دکتر محمدرضا خدایی
روانپزشک و استاد دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی
پیش از پرداختن به تاثیرات الکل بر سلامت روان بهتر است نگاهی اجمالی به سوءمصرف و اعتیاد به مواد و الکل ضروری به‌نظر می‌رسد. سوءمصرف به حالت استفاده گهگاه، موقعیتی و موردی است که می‌تواند عوارضی در پی داشته‌باشد. گاهی اوقات نیز تداوم مصرف به اعتیاد منجر می‌شود که عوارضی مضاعفی علاوه بر عوارض مصرف کوتاه‌مدت به‌دنبال دارد. در مورد هر دو مقوله سوءمصرف و اعتیاد به مواد و الکل بروز برخی عوارض متصور است که شامل عوارض رفتاری، جسمی، روانی و شناختی است و می‌تواند بر عملکرد فرد از نظر شغلی، تحصیلی، خانوادگی وارتباطات بین‌فردی اثر بگذارد. چنین شرایطی می‌تواند موجب اختلال در هر زمینه شود و مشکلات عدیده‌ای برای فرد به‌وجود آورد.
اثرات «الکل» بر سلامت روان بستگی به عوامل متعددی دارد
اثرات و عوارض الکل با توجه به یک‌سری ویژگی‌ها متفاوت خواهدبود. اولین عامل، نوع ماده است. انواع مختلفی از الکل مورداستفاده قرار می‌گیرد. الکل اتانول مصرف طبی و سوءاستفاده‌ای دارد و الکل متانول یا الکل چوب نوعی الکل تقلبی است و می‌تواند عوارض جدی حتی مرگ ایجاد کند. البته انواع دیگری از الکل نیز وجود دارد که برحسب نوع، بروز عوارض متفاوت است.
مقدار مصرف و درصد الکل نیز در این زمینه نقش دارد. هرچه میزان مصرف و درصد الکل بیشتر باشد، عوارض نیز بیشتر است. مدت مصرف نیز عامل دیگری است و برحسب اینکه فرد چه مدت از الکل مصرف کرده، عوارض متفاوتی بروز می‌یابد. هرچه تداوم و مدت مصرف بیشتر باشد، مسلما عوارض نیز جدی‌تر خواهدبود.
عامل دیگر که بر رفتار فرد تاثیر می‌گذارد، همراهی با سایر مواد مخدر یا محرک است. ضمن اینکه همراهی با سایر بیماری‌ها نظیر اختلالات روانی مانند افسردگی، خلقی و...، بیماری‌های جسمی مانند کلیوی، کبدی، مغزی و... نیز مؤثر هستند. مصرف الکل همزمان با ابتلا به هر کدام از این بیماری‌ها می‌تواند با تشدید علائم همراه باشد. سن مصرف نیز باید موردتوجه باشد چراکه مصرف الکل و مواد زودتر شروع شود، اثرات پایدارتر و طولانی‌تری بر سلامت روان دارد و حتی می‌تواند اختلال شخصیتی و رفتاری طولانیمدت ایجاد کند.
مصرف کم «الکل» تاثیرات جدی بر شناخت و حافظه می‌گذارد
بعضی افراد تصور می‌کنند، مصرف کم الکل عارضه‌ای ندارد در حالی‌که این باور کاملا اشتباه است. از طرفی همه افرادی که به‌طور مداوم الکل می‌نوشند ابتدا با مقدار کم و تفننی شروع کرده‌اند. تصورات اشتباه اما رایج دیگری نیز در رواج مصرف الکل نقش دارند که تسهیل در خواب راحت و بهبود میل جنسی از جمله آنهاست. اما باید دانست که گرچه نوشیدن الکل گاهی روی خواب یا میل جنسی اثر مطلوبی دارد اما این اثر اولیه است ودر طولانیمدت، خواب را به هم می‌زند و باعث بیدارشدن‌های مداوم حین خواب می‌شود. در واقع، چنین باورهایی صرفا توجیه مصرف است و هیچ مبنای علمی ندارد. مصرف کوتاه‌مدت الکل که معمولا افراد در مهمانی‌ها مواجه می‌شوند، می‌تواند باعث ایجاد اختلال اضطراب، افسردگی و اختلال خواب و رفتاری است. حتی تغییرات خلق‌وخو به همراه دارد و فرد را به‌صورت مقطعی دچار افسردگی می‌کند. گاه خلق فرد بهبود می‌یابد، در بازه‌ای حالت شوخ‌طبعی پیدا می‌کند و دوباره افسرده می‌شود. حتی مصرف کوتاه‌مدت باعث اختلالاتی در حافظه و شناخت فردی می‌شود و رانندگی‌های خطرناک یا اشتباه در محاسبات را در پی دارد. بنابراین مصرف تفننی نیز اثراتی بر سلامت روان و شناخت و حافظه دارد و هرچند به اندازه مصرف طولانی نیست اما نباید آنها را کتمان کرد. تصادفات در حالت مستی یا درگیری‌هایی بین افراد به‌خاطر اثر کوتاه‌مدت الکل بر مغز است که بارها و بارها در جامعه اتفاق افتاده‌است.
