فرزانه فولادبند
دانشجوی دکتری تخصصی علوم ارتباطات
«آلودگی هوا ناشی از گرد و غبار و ذرات معلق»؛ پدیده‌ای ناخواسته و فراگیر که مدتی است در مناطق مختلف کشور با آن مواجه‌ایم. این پدیده اثراتی مخرب بر سلامت دارد و می‌تواند آسیب‌های عمیق و ماندگاری بر بدن بگذارد؛ از تشدید بیماری‌های تنفسی و قلبی تا آسیب به سیستم ایمنی.

آلودگی هوا ممکن است بر سیستم مغز و اعصاب نیز تأثیر بگذارد. مطالعات اخیر محققان دانمارکی نشان داده است مواجهه طولانی با سطوح بالای آلودگی هوا با افزایش احتمال ابتلا به تومور‌های مغزی ارتباط دارد. این محققان پس از تجزیه و تحلیل داده‌های مربوط به ۴ میلیون نفر طی ۲۱ سال، دریافتند که قرار گرفتن طولانی مدت در معرض آلودگی هوا، خطر ابتلا به مننژیوم، یکی از شایع‌ترین تومور‌های سیستم عصبی مرکزی، را افزایش می‌دهد.

این مشکلات در گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان، زنان باردار، سالمندان و بیماران مزمن بیشتر و محتمل‌تر است. لذا کنترل آلودگی هوا، به ویژه دود و غبار شهری، به عنوان ابزاری بالقوه برای پیشگیری از بیماری‌ها و ارتقاء سلامت اهمیت دارد. در این مطلب به بررسی این تهدید، اقدامات لازم برای مراقبت از سلامت و ارائه راهکارهای پیشگیرانه از تاثیرات مخرب آن از زبان متخصصان می‌پردازیم.

آلودگی هوا، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی
دکتر پوریا عادلی
متخصص رادیوانکولوژی
آلودگی هوا در سال‌های اخیر به یکی از بحران‌های بزرگ بهداشت عمومی در جهان و به‌ویژه در ایران تبدیل شده است. در ماه‌های اخیر ذرات معلق و طوفان‌های گردوغبار به دلایلی از جمله خشکسالی‌های مکرر و کاهش بارندگی، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌های مهم، تغییرات اقلیمی شدید در منطقه و سوءمدیریت منابع آب در دهه‌های اخیر تشدید شده‌اند.

این معضل تنها یک دغدغه محیط‌زیستی نیست؛ بلکه به تهدیدی جدی برای سلامت همه اقشار جامعه تبدیل شده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد در برخی شهرها شاخص کیفیت هوا به حد نگران‌کننده و وضعیت بحرانی رسیده است.

طبق آمار سازمان جهانی بهداشت، سالانه بیش از ۷ میلیون مرگ زودرس در دنیا به آلودگی هوا نسبت داده می‌شود. این ارقام زنگ خطری برای سلامت میلیون‌ها شهروندی‌ است که به اجبار هر روز و هر لحظه این آلاینده‌ها را تنفس می‌کنند.

با توجه به پیامدهای گسترده این معضل، لازم است اقدامی فوری، سازمان‌یافته و ملی برای مقابله با آن انجام شود.

تأثیرات آلودگی هوا بر سلامت
به عنوان پزشکی که به طور مستقیم با موضوع سلامت افراد در ارتباط هستم، شاهد پیامدهای آلودگی هوا و تاثیرات ملموس این بحران بر بیماران از افزایش موارد تنگی نفس در کودکان تا افزایش امکان ابتلا به تومورهای ریوی در جوانی و میانسالی هستم. علم پزشکی به وضوح ثابت کرده است که ذرات معلق نه تنها بر ریه‌ها که بر همه ارگان‌ها و حتی ژن‌ها و آیندگان ما اثر می‌گذارد. آلودگی هوا با آسیب به سیستم تنفسی، قلبی و عروقی، یکی از عوامل مهم بروز بیماری‌هایی همچون آسم، نارسایی قلبی، سکته مغزی و حتی سرطان است. تأثیرات بلندمدت قرار گرفتن در معرض هوای آلوده می‌تواند سیستم ایمنی را تضعیف کرده و باعث کاهش کیفیت زندگی شود.

گروه‌های آسیب‌پذیر
اگرچه همه افراد در معرض خطر هستند، اما برخی گروه‌ها، از جمله کودکان و نوجوانان به‌دلیل رشد ریه‌ها، سالمندان، بیماران مزمن مانند مبتلایان به آسم یا بیماری‌های قلبی، زنان باردار و افرادی که در فضای باز کار می‌کنند، آسیب‌پذیری بیشتری دارند.

نقش دولت و مسئولان
تجربه جهانی نشان می‌دهد که حل این معضل نیازمند اراده جمعی است. شهرهایی مانند پکن که روزی غرق در دود بودند، امروز با اجرای سیاست‌های جسورانه توانسته‌اند آسمان‌شان را دوباره آبی کنند. کلید موفقیت آنها در سه اصل محدودیت‌های فوری در روزهای بحران، برنامه‌ریزی بلندمدت برای حمل و نقل پاک و شفافیت در اطلاع رسانی بود. پرواضح است که دولت و مسئولان نقش مهمی در مهار این آلودگی دارند. پیشنهادات راهبردهای زیر برای مقابله مؤثر با آلودگی هوا توصیه می‌شود.

تشکیل ستاد ملی هوای پاک با ریاست مستقیم رئیس‌جمهور، دارای بودجه مستقل و اختیارات اجرایی، پاسخگویی شفاف و ارائه گزارش عملکرد به مردم.
اجرای پروژه‌های فوری و تاثیرگذار، از جمله نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی کلان‌شهرها، ارتقای کیفیت سوخت به استاندارد یورو ۶ در پالایشگاه‌ها، نصب فیلتر ذرات در دودکش‌های صنعتی و احداث کمربندهای سبز در اطراف شهرهای بزرگ.
راه‌اندازی سامانه ملی پایش سلامت و آلودگی، ثبت و تحلیل داده‌های سلامت شهروندان در ارتباط با آلودگی، هشدار هوشمند به گروه‌های پرخطر و امکان ارسال شکایات و دریافت پاسخ از دستگاه‌های مرتبط.

چگونه از خود محافظت کنیم؟
راهکارهای پیشگیرانه و اقداماتی از جمله ماندن در خانه در روزهای گردوغبار شدید، پرهیز از فعالیت طولانی در فضای باز در روزهای آلوده، استفاده از ماسک‌های فیلتردار استاندارد مانند N95 و FFP2، استفاده از دستگاه تصفیه هوای خانگی مجهز به فیلترHEPA، نگهداری گیاهان تصفیه‌کننده هوا مانند آلوئه‌ورا و پیچک در خانه، افزایش مصرف مایعات و مواد غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان مانند میوه‌ها و سبزیجات تازه، مراقبت بیشتر از کودکان، سالمندان و بیماران مزمن برای کاهش آسیب‌ها توصیه می‌شود.
سخن پایانی
آلودگی هوا آزمونی برای سنجش کارآمدی سلامت کشور است. لازم است مسئولان این موضوع را به‌عنوان یک اولویت ملی در نظر بگیرند و با تصمیمات جسورانه، مسیر بهبود سلامت جامعه را هموار کنند. این کار امری محال و نشدنی نیست، با اقدامات مناسب می‌توان ظرف سه سال کیفیت هوا را تا ۵۰ درصد بهبود بخشید.
هوای پاک، حق هر شهروند است. حل این بحران نیاز به مشارکت همگانی دارد؛ از تصمیم‌گیرندگان گرفته تا تک‌تک مردم.


مشکلات پوستی ناشی از گرد و غبار
 دکتر امیرهوشنگ احسانی
متخصص پوست
یکی از مواردی که ممکن است به دلیل مواجهه با ذرات معلق موجود در هوا و گرد و غبار روی پوست ایجاد شود حساسیت‌ها و آلرژی‌های پوستی است. این مشکل در بخش‌های بدون پوشش مانند صورت و دست‌ها ایجاد می‌شود و به صورت خارش‌های موضعی و اگزاماهای پوستی که پیدا کردن علت‌شان دشوار است خود را نشان می‌دهد. اگزماهای پوستی ناشی از هوا می‌تواند به علت اجزای مختلفی که در گرد و غبار به شکل ذرات معلق در هوا وجود دارد ایجاد شود. همانطور که اشاره کردم بیشتر صورت، گردن و دست درگیر می‌شود و فرد با علائمی مانند خارش، قرمزی، التهاب، پوسته‌ریزی در صورت، به‌ویژه پشت چشم مواجه است و خیلی مواقع نمی‌توان پیدا کرد که فرد به چه چیزی حساسیت داشته است. حتی با تست‌های مختلف حساسیتی برای فرد نمی‌توان علت را تشخیص داد تا بتوان با ممانعت از تماس با عامل حساسیت‌زا علائم را کنترل کرد. به هر حال علامت اصلی این ضایعات پوستی خارش است. خارش‌هایی که با بیرون آمدن و قرار گرفتن در معرض هوای آلوده می‌تواند تشدید شود. این خارش حتی می‌تواند تا مدت‌ها باقی بماند، تا سطح مواد در هوا کاهش پیدا کند و اگزما کنترل شود. عدم تماس با این مواد، شناسایی علت و حدس زدن دلایل احتمالی، استفاده از یک لایه مرطوب‌کننده به عنوان یک لایه محافظ و استفاده از ضدآفتاب، شست‌وشوی مکرر صورت و دست‌ها می‌تواند تاحدی از این مشکل پیشگیری کند. در صورت ایجاد این علائم برای درمان می‌توان از پمادهای کورتونی، داروهای ضدالتهاب، داروهای ضدحساسیت و آنتی‌هیستامین و حتی تزریق کورتون استفاده کرد.


بیماران قلبی هنگام تشدید آلودگی هوا از تردد بی‌مورد در فضای باز خودداری کنند
دکتر منوچهر قارونی
متخصص قلب و عروق، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
در حال حاضر در فصل تابستان با گرد و غبار و ذرات معلق مواجه هستیم که کنترل آن راحت‌تر از پاییز و زمستان است که با گازهای شیمیایی ناشی از دود خودرو سر و کار داریم. در شرایط فعلی می‌توان ماسک‌های ساده را مرطوب کرد و جلوی بینی و دهان و منطقه تنفسی قرار داد و هر چند ساعت یکبار ماسک را تعویض کرد. هنگام تعویض ماسک مشاهده می‌شود که ماسک تیره و کثیف شده است و تا حدی از ورود ریزگردها به سیستم تنفسی جلوگیری شده است. متاسفانه مدتی است که از سوی کشورهای همسایه با این مشکل مواجه هستیم و گرد و غبار در خیلی شهرها و حتی شهرهای شمالی هم گسترش پیدا کرده‌اند.
بیماران قلبی و ریوی در این شرایط باید بیشتر مراقب باشند. از آنجا که ریه خون را تصفیه می‌کند و خون تصفیه شده را به قلب می‌دهد و قلب آن را در سراسر بدن پخش می‌کند، هنگام تشدید آلودگی هوا عملکرد قلب و ریه دچار اخلال می‌شود. هنگام تشدید آلودگی هوا بیماران ریوی، افرادی که رگ قلب‌شان تنگ است و بیماران مبتلا به نارسایی قلبی ممکن است دچار مشکل شوند. این گروه با علائمی شبیه کرونا از جمله سرفه، عطسه، سستی بدن و ضعف به پزشک مراجعه می‌کنند. به گروه‌های آسیب‌پذیر مانند زنان باردار، بیماران قلبی، افرادی که در معرض خطر سکته قلبی هستند و نیاز به اکسیژن خوب دارند، توصیه می‌کنم در شرایطی که آلودگی تشدید می‌شود و رسانه‌ها هشدار می‌دهند که گروه‌های آسیب‌پذیر از تردد بی‌مورد در فضای باز خودداری کنند، این هشدار را جدی بگیرند و در خانه بمانند و اگر کار ضروری ندارند و مجبور نیستند در فضای باز قرار نگیرند. میزان آلودگی در این مواقع به قدری زیاد است که اگر دقت کنید صبح روی خودروها مقدار زیادی خاک نشسته است. مواجهه طولانی افراد حساس در فضای باز سبب می‌شود دچار تپش قلب شوند و به قلبشان فشار بیاید؛ بنابراین بهتر است تا جایی که ممکن است از خانه بیرون نیایند. اگر مجبور هستند بیرون بروند، حتماً با روشی که اشاره شد (استفاده از ماسک مرطوب و تعویض مکرر آن) تا حدی از این مشکل پیشگیری کنند.


مشکلات زیست محیطی گرد و غبار
 دکتر رضا مرندی
متخصص محیط زیست، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
آلودگی هوا در فصول سرد، به دلیل شرایط جوی و پدیده وارونگی بیشتر ناشی از گازهای آلاینده‌ ناشی از سوخت خودروها و وسایل نقلیه است اما در حال حاضر و در فصل تابستان ببیشتر با پدیده گرد و غبار مواجه هستیم که به علت خشکسالی‌ها و خشک شدن منابع آبی مانند سدها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و جریانات هوا با آن مواجه هستیم. گازهای آلاینده و گرد و غبار هر دو برای سلامت افراد مشکلاتی ایجاد می‌کنند. ذرات معلق با اندازه کمتر از 10 میکرون وارد سیستم تنفسی می‌شود و مشکلات تنفسی ایجاد می‌کند. ماسک‌های معمولی در برابر این ذرات حفاظت ایجاد نمی‌کنند و باید از ماسک‌های مخصوص استفاده شود که به راحتی در دسترس همه نیست و به دلیل قیمت بالا تهیه آن برای همه مقدور نیست.
برای کاهش بار آلودگی می‌توان اقدامات مختلفی انجام داد اما این کار فرایندی زمان‌بر است و نتایج آن طی چند سال آشکار خواهد شد. همانطور که اشاره کردم خشکسالی و خشک شدن منابع آبی یکی از دلایل افزایش گرد و غبار است. یکی از علل این است که ذرات معلق با جریانات هوا از کشورهای همسایه به کشور ما وارد می‌شود. در گذشته برای کاهش این مشکل سطح زمین را قیراندود می‌کردند و این کار تا حدی از ورود ذرات معلق از طریق جریان هوا پیشگیری می‌کرد. مدتی است که این اقدام انجام نشده است و مشکلات زیادی در استان‌های جنوبی و غربی ایجاد شده است. شهرهای بزرگ صنعتی نیز به علت منابع خشکی اطراف‌شان با پدیده گرد و غبار مواجهند. این آلاینده‌ها علاوه بر مشکلات بهداشتی، مسائل ایمنی و محیط زیستی نیز ایجاد می‌کنند. در محیط‌های شهری گاهی میزان گرد و غبار به حدی زیاد است که میزان دید کاهش پیدا می‌کند و می‌تواند دید رانندگان را دچار اخلال کند و سبب افزایش تصادفات رانندگی شود. این پدیده به شکل پیچیده بر ابعاد مختلف اثر می‌گذارد و مشکلات اقتصادی و اجتماعی ایجاد می‌کند. ذرات معلق حتی می‌تواند بر مصرف انرژی تاثیر بگذارد.
مسئولان در سطوح مدیریتی کلان نقش مهم و اساسی در کنترل این مشکل دارند و سهم مردم در مقایسه با آنها بسیار کم است. در مورد مسائل محیط زیستی مردم نیاز به آموزش دارند. آموزش درست و مداوم بسیار مهم است. آموزش مسائل محیط زیست و موضوعاتی مانند مدیریت مصرف انرژی کاری فرهنگی است و کارهای فرهنگی سخت و زمان‌بر است. نباید انتظار داشت در مدت زمان کوتاه به نتیجه برسد.
کاهش مصرف منابع نیازمند برنامه‌ریزی و طرح بلند مدت است. منابع باید تا حد ممکن کنترل شود. متاسفانه ما گاهی اقداماتی انجام می‌دهیم که نتیجه‌بخش نیست. یک مثال ساده‌ در این مورد قطعی برق است. برای کاهش مصرف انرژی روزانه 2 ساعت برق قطع می‌شود. در بسیاری از مجتمع‌های مسکونی که پمپ آب دارند همزمان با قطع برق، آب هم قطع می‌شود. افراد برای پیشگیری از این مشکل آب ذخیره می‌کنندو از طرفی به دلیل پوسیده بودن لوله‌های آب موقع برگشت برق، آب با گل به لوله برمی‌گردد و افراد مدتی شیر آب را باز می‌گذارند تا آب شفاف شود. در واقع قطع برق سبب هدر رفت آب می‌شود.
مباحث زیست محیطی نیازمند مدیریت هوشمندانه است. در کشور ما بستر مناسبی برای انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد. انرژی‌های خورشیدی خیلی می‌تواند راهگشا باشد.
برای کنترل گرد و غبار نیز طرح‌های مختلفی می‌توان اجرا کرد. به عنوان مثال پرورش قارچ‌های خاص روی منابع خاکی باعث تثبیت خاک می‌شود و میزان ذرات معلق در جریان هوا تا 90 درصد کاهش می‌یابد. این طرح‌ها نیازمند حمایت و هزینه است. چنین طرح‌هایی شاید در ابتدا و در ظاهر هزینه زیادی داشته باشند اما در طولانی‌مدت مقرون به صرفه هستند.
صحبت در این باره مفصل است و طرح‌های مختلفی می‌توان اجرا کرد و من تنها به یک مثال اشاره کردم.