مریم منصوری
به‌مناسبت هفته اطلاع‌رسانی بیماری‌های قابل‌انتقال بین انسان و حیوان (زئونوز) که از ۱۶ تا ۲۲ تیرماه برگزار شد، نشست خبری با حضور دکتر قباد مرادی، مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت و دکتر محمد زینعلی، رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان برگزار شد. در این نشست، کارشناسان با هشدار نسبت به روند فزاینده بیماری‌های منتقله از حیوان به انسان، بر لزوم مداخلات بین‌بخشی و بازنگری در سیاست‌های پیشگیری تأکید کردند. تأمین سلامت عمومی در برابر این بیماری‌ها، مستلزم مشارکت هم‌زمان نهادهای دامپزشکی، وزارت بهداشت، محیط‌زیست و شهرداری است؛ مشارکتی که به‌گفته مسئولان، همچنان با چالش‌های جدی روبه‌رو است.
آمار نگران‌کننده از بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، با اشاره به سهم بالای بیماری‌های قابل‌انتقال از حیوان به انسان در میان عوامل عفونی، بر لزوم مداخلات جدی و هماهنگی فراسازمانی برای مهار این بیماری‌ها تأکید کرد. وی گفت: بیش از ۶۰ درصد عوامل عفونی شناسایی‌شده، منشأ حیوانی دارند و این مسئله از منظر سلامت عمومی اهمیت بالایی دارد. دکتر قباد مرادی با اشاره به حدود ۱۴۰۰ عامل عفونی شناخته‌شده که شامل باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها هستند، اظهار داشت: «بیش از ۶۰ درصد این عوامل، از طریق حیوان قابل انتقال به انسان هستند. این رقم، عددی بزرگ و قابل‌توجهی است و اهمیت موضوع را به‌روشنی نشان می‌دهد.» وی با اشاره به ضرورت ثبت روزی جهانی برای زئونوزها گفت: «واقعاً باید روزی به نام زئونوز در تقویم سلامت جهانی ثبت می‌شد، به‌ویژه پس از تجربه پاندمی کرونا که پیامدهای گسترده‌ای برای سلامت عمومی داشت. بیماری‌هایی نظیر مرس و آنفلوآنزای پرندگان نیز از جمله مواردی هستند که هم‌اکنون نگرانی‌های جدی در زمینه جهش‌یافتگی و افزایش قابلیت سرایت به انسان دارند.» وی افزود: «در مواردی مانند آنفلوآنزای پرندگان، نرخ مرگ‌ومیر می‌تواند به حدود ۵۰ درصد یا حتی بیشتر برسد و در صورت افزایش سطح انتقال‌پذیری، خطر همه‌گیری‌های شدید وجود دارد.»
۸۰ درصد بیماری‌های بازپدید و نوپدید منشا حیوانی دارند
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر تأکید کرد: «بیش از ۸۰ درصد بیماری‌های بازپدید و نوپدید در ۴۰ سال اخیر، بیماری‌های مشترک انسان و حیوان بوده‌اند. این امر اهمیت مداخلات پیشگیرانه را در سطح کلان و بین‌بخشی دوچندان می‌کند.» وی با بیان اینکه این بیماری‌ها در کشور ما نیز مهم شناخته می‌شوند، خاطرنشان کرد: «برخی کشورهای صنعتی توانسته‌اند با اجرای برنامه‌های منسجم بهداشتی و دامپزشکی، بسیاری از بیماری‌های زئونوز را کنترل کنند. برای مثال، در کشورهایی که دامداری‌های صنعتی و بزرگ دارند، به‌ندرت مواردی از تب مالت انسانی گزارش می‌شود.»
دکتر مرادی ادامه داد: «در بسیاری از کشورهایی که وسعت بالایی دارند و هم‌زمان میزبان گونه‌های متعدد حیات‌وحش و حیوانات اهلی هستند، عملاً مواردی از هاری انسانی مشاهده نمی‌شود. این در حالی است که ما در کشور خود، هنوز با چنین مواردی مواجه هستیم.» وی افزود: «امروزه شمار کشورهایی که حتی یک مورد از بیماری لیشمانیوز انسانی گزارش نمی‌کنند، در حال افزایش است. این یعنی با اقدامات مؤثر می‌توان بر این بیماری‌ها غلبه کرد.»
اقلیم ایران و ضرورت اقدامات پیشگیرانه
دکتر مرادی با اشاره به ویژگی‌های اقلیمی ایران گفت: «درست است که شرایط جغرافیایی کشور به‌گونه‌ای است که هم برای زیست عوامل بیماری‌زا و هم برای ناقلان آن‌ها مناسب است، اما این موضوع نباید موجب انفعال شود.» وی ادامه داد: «ما در حوزه زئونوزها نیازمند مداخلات گسترده‌تر، خدمات دقیق‌تر و اقدامات جدی‌تر هستیم. کنترل این بیماری‌ها تنها بر عهده یک نهاد نیست.»
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت با اشاره به نقش دستگاه‌های مختلف تأکید کرد: «کنترل بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان مستلزم همکاری و هماهنگی میان سازمان دامپزشکی، جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و سایر نهادهایی است که با انسان، حیوان و محیط‌زیست سروکار دارند. همه این نهادها باید خدمات خود را به‌درستی انجام دهند تا امکان کنترل مؤثر این بیماری‌ها فراهم شود.»
