس تماس گرفته شود تا اقدامات تخصصی آغاز شود.
در بیمارستان معمولاً تزریق مایعات وریدی برای جبران سریع آب و الکترولیت‌ها انجام میشود و از روش‌هایی مانند خنک‌سازی تبخیری یا روش‌های خارجی برای کاهش دمای بدن استفاده می‌گردد. آشنایی کامل پزشکان با نشانه‌ها و درمان گرمازدگی باعث میشود در صورت تشخیص بهموقع، اقدامات مؤثر و سریع انجام گیرد و از عوارض جدی جلوگیری شود.
افراد با پوست تیره به‌جای آفتابسوختگی دچار تشدید تیرگی پوست می‌شوند
دکتر آزاده گودرزی/ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
افرادی که بدون پوشش محافظ مانند لباس مناسب، کلاه آفتابگیر و کرم ضدآفتاب در معرض نور خورشید قرار می‌گیرند، دچار آفتابسوختگی می‌شوند. این عارضه به‌خصوص در کسانی دیده میشود که پوست سفید و رنگ چشم روشن دارند.
قسمتی از پوست که در معرض نور شدید خورشید قرار می‌گیرد ابتدا حالت قرمزی پیدا میکند و با کمی تورم، خارش و سوزش همراه است. اگر آفتابسوختگی شدید باشد، تاول ایجاد میشود که نیاز به اقدامات درمانی و مراقبت دارد تا آفتابسوختگی حاد بهبود یابد. معمولا در محل آفتابسوختگی شدید تغییر رنگ ایجاد میشود که هفته‌ها تا ماه‌ها زمان لازم است تا اثر آن برطرف شود.
افرادی که رنگ پوست تیره دارند معمولا هنگام مواجهه با نور شدید خورشید، به‌جای آفتابسوختگی و در واقع سوختگی پوست، دچار تیرگی پوست یا حالت سبزه تند می‌شوند.
با توجه به شدت آفتابسوختگی و علائم همراه مانند سوزش، خارش، تاول و التهاب، نیاز به درمان‌های حمایتی است و مانند دیگر انواع سوختگی ممکن است درمان‌های خاصی موردنیاز باشد.
گاه تیرگی قسمت‌های جزئی پوست پایدار باقی می‌ماند
پس از بهبود آفتابسوختگی، معمولاً تغییر رنگ پوست باقی می‌ماند. در این شرایط، پزشک برای کاهش آثار باقی‌مانده، اقدامات درمانی متناسب را پیشنهاد میکند. در بسیاری از افراد، تیرگی پوست به‌مرور زمان و با قطع تماس با نور خورشید و رعایت اصول مراقبتی از جمله استفاده منظم از کرم ضدآفتاب کاهش می‌یابد و وضعیت پوست بهبود پیدا میکند. با این حال، برخی افراد علاوه بر تیرگی عمومی پوست، ممکن است دچار تیرگی‌های ماندگارتر مانند تشدید ملاسما در نواحی خاص شوند. حتی در مواردی که تیرگی در سطح وسیع پوست برطرف میشود، ممکن است لکه‌هایی محدود اما مقاوم باقی بماند که نیازمند درمان‌های تخصصی‌تر خواهد بود.
آفتاب‌سوختگی‌های شدید و تیرگی‌های جدی طولانیمدت نشانه عدم‌محافظت صحیح پوست در برابر نور خورشید هستند و در طولانیمدت می‌تواند زمینه بروز آسیب‌های پوستی از جمله سرطان‌های پوست را تشدید کند. این مسئله معمولا در سنین پس از 60 سال بارزتر است.
بروز برخی لکه‌‌ها، زوائد پوستی و ضایعات قهوه‌ای‌‌رنگ مانند سبورئیک کراتوز، لنتیگو، کک‌ومک و... نیز از دیگر پیامدهای طولانیمدت مواجهه مستمر و بدون محافظ با نور خورشید است که پوست حالت شفاف و یکدست را از دست می‌دهد. از همین‌رو مراقبت از پوست در برابر نور خورشید یک ضرورت جدی برای همه افراد در همه سنین است.