مصرف مداوم «الکل» آسیب جدی بر عملکرد مغز و حافظه دارد
در مصرف طولانیمدت به‌خصوص اگر حالت اعتیاد پیدا کند فرد با یک‌سری عوارض بر سلامت روان مواجه خواهدبود. اختلالات رفتاری، شخصیتی، تغییرات شخصیت، اختلالات بین‌فردی پایا در خانواده، افسردگی مزمن، اضطراب طول‌کشیده، اختلالات خواب و مهم‌تر از همه اختلال حافظه از جمله آنهاست.
افرادی که به‌طور مداوم الکل مصرف می‌کنند و به‌خصوص اعتیاد دارند و الکل با درصد بالا مصرف می‌کنند، اوایل دچار اختلال حافظه کوتاه‌مدت می‌شوند. همچنین در طولانیمدت فرد را دچار اختلالات فراموشی پایدار معروف به دمانس مصرف الکل می‌کند، به‌تدریج اختلالات حافظه طولانی شده و مغز دچار آسیب از نظر حافظه و عملکرد اجرایی می‌شود. علاوه بر اختلالات حافظه، یک‌سری علائم به‌دلیل کمبود ویتامین‌های گروهB است که حتی فرد را در حالت گیجی، سردرگمی، اختلالات تعادلی، اختلال بینایی و حرکات ناموزون چشم ایجاد می‌شود و کم‌کم فرد را دچار افسانه‌پردازی کند و گرچه همه می‌دانند دروغ است اما خودش تصور می‌کند راست می‌گوید. این علائم بیشتر به‌دلیل اثرات الکل بر مغز است و اختلالات حافظه دقیقه شبیه فراموشی مرتبط با آلزایمر در سنین پایین‌تر بروز می‌یابد. عارضه دیگر در طولانیمدت، اختلالات شبیه روان‌پریشی است و امکان دارد فرد شبیه مبتلایان به بیماری اسکیزوفرنی دچار توهم و بدبینی هذیان‌گونه شود. اختلالات خلقی، افسردگی شدید، تحریک‌پذیری و عصبی علائمی مانند خشونت، پرخاشگری و عصبانیت می‌شود به‌طوری‌که به‌طور ناگهانی و بدون‌دلیل با دیگران درگیری پیدا می‌کند. اختلالات اضطرابی علائمی شبیه حملات پانیک مانند تپش قلب ناگهانی ایجاد می‌کند و فرد دچار ترس از بیرون‌رفتن و علائم همراه نظیر حالت‌تهوع و... می‌شود که باعث فلج‌شدن سلامت روانی فرد خواهدبود. مشکل دیگر در مورد افرادی که مدت طولانی الکل مصرف می‌کنند، اختلالات جنسی است که معمولا به‌صورت اختلال عملکرد بروز می‌یابد. با اینکه مصرف الکل در ابتدا را میل جنسی به‌طور موقت افزایش می‌دهد اما عملکرد به‌خصوص در مردان دچار اختلال شده و فرد احساس ناتوانی جنسی پیدا می‌کند.