تجربه موفق واکسیناسیون عمومی
مرادی در ادامه سخنان خود با اشاره به تجربه موفق واکسیناسیون در گذشته گفت: «حدود ۴۰ تا ۵۰ سال پیش، پیش از آغاز برنامه‌های واکسیناسیون عمومی، بیماری‌هایی مانند کزاز و فلج اطفال به‌وفور مشاهده می‌شد. اما با اجرای واکسیناسیون سراسری و پوشش بالا، این بیماری‌ها به‌طور کامل مهار شدند.» وی افزود: «برای اثبات تأثیر این برنامه‌ها، کافی است از پزشکان متخصص بیماری‌های عفونی سؤال شود که در ۲۰ سال اخیر چند مورد کزاز یا فلج اطفال مشاهده کرده‌اند. من با اطمینان می‌گویم که در حدود ۲۵ تا ۲۶ سال گذشته، عملاً هیچ‌کس در کشور ما موردی از فلج اطفال را مشاهده نکرده است.» مدیر مرکز بیماری‌های واگیر در ادامه سخنان خود گفت: «بیماری‌هایی نظیر تب مالت در انسان، به‌شدت تابع شیوع آن در دام هستند. اگر دام به تب مالت مبتلا باشد، در صورت مصرف شیر یا تماس مستقیم، احتمال انتقال بیماری به انسان وجود دارد. اما اگر همان‌گونه که در برخی کشورهای صنعتی انجام می‌شود، حیوان‌ها واکسینه شوند، انتقال بیماری به انسان نیز متوقف خواهد شد. ازاین‌رو، کشور ما نیازمند عزم جدی، مداخلات هدفمند و تفکر راهبردی در بخش‌هایی است که بیشترین نقش را در کنترل بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان ایفا می‌کنند.»
تب مالت؛ یکی از مهم‌ترین بیماری‌های زئونوز در ایران
دکتر قباد مرادی با اشاره به اهمیت بیماری تب مالت در کشور گفت: «به‌طور مشخص، دو بیماری در کشور ما از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند که یکی از آن‌ها تب مالت و دیگری حیوان‌گزیدگی است. آماری که ما در خصوص بیماری تب مالت داریم، عدد بالایی است. در سال گذشته، حدود ۱۹ هزار و ۹۷۲ مورد تب مالت در کشور گزارش شد. به عبارت دیگر بر اساس داده‌های ما، از هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، ۲۳ نفر به این بیماری مبتلا شده‌اند.» وی افزود: «واقعیت این است آماری که ما در دست داریم، تنها موارد گزارش‌شده به وزارت بهداشت است. تمام این موارد، بیمارانی هستند که ابتلای آن‌ها به تب مالت توسط نظام سلامت کشور شناسایی، گزارش و درمان شده است. همین آمار نیز نشان‌دهنده آن است که ما با حجم بالایی از دام‌های آلوده در کشور مواجه هستیم. البته این عدد، قطعاً عدد نهایی نیست بلکه ممکن است تعدادی از بیماران در سامانه‌های ثبت، گزارش نشوند یا اساساً برای درمان مراجعه نکنند. چنین مسئله‌ای فقط مختص کشور ما نیست و در بسیاری از کشورهای دنیا نیز وضعیت به همین شکل است.» دکتر مرادی تأکید کرد: «واکسن تب مالت باید به دام تزریق شود، چراکه این واکسن برای انسان کاربرد ندارد. تهیه و تزریق واکسن دام هم، بر عهده سازمان دامپزشکی کشور است.»
مسیرهای انتقال تب مالت؛ تماس مستقیم و لبنیات آلوده
رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوانات، با اشاره به وضعیت شیوع تب مالت در کشور گفت: «تب مالت یکی از بیماری‌های عفونی با شیوع بالا در ایران است و همچنان جزو دغدغه‌های مهم نظام سلامت محسوب می‌شود.» دکتر محمد زینعلی افزود: «استان‌های خراسان رضوی، لرستان، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، همدان و اردبیل بالاترین میزان گزارش ابتلا به این بیماری را در سال گذشته داشته‌اند و در صدر استان‌های درگیر با تب مالت قرار دارند.» وی درباره نحوه انتقال تب مالت توضیح داد: «انتقال این بیماری از دو مسیر مستقیم و غیرمستقیم صورت می‌گیرد. در مسیر مستقیم، فرد از طریق تماس با دام آلوده، در تماس با ترشحات، خون و به‌ویژه ترشحات ناشی از سقط جنین در دام، مستقیماً به بیماری مبتلا می‌شود. همچنین استنشاق ذرات معلق در هوای اصطبل‌ها و جایگاه‌های نگهداری دام‌ها نیز یکی دیگر از راه‌های انتقال است که در بسیاری از موارد نادیده گرفته می‌شود، اما نقش مهمی دارد.» دکتر زینعلی تأکید کرد: «یکی از مهم‌ترین و شایع‌ترین راه‌های انتقال غیرمستقیم، مصرف فرآورده‌ها و محصولات لبنی غیرپاستوریزه است. این شیوه انتقال به‌ویژه در مناطق روستایی شیوع بیشتری دارد.»