تسکین آفتابسوختگی؛ مسکن‌های خوراکی یا موضعی؟
دکتر فاطمه افرا
تابستان، در کنار همه لذت‌هایش، گاه با آفتابسوختگی ناخوشایند همراه است؛ آسیبی پوستی که نه‌تنها باعث ظاهری ناخوشایند میشود، بلکه با درد، سوزش و التهاب همراه است. شناخت راهکارهای تسکین این آسیب و انتخاب درمان‌های مناسب، به‌خصوص بین مسکن‌های خوراکی یا موضعی، نقشی کلیدی در بهبود سریع و بدون عارضه ایفا میکند.
آفتابسوختگی نوعی واکنش التهابی پوست نسبت به پرتو فرابنفش (UV) خورشید است. با توجه به شدت آن، ممکن است قرمزی، تورم، درد، تاول و پوسته‌ریزی در پوست دیده شود. این حالت معمولا ۲۴ ساعت پس از تماس با نور خورشید به اوج خود می‌رسد.
مصرف مداوم مسکن‌های خوراکی برای تسکین آفتابسوختگی توصیه نمی‌شود
در موارد آفتابسوختگی خفیف تا متوسط، مصرف خوراکی داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن می‌تواند به‌صورت مؤثری درد و التهاب را کاهش دهد. این داروها با مهار تولید پروستاگلاندین‌ها، به کاهش پاسخ التهابی پوست کمک می‌کنند. اما به‌طور مداوم و زیاد توصیه نمی‌شوند و بهتر است تا حد امکان از مصرف فراورده‌های خوراکی اجتناب شود. این فراورده‌های خوراکی و سیستمیک اثر سریعی دارند و درد و التهاب را کاهش می‌دهند.
داروهای موضعی را نباید روی زخم یا تاول باز استفاده کرد
برای تسکین موضعی درد و سوزش، پمادها یا ژل‌های حاوی ترکیبات زیر معمولا توصیه می‌شوند:
ژل آلوئه‌ورا: ضدالتهاب، خنک‌کننده و مرطوب‌کننده طبیعی
پماد لیدوکائین یا بنزوکائین: بی‌حس‌کننده‌های موضعی برای کاهش درد. البته این دارو باید با احتیاط به‌خصوص برای کودکان مصرف شود.
کرم‌های حاوی هیدروکورتیزون ۱درصد: در موارد التهاب متوسط برای کاهش قرمزی و خارش
لوسیون کالامین: تسکین‌دهنده و خنک‌کننده
این فراورده‌ها اثرات موضعی و کم‌عارضه‌ای دارند و برای پوست‌های حساس مناسب هستند. اما برخی از این ترکیبات ممکن است در پوست آسیب‌دیده، تحریک ایجاد کنند و نباید روی تاول باز یا زخم استفاده شوند.
علاوه بر این داروها، فرآورده‌های مکمل و توصیه‌های غیردارویی نیز در بهبود آفتابسوختگی مؤثر هستند. مصرف مایعات فراوان برای جبران آب از دست‌رفته بدن، استفاده از کمپرس سرد و نه یخ مستقیم برای کاهش حرارت پوست، پرهیز از نور مستقیم خورشید تا بهبود کامل و پوشیدن لباس‌های نخی و آزاد توصیه‌های مؤثر در این شرایط هستند. ضمن اینکه پرهیز از مصرف کرم‌های چرب یا حاوی عطر و اسانس که ممکن است تحریک‌زا باشند نیز توصیه میشود.
انتخاب درمان خوراکی یا موضعی به شدت علائم بستگی دارد
انتخاب درمان خوراکی یا موضعی به شدت علائم بستگی دارد. در موارد خفیف، استفاده از ژل آلوئه‌ورا و کمپرس سرد کافی است. در موارد متوسط، ترکیب داروی خوراکی ضدالتهاب با کرم موضعی می‌تواند مؤثرتر باشد. در آفتابسوختگی شدید یا در صورت وجود تاول‌های گسترده، مراجعه به پزشک ضروری است. باید توجه داشت که آفتابسوختگی نباید بی‌اهمیت تلقی شود. انتخاب صحیح بین داروهای خوراکی یا موضعی، رعایت اصول مراقبتی و پرهیز از خوددرمانی‌های نادرست می‌تواند فرآیند بهبود را سریع‌تر و بی‌عارضه‌تر کند. همواره پیشگیری، از جمله استفاده از کرم ضدآفتاب و پرهیز از قرارگیری طولانیمدت در آفتاب، بهترین راهکار است.