مصرف الکل شروع خواب را نیز بهتر می‌کند اما در مجموع به‌دلیل اینکه در بدن متابولیزه می‌شود، خواب منقطع اتفاق می‌افتد و فرد طی 7 ساعت خواب کامل، چندین بار بیدار می‌شود که در نتیجه صبح با خستگی و کسالت از خواب بیدار می‌شود. در واقع با اینکه الکل شروع خواب را تسریع می‌کند اما در مدت و کیفیت خواب تاثیر منفی دارد. اعتیاد به الکل مسمومیت‌هایی برای فرد ایجاد می‌کند که تیرگی شعور، اختلال در حافظه و حتی اختلال در شناخت روز و شب را در پی دارد. گاه فردی که مصرف طولانی الکل دارد، نمی‌تواند به دلایل مختلف الکل تهیه کند که در این شرایط به‌سرعت و پس از اینکه نمی‌تواند یکی دو روز الکل مصرف کند دچار علائمی مانند لرزش دست، تشنج، اختلال شعور و هوشیاری می‌شود و فرد حتی علائم مرگ‌آور نیز ممکن است اتفاق بیفتد.
در کنار اختلالات روانی و شناختی مرتبط با مصرف الکل، برخی عوارض نیز با مصرف مداوم تشدید می‌شوند. به‌عنوان مثال، کبد چرب حتی فیبروز کبد، اختلال مغزی، اختلات غدد مرتبط با تنظیم قند خون و حتی عوارض کلیوی در طولانیمدت می‌تواند عوارض رفتاری، شناختی و جسمی ایجاد کند و در نتیجه افرادی که مصرف طولانیمدت دارند، چهره‌های برافروخته، چاقی‌های غیرمتعارف و... پیدا کنند که برای فرد از نظر روانی دچار مشکل می‌کند، بر کیفیت زندگی تاثیر می‌گذارد و مثلا به دلیل چاقی اعتماد‌به‌نفس وی را کاهش می‌دهد.
مصرف الکل چه طولانیمدت و چه کوتاه‌مدت عوارض رفتاری، جسمی و شناختی متعددی در پی دارد که عملکرد فرد را دچار اختلال می‌کند.
10 تاثیر «الکل» بر سلامتی
1 آسیب کبد الکل عملکرد کبد را افزایش می‌دهد که می‌تواند منجر به ابتلا کبد چرب، کبد الکی و سیروز کبد شود.
2 ضعف سیستم ایمنی مصرف مداوم الکل توانایی بدن در محافظت از خود در برابر عفونت‌ها را کاهش می‌دهد.
3 بیماری‌های قلبی‌عروقی الکل می‌تواند موجب افزایش فشار خون، آریتمی قلبی و افزایش خطر سکته مغزی شود.
4 اختلال در عملکرد سیستم گوارش الکل یکی از عوامل التهاب معده و زخم‌های گوارشی است و جذب ریزمغذی‌ها را دچار اختلال می‌کند.
5 افزایش زمینه بعضی از سرطان‌ها مصرف الکل با بروز بسیاری از سرطان‌ها به‌خصوص سرطان کبد، دهان، گلو و پستان همراه است.
6 تحلیل عملکرد مغز حتی مقدار الکل بر مغز اثر می‌گذارد و می‌تواند بر قدرت تصمیم‌گیری و هماهنگی نیم‌کرده‌های مغز تاثیر بگذارد.
7 افسردگی و اضطراب الکل می‌تواند زمینه‌ساز بروز یا تشدید اختلالات سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب شود.
8 وابستگی و عدم‌کنترل با مصرف الکل به‌تدریج وابستگی جسمی و روانی ایجاد می‌شود که کنترل مصرف را مشکل می‌کند.
9 اختلالات حافظه و تمرکز مصرف مداوم الکل می‌تواند به حافظه کوتاه‌مدت اثر بگذارد و قابلیت‌های شناختی را مختل کند.
10 اختلالات خواب گرچه به‌نظر می‌رسد مصرف الکل فرایند به‌خواب‌رفتن را تسهیل می‌کند اما بر کیفیت خواب اثر منفی دارد و بیدارشدن‌های مکرر حین خواب ایجاد می‌کند.