با وجود هشدارهای مکرر متخصصان بهداشت و دامپزشکی، هنوز هم بسیاری از مردم تصور می‌کنند که شیر خام یا فله‌ای، ارزش غذایی بیشتری نسبت به شیرهای پاستوریزه صنعتی دارد. تصوری که از دیدگاه کارشناسان نه‌تنها نادرست است، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز ابتلا به بیماری‌های خطرناکی باشد که در کمین مصرف‌کنندگان این محصولات قرار دارند. دکتر محمد زینعلی، ضمن هشدار درباره مصرف شیر خام تأکید می‌کند: «این یک تفکر بسیار غلط است که متأسفانه در میان مردم جا افتاده است.
مردم فکر می‌کنند شیر خام فله‌ای از نظر ترکیبات غذایی بهتر و خوشمزه‌تر است در حالی‌که واقعاً این‌طور نیست و مردم باید از خرید لبنیات غیرپاستوریزه خودداری کنند.» وی با اشاره به پراکندگی جغرافیایی بیماری تب مالت گفت: «متأسفانه حدود ۷۵ درصد از موارد تب مالت گزارش‌شده در کشور، مربوط به مناطق روستایی است؛ جایی که به دلیل استفاده از لبنیات سنتی و دست‌ساز، خطر انتقال بیماری به‌مراتب بیشتر است.»
دکتر زینعلی در خصوص نظارت بر محصولات لبنی افزود: «تا زمانی که شیر به صورت خام است، نظارت آن با سازمان دامپزشکی کشور است، اما به‌محض آنکه به فرآورده‌ای مانند ماست یا پنیر تبدیل شود، نظارت بر آن با تیم‌های بهداشت محیط وزارت بهداشت خواهد بود. آن‌ها محل فروش، شرایط فرآوری و مسائل بهداشتی این کارگاه‌ها را تحت کنترل دارند و در صورت وجود آلودگی میکروبی، اقدامات لازم را انجام می‌دهند.»
خلأ نظارتی بر لبنیات خانگی؛ آموزش، تنها ابزار پیشگیری
دکتر قباد مرادی، اپیدمیولوژیست و مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، در پاسخ به این پرسش که نظارت بر محصولات لبنی روستایی و عشایری چگونه باید انجام شود، با اشاره به ظرفیت‌های موجود و محدودیت‌های ساختاری در نظام سلامت گفت: «پروتکل‌های متعددی برای نظارت بر محصولات لبنی وجود دارد، اما این نظارت‌ها عمدتاً مربوط به اماکن تجاری، تولید، توزیع و فروش این نوع محصولات است. تمرکز اصلی ما بر واحدهایی است که فعالیت تجاری دارند و محصولات را در مقیاس بالا عرضه می‌کنند.» وی ادامه داد: «در مواردی که فعالیت لبنی در سطح خانوار یا شخصی انجام می‌شود، مثلاً در میان روستاییان یا عشایری که چند رأس گاو دارند و شیر مورد نیاز خانواده را خودشان تأمین می‌کنند، نظام سلامت ابزاری برای نظارت مستقیم ندارد. در این موارد، تمرکز ما صرفاً بر آموزش و اطلاع‌رسانی است.»
حیوان‌گزیدگی؛ هزینه‌های سنگین درمان و ضرورت پیشگیری
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، با اشاره به افزایش نگران‌کننده موارد حیوان‌گزیدگی در کشور گفت: «تمامی موارد حیوان‌گزیدگی که در کشور گزارش می‌شود، تحت پوشش واکسیناسیون قرار می‌گیرند. علت این اقدام آن است که هر مورد حیوان‌گزیدگی می‌تواند مشکوک به هاری تلقی شود و ما بر اساس این احتمال، عمل می‌کنیم.» دکتر قباد مرادی افزود: «در سال‌های اخیر، موارد حیوان‌گزیدگی سالانه بین ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش یافته است. تنها در سال گذشته، ۴۰۹ هزار مورد حیوان‌گزیدگی در کشور ثبت شد که نسبت به سال قبل از آن، ۲۰ درصد رشد داشته است.» مرادی با اشاره به منشأ این گزیدگی‌ها گفت: «این آمار شامل افرادی است که توسط حیواناتی مانند سگ، گربه و همچنین برخی حیوانات اهلی دیگر نظیر گاو و گوسفند دچار گزش شده‌اند. علاوه بر این، موارد کمتری از گزش حیوانات وحشی مانند گرگ، شغال، روباه و سایر گونه‌های وحشی گزارش شده است.» وی خاطرنشان کرد: «تمام این ۴۰۹ هزار نفر به مراکز پیشگیری و درمان هاری مراجعه کرده‌اند و علاوه بر اقدامات مراقبت از زخم، در بیشتر موارد سه نوبت واکسن هاری برای آن‌ها تزریق شده است. وزارت بهداشت متولی کنترل هاری در حیوانات نیست، اما ما تمام تلاش خود را برای پیشگیری از ابتلای انسان‌ها انجام می‌دهیم.»
میلیون‌ها یورو هزینه برای واکسن هاری
دکتر مرادی در ادامه توضیح داد: «در سال گذشته برای تمام افراد حیوان‌گزیده، سه نوبت واکسن هاری تزریق شد که برابر با یک میلیون و ۲۲۷ هزار دوز واکسن بود. با در نظر گرفتن قیمت هر دوز واکسن هاری که بین ۶ تا ۸ یورو است، اگر قیمت ۸ یورو را مبنا قرار دهیم، مجموع هزینه واکسیناسیون به حدود ۹ میلیون و ۸۱۶ هزار یورو می‌رسد.» وی تأکید کرد: «البته ممکن است برخی از افراد تمام نوبت‌های واکسن را دریافت نکرده باشند، اما این میزان، تخمینی از هزینه‌ای است که تنها در حوزه پیشگیری انسانی از هاری صرف می‌شود. این در حالی است که منبع اصلی تهدید، وجود بیماری هاری در حیوانات اهلی و وحشی است که همچنان کنترل نشده باقی مانده‌اند.»
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر افزود: «علاوه بر واکسن، برای برخی از بیماران که در ناحیه سر و صورت دچار گزش شده‌اند یا زخم عمیق و خونریزی شدید داشته‌اند، بسته به شرایط بالینی، یک یا چند ویال سرم ضدهاری نیز تزریق می‌شود. قیمت هر ویال سرم نیز حدود ۲۰ یورو است.» مرادی ادامه داد: «به‌طور معمول، ۳۰ تا ۴۰ درصد افراد حیوان‌گزیده نیاز به دریافت سرم ضدهاری دارند. این در حالی است که وزارت بهداشت علاوه بر تأمین این اقلام، باید پرسنل شبانه‌روزی را در بیش از ۷۰۰ مرکز پیشگیری و درمان هاری در سراسر کشور مستقر کند. همه این هزینه‌ها و منابع تنها برای پیشگیری از انتقال انسانی بیماری هاری صرف می‌شود.»
تجربه کشورهای موفق و لزوم اقدام فوری
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت با ابراز نگرانی نسبت به روند کنونی هشدار داد: «در برخی کشورها، نه‌تنها بیماری هاری در حیوانات اهلی مانند سگ و گربه کاملاً تحت کنترل است، بلکه حتی در جمعیت حیوانات وحشی نیز این بیماری مهار شده است. در این کشورها، مالکیت حیوانات خانگی مشروط به تزریق واکسن هاری است و افراد بدون مدارک واکسیناسیون اجازه نگهداری سگ و گربه را ندارند.» دکتر قباد مرادی ادامه داد: «در این کشورها، حتی اگر فردی دچار گزش شود، به دلیل آنکه بیماری هاری در میان حیوانات اهلی و وحشی ریشه‌کن شده، دیگر نیازی به واکسیناسیون گسترده و هزینه‌های سنگین نیست. اما در کشور ما، این چرخه همچنان فعال است و هر سال منابع قابل‌توجهی را به خود اختصاص می‌دهد.» وی تأکید کرد: «لازم است دستگاه‌های مسئول، به‌ویژه در حوزه کنترل بیماری‌های مشترک، در دو سطح وارد عمل شوند: نخست، کنترل هاری در جمعیت حیوانات اهلی به‌ویژه سگ‌ها و گربه‌ها و دوم، مهار بیماری در میان گونه‌های وحشی. این اقدام باید همانند مدل کشورهای پیشرفته، با قاطعیت، پوشش بالا و نظارت دقیق انجام شود.»
لزوم بازنگری در سیاست‌های واکسیناسیون حیوان‌گزیدگی
دکتر قباد مرادی با اشاره به هزینه‌های سنگین پیشگیری از هاری در کشور گفت: «جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر هزینه زیادی برای واکسیناسیون و ارائه خدمات مرتبط با حیوان‌گزیدگی پرداخت می‌کند. واقعیت این است که در دنیا، چه در کشورهای توسعه‌یافته، چه در حال توسعه، به‌ندرت دیده می‌شود که دولت، واکسیناسیون انسانی در مواجهه با حیوانات خانگی را به این شکل گسترده تقبل کند.» وی با اشاره به محدودیت منابع مالی کشور ادامه داد: «با کاهش منابع، ممکن است در سیاست‌های بهداشتی، تغییراتی اعمال شود. وقتی میزان مشخصی بودجه وجود دارد و شما باید بین تأمین واکسن‌های ضروری برای کودکان و خرید واکسن برای فردی که ماهانه ۱۰ یا ۲۰ میلیون تومان صرف نگهداری حیوان خانگی‌اش می‌کند، تصمیم بگیرید، طبیعی است که اولویت باید با سلامت عمومی و گروه‌های پرخطر باشد.»
دکتر مرادی با تأکید بر لزوم تنظیم مقررات برای نگهداری حیوانات خانگی گفت: «به‌نظر من باید قواعد و قوانینی برای افرادی که حیوان خانگی نگهداری می‌کنند، وضع شود. این مسئله پیش از آنکه موضوعی اجتماعی یا فرهنگی باشد، یک موضوع بهداشتی است. وزارت بهداشت متولی سلامت مردم است و از این منظر، بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان، از جمله هاری، به‌طور مستقیم با ما مرتبط است.» وی افزود: «ما معتقدیم هر فردی که قصد نگهداری حیوان خانگی دارد، باید الزاماً کارت واکسیناسیون معتبر هاری داشته باشد. این شرط اساسی برای کنترل بیماری است.»
اعتماد به سیستم زنجیره سرد وزارت بهداشت
دکتر مرادی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: «ما در وزارت بهداشت بیش از ۴۰ سال است که برنامه واکسیناسیون را اجرا می‌کنیم و در این مدت، به سیستم زنجیره سرما برای نگهداری و توزیع واکسن‌ها اعتماد داشته‌ایم. اگر در سه دهه گذشته تقریباً هیچ موردی از بیماری کزاز نداشته‌ایم، دلیل آن عملکرد مؤثر همین سیستم بوده است.» وی تأکید کرد: «بنابراین، زنجیره سرما و فرآیند ارائه خدمات واکسیناسیون در وزارت بهداشت از انسجام و کارآمدی بالایی برخوردار است. این در حالی است که زنجیره سرد واکسن‌ها در بخش خصوصی، از جمله در مراکز دامپزشکی، باید تحت نظارت دقیق نهادهای مسئول باشد.»
دکتر مرادی هشدار داد: «با توجه به وضعیت موجود، ممکن است در آینده سیاست‌های وزارت بهداشت درباره واکسیناسیون حیوان‌گزیدگی، به‌ویژه در موارد مربوط به حیوانات خانگی، با تغییراتی همراه شود. این بازنگری در راستای استفاده مؤثرتر از منابع و حفاظت از سلامت عمومی خواهد بود.»
سهم بالای سگ‌ها و گربه‌ها در حیوان‌گزیدگی‌ها
دکتر محمد زینعلی، دامپزشک و رئیس گروه مدیریت بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوانات نیز با اشاره به آمار بالای حیوان‌گزیدگی در کشور گفت: «بیش از ۴۰۰ هزار مورد حیوان‌گزیدگی در سال، عددی بسیار بالا و نگران‌کننده است. نکته قابل تأمل این است که بخش عمده این گزیدگی‌ها توسط حیوانات خانگی صورت می‌گیرد.» وی توضیح داد: «نزدیک به ۹۵ درصد موارد گزش مربوط به سگ‌ها و گربه‌ها است و تنها حدود ۵ درصد باقیمانده به سایر حیوانات اهلی و وحشی تعلق دارد. در میان حیوانات وحشی، شغال، روباه و گرگ بیشترین موارد گزش را به خود اختصاص داده‌اند.»
دکتر زینعلی با اشاره به ترکیب گزش‌های ثبت‌شده ادامه داد: «از آن ۹۵ درصد، حدود ۸۰ درصد گزش‌ها مربوط به مجموع سگ‌های ولگرد و سگ‌های صاحب‌دار است. ۱۵ درصد دیگر نیز عمدتاً به گربه‌های خانگی مربوط می‌شود. نگرانی ما از گربه‌ها به دلیل عادت آن‌ها در آغشته کردن پنجه‌ها به بزاق دهانشان است؛ حتی در صورتی که پنجه کشیدن منجر به خونریزی هم نشود، باز هم فرد باید دوره کامل واکسیناسیون را دریافت کند.» وی در بخش دیگری از اظهارات خود گفت: «در میان موارد مربوط به سگ‌ها، بیش از ۵۰درصد گزش‌ها توسط سگ‌های صاحب‌دار انجام می‌شود، نه سگ‌های ولگرد. برخی از این سگ‌ها واکسیناسیون شده‌اند اما برخی دیگر متأسفانه فاقد هرگونه سابقه واکسن هستند.» زینعلی با اشاره به تعامل میان دستگاه‌های مسئول افزود: «در حال حاضر تعاملاتی با همکارانمان در سازمان دامپزشکی در جریان است تا بررسی کنیم که وضعیت ایمنی حاصل از واکسیناسیون سگ‌های صاحب‌دار به چه میزان است.» وی خاطرنشان کرد: «هدف ما از این همکاری، کاهش هزینه‌های انسانی ناشی از حیوان‌گزیدگی است. اگر بتوانیم اطمینان حاصل کنیم که سگ‌های دارای صاحب، مطابق پرونده به‌طور کامل و با پوشش ایمنی بالا واکسینه شده‌اند، می‌توان بخشی از بار مالی نظام سلامت را کاهش داد.»
مراجعه به مراکز پیشگیری از هاری در تمام موارد گزش و خراش حیوانی الزامی است
دکتر محمد زینعلی، دامپزشک و رئیس گروه مدیریت بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوانات، با تأکید بر حساسیت بالای موضوع حیوان‌گزیدگی گفت: «هر نوع حمله از سوی حیوان مهاجم، چه به‌صورت گزش و چه به‌صورت خراش، باید جدی تلقی شود و فرد بلافاصله به یکی از واحدهای درمان و پیشگیری از هاری در سراسر کشور مراجعه کند. در این مراکز، خدمات تزریق واکسن و سرم ضدهاری به‌صورت رایگان ارائه می‌شود.» وی ادامه داد: «بر اساس پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های جاری، نوع مداخله، اعم از تزریق واکسن، سرم یا هر دو، توسط کارشناسان مراکز پیشگیری تعیین می‌شود. نکته قابل‌توجه این است که حتی اگر حیوان خانگی فرد دارای سابقه واکسیناسیون باشد، باز هم در صورت وقوع هرگونه خراش یا گزش، مراجعه به مراکز الزامی است.»
قرنطینه حیوان خانگی پس از گزش و اقدامات پس از آن
دکتر زینعلی درباره مراحل پس از مراجعه گفت: «ما از صاحبان حیوانات خانگی می‌خواهیم حیوان خود را بعد از گزش به مدت ۱۰ روز قرنطینه کنند تا بررسی شود آیا علائم هاری در حیوان ظاهر می‌شود یا خیر. در صورت بروز علائم یا مرگ حیوان در این مدت، موضوع توسط کارشناسان سازمان دامپزشکی بررسی شده و در صورت تأیید هاری، واکسیناسیون تکمیلی برای فرد انجام خواهد شد.» وی افزود: «این روند کاملاً مطابق با پروتکل‌های درمانی است. نکته‌ای که وجود دارد این است که در بسیاری از موارد، صاحبان حیوانات خانگی یا اهلی، اعلام می‌کنند که حیوان خود را واکسینه کرده‌اند، اما هیچ مدرک یا پرونده‌ای برای اثبات این ادعا ارائه نمی‌کنند. ما در چنین شرایطی، واکسن را بر اساس احتمال عدم واکسیناسیون تجویز می‌کنیم.»
رئیس گروه مدیریت بیماری‌های مشترک وزارت بهداشت تأکید کرد: «اگر صاحبان حیوانات، اسناد و مدارک رسمی در خصوص واکسیناسیون حیوان خود داشته باشند، موضوع کاملاً متفاوت خواهد بود. در این شرایط، تصمیم‌گیری درباره ضرورت یا عدم ضرورت واکسیناسیون مجدد، بر پایه مستندات دامپزشکی و با دقت بیشتری انجام می‌شود.» وی در ادامه افزود: «بر همین اساس، تأکید ما این است که افرادی که دام یا حیوان خانگی نگهداری می‌کنند، حتماً باید تحت‌نظر دامپزشکی باشند و برای حیوان خود، پرونده دامپزشکی معتبر تهیه و نگهداری کنند. این موضوع نه‌تنها به حفظ سلامت حیوان کمک می‌کند، بلکه در زمان وقوع حادثه، مسیر درمان و تصمیم‌گیری را تسهیل خواهد کرد.»
مرگ‌های انسانی ناشی از هاری؛ فاجعه‌ای که باید متوقف شود
رئیس گروه مدیریت بیماری‌های انتقال بین انسان و حیوان، با اشاره به آمار نگران‌کننده هاری در کشور گفت: «در سال گذشته، متأسفانه ۲۴ مورد مرگ انسانی ناشی از هاری در کشور ثبت شد. حتی یک مورد مرگ بر اثر هاری نیز عددی بالا تلقی می‌شود و به‌هیچ‌وجه قابل قبول نیست.»
دکتر محمد زینعلی ادامه داد: «ما باید بتوانیم با کنترل مؤثر حیوانات اهلی و همچنین حیات‌وحش، به نقطه‌ای برسیم که هیچ موردی از مرگ انسانی به‌دلیل هاری در کشور رخ ندهد. هدف ما در کشور باید حذف کامل موارد انسانی ناشی از گزش حیوانات، به‌ویژه سگ باشد.»
زینعلی با اشاره به اهداف تعیین‌شده از سوی سازمان جهانی بهداشت گفت: «بر اساس برنامه سازمان بهداشت جهانی، هدف‌گذاری شده که تا سال ۲۰۳۰، هاری ناشی از سگ به‌طور کامل حذف شود. این به آن معنا نیست که ویروس هاری به‌طور کامل از محیط حذف می‌شود، اما دست‌کم دیگر مورد انسانی ناشی از گزش سگ نخواهیم داشت.» وی افزود: «این هدف از سال ۲۰۱۰ اعلام شده و بسیاری از کشورها از همان زمان اقدامات خود را آغاز کرده‌اند. تحقق این هدف نیازمند تعامل گسترده میان دستگاه‌های مختلف و سرمایه‌گذاری کلان است و یکی از مهم‌ترین الزامات آن، افزایش پوشش واکسیناسیون در میان جمعیت سگ‌ها است؛ چه سگ‌های ولگرد و چه سگ‌های دارای صاحب. امیدوار هستیم با همراهی نهادهای تصمیم‌ساز، بتوانیم گام‌های مؤثری در جهت تحقق این هدف برداریم و به تدریج هزینه‌های انسانی، بهداشتی و اقتصادی ناشی از این بیماری را کاهش دهیم.»
هشدار درباره نگهداری گربه و سگ در دوران بارداری؛ خطر توکسوپلاسموز و آسیب به جنین
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، با اشاره به یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های بهداشتی در رابطه با حیوانات خانگی گفت: «نگهداری از گربه‌ها در دوران بارداری، به‌ویژه در سه‌ماهه نخست، می‌تواند خطراتی جدی برای سلامت جنین داشته باشد. علت اصلی این نگرانی، وجود انگلی به نام توکسوپلاسما است که از طریق گربه به انسان منتقل می‌شود و در صورت ابتلای مادر باردار، می‌تواند به سندرمی به نام TORCH منجر شود.» دکتر قباد مرادی افزود: «فرم ساده‌تر و قابل‌درک‌تر این آسیب‌ها آن است که جنین ممکن است دچار ناهنجاری‌هایی از جمله عقب‌ماندگی ذهنی شود. این انگل به‌ویژه در گربه‌ها شایع است، اما در برخی موارد سگ‌ها نیز می‌توانند ناقل باشند و در سطح محدودتری این خطر را ایجاد کنند.» وی تأکید کرد: «از این‌رو، توصیه می‌شود خانواده‌هایی که سگ یا گربه در منزل نگهداری می‌کنند، پیش از بارداری و حین آن، حیوان را از نظر آلودگی به این انگل تحت بررسی‌های دامپزشکی قرار دهند. در دوران بارداری، وجود این عامل خطر باید به‌طور کامل کنترل شود تا مانع از انتقال آن به مادر و آسیب احتمالی به جنین گردد.»
لزوم رعایت کامل پروتکل‌های دامپزشکی برای نگهداری حیوانات در خانه
دکتر محمد زینعلی، رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان نیز در تکمیل سخنان دکتر مرادی گفت: «ما برای مادران باردار، کودکان و سایر گروه‌های سنی، پروتکل‌های درمانی و پیشگیرانه مشخصی برای هر یک از بیماری‌های زئونوز داریم. افرادی که تصمیم به نگهداری حیوان در منزل دارند، باید تمامی دستورالعمل‌های بهداشتی سازمان دامپزشکی را به‌طور کامل اجرا کنند تا خطر ابتلا به بیماری‌های مشترک را به حداقل برسانند.» او ادامه داد: «رویکرد ما بر پایه آموزش و اطلاع‌رسانی است. وزارت بهداشت از طریق دانشگاه‌های علوم پزشکی و مراکز بهداشت شهرستان‌ها وظیفه دارد آگاهی‌رسانی دقیق درباره نحوه انتقال بیماری‌ها و روش‌های پیشگیری را برای تمام گروه‌های هدف از جمله زنان باردار، کودکان و سالمندان ارائه کند.» دکتر زینعلی تأکید کرد: «ما به افراد آموزش می‌دهیم که مسیر ابتلا به بیماری‌هایی مانند توکسوپلاسموز چیست، چه رفتارهایی خطرآفرین است و چگونه می‌توان با رعایت توصیه‌های بهداشتی از انتقال بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان پیشگیری کرد. این آموزش‌ها در قالب پروتکل‌های تدوین‌شده به‌صورت مستمر اجرا می‌شود.»
هشدار درباره تب کریمه کنگو؛ بیماری خونریزی‌دهنده با میزان مرگ‌ومیر بالا
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، با اشاره به آمار ابتلا به بیماری تب کریمه کنگو (CCHF) در کشور گفت: «در سال گذشته، ۷۹ مورد قطعی ابتلا به این بیماری ثبت شد که از این میان، ۳۱ مورد مربوط به استان سیستان‌وبلوچستان بوده است. پس از آن، به ترتیب استان‌های کرمان، یزد، هرمزگان، فارس و خراسان رضوی بیشترین موارد ابتلا را به خود اختصاص داده‌اند.» دکتر قباد مرادی افزود: «البته تعداد موارد مشکوک به بیماری بسیار بیشتر از موارد قطعی است، اما همین آمار ۷۹ مورد نیز نگران‌کننده است، به‌ویژه آنکه متأسفانه در سال گذشته، پنج نفر از مبتلایان جان خود را بر اثر این بیماری از دست دادند.» وی درباره سازوکار ابتلا به تب کریمه کنگو توضیح داد: «این بیماری عمدتاً از طریق کنه‌هایی که روی بدن دام‌ها، به‌ویژه گوسفندان زندگی می‌کنند منتقل می‌شود. این کنه‌ها معمولاً در دام علائم شدید ایجاد نمی‌کنند، اما اگر به انسان منتقل شوند یا فرد توسط کنه آلوده گزیده شود، بیماری بسیار خطرناک و خونریزی‌دهنده ایجاد خواهد شد.» مرادی ادامه داد: «از مشخص‌ترین علائم این بیماری، تب بالا و خونریزی‌های داخلی و خارجی است. میزان مرگ‌ومیر ناشی از تب کریمه کنگو نیز قابل‌توجه است و در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع، بین ۳۰ تا ۵۰ درصد موارد می‌تواند منجر به فوت شود.»
اپیدمیولوژیست وزارت بهداشت با اشاره به پیشرفت‌هایی در حوزه مراقبت و درمان اظهار کرد: «به‌نظر می‌رسد روند مراقبت از بیماران مشکوک به تب کریمه کنگو از نظر پزشکی در مقایسه با سال‌های گذشته، بهبود یافته است. در سال‌هایی نه‌چندان دور، میزان مرگ‌ومیر در برخی استان‌ها بسیار بالا بود، اما اکنون این میزان تا حدی کاهش یافته است.»
کنترل بیماری در دام؛ کلید پیشگیری در انسان
دکتر قباد مرادی با تأکید بر اهمیت اقدامات پیشگیرانه در دام‌ها گفت: «بخش مهمی از کنترل این بیماری به بهداشت دام، نحوه نگهداری و اقدامات دامپزشکی وابسته است. دامداران باید به مسئولیت خود آگاه باشند و اقدامات بهداشتی را به‌درستی انجام دهند. در عین حال، مردم نیز نقش کلیدی دارند؛ چه در نحوه تماس با دام و فرآورده‌های آن، و چه در پیشگیری‌های فردی.» او در جمع‌بندی گفت: «تب کریمه کنگو نیز مانند تب مالت از جمله بیماری‌هایی است که در صورت کنترل آن در دام، می‌توان از انتقال و بروز آن در انسان جلوگیری کرد. تجربه کشورهای پیشرفته در این زمینه نشان می‌دهد که با نظارت صحیح بر دام‌ها و کنترل ناقل‌هایی مانند کنه، می‌توان بروز بیماری‌هایی از این دست را به حداقل رساند یا کاملاً ریشه‌کن کرد.»
سالک؛ بیماری مزمن پوستی که هنوز روش‌های مقابله با آن تغییر نکرده‌اند
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، با اشاره به وضعیت بیماری سالک در کشور گفت: «در سال گذشته، ۸۲۶۷ مورد ابتلا به سالک در کشور ثبت شد. استان‌هایی که بیشترین موارد ابتلا را داشته‌اند به‌ترتیب شامل اصفهان، خراسان، فارس، گلستان و خوزستان بوده‌اند.» دکتر قباد مرادی با توضیح درباره ماهیت بیماری اظهار کرد: «عامل سالک، انگلی به‌نام لیشمانیا است که از طریق نیش نوعی پشه خاکی به انسان منتقل می‌شود. این بیماری در ابتدا با برآمدگی قرمز رنگی در محل نیش آغاز می‌شود و به‌تدریج به زخم باز تبدیل شده و در نهایت، جای آن به‌صورت لک دائمی روی پوست باقی می‌ماند.»
مرادی افزود: «مخزن این بیماری بسته به منطقه ممکن است موش یا سگ باشد. پشه ناقل پس از خون‌خواری از این مخازن، می‌تواند انسان را آلوده کند. چرخه زندگی این انگل به‌گونه‌ای است که مبارزه با آن دشوار و ریشه‌کنی آن پیچیده است.»
مدیر مرکز بیماری‌های واگیر با گلایه از کم‌توجهی جهانی نسبت به این بیماری گفت: «سالک در کشورهای توسعه‌یافته عملاً وجود ندارد و همین مسئله باعث شده است که نه شرکت‌های دارویی به دنبال درمان‌های جدید باشند و نه روش‌های مؤثر کنترل آن ارتقا یابد. در حال حاضر، شیوه‌هایی که برای کنترل ناقلان سالک استفاده می‌شود، همان روش‌هایی است که ۳۰ تا ۴۰ سال پیش هم استفاده می‌شد.»
مرادی با اشاره به ظرفیت علمی داخل کشور تأکید کرد: «پژوهشگران ما باید به‌طور ویژه به بیماری‌های بومی مثل سالک توجه کنند. خوشبختانه در اصفهان اقدامات تحقیقاتی برای تولید واکسن و درمان سالک آغاز شده است و امیدوارم به نتایج مناسبی در این حوزه برسیم.»
ایجاد شبکه ملی مراقبت و درمان سالک؛ درمان رایگان در ۲۰۰ مرکز تخصصی
در ادامه این نشست خبری، دکتر محمد زینعلی، رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان، با تشریح اقدامات اجرایی وزارت بهداشت گفت: «کنترل و مراقبت از بیماری سالک بخشی از برنامه ملی کنترل بیماری‌های زئونوز است. در این راستا، نظام مراقبت حشره‌شناسی و همچنین پایش مخازن بیماری در کشور راه‌اندازی شده است.» وی افزود: «در حال حاضر بیش از ۲۰۰ مرکز تخصصی تشخیص و درمان سالک در سراسر کشور فعال هستند و تمام بیماران به‌محض تشخیص، تحت درمان رایگان قرار می‌گیرند. داروی اصلی مورد استفاده برای درمان این بیماری آمپول گلوکانتین است و در کنار آن، برخی پمادهای موضعی نیز تجویز می‌شود. تمامی این داروها به شکل رایگان در اختیار بیماران قرار می‌گیرد.»
دکتر زینعلی با اشاره به روند کاهشی بیماری گفت: «در سال ۱۳۸۷ بیش از ۲۶ هزار مورد ابتلا به سالک با میزان بروز ۳۷ در صد هزار نفر گزارش شد. این عدد اکنون به ۸۲۶۷ مورد با میزان بروز ۱۰ در صد هزار نفر کاهش یافته است.» او در ادامه افزود: «امیدواریم با اجرای برنامه‌های واکسیناسیون، بتوانیم گام‌های مؤثرتری در کنترل بیماری برداریم. در حال حاضر، طرح‌های پایلوتی برای حذف سالک شهری و روستایی در استان‌های اصفهان و کرمان در دست برنامه‌ریزی است و ایران یکی از کشورهای پیشرو در منطقه برای مقابله با این بیماری محسوب می‌شود.»
هشدار درباره مناطق پرخطر مارگزیدگی و عقرب‌زدگی؛ خوزستان در صدر آمار
دکتر محمد زینعلی، رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان، با اشاره به آمار گزیدگی‌های جانوری در کشور گفت: «در سال گذشته، تعداد موارد مارگزیدگی در کشور ۸۳۸۹ مورد و موارد عقرب‌زدگی ۸۱ هزار و ۴۰۶ مورد گزارش شده است. البته این موارد در تمام مناطق کشور به‌طور یکنواخت مشاهده نمی‌شود و بیشتر مربوط به مناطق خاص جغرافیایی و اقلیمی است.» وی در ادامه افزود: «استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان و قسمت‌هایی از خوزستان از جمله مناطقی هستند که بیشترین موارد گزیدگی را به خود اختصاص داده‌اند. به‌عنوان مثال، در استان خوزستان در سال گذشته ۱۴۷۸ مورد مارگزیدگی و ۲۰ هزار و ۷۳۷ مورد عقرب‌زدگی ثبت شده است. این آمار بالا به‌دلیل وجود گونه‌های مختلف عقرب و مار در مناطق جنوبی کشور و شرایط اقلیمی مساعد برای زیست آن‌هاست.»
دکتر زینعلی تأکید کرد: «در مناطق دیگری مانند ایرانشهر و چابهار نیز به‌دلیل شرایط مشابه، موارد گزیدگی جانوری بالا گزارش می‌شود. هرچند مارها ممکن است در سایر نقاط کشور نیز حضور داشته باشند، اما به‌لحاظ آماری، این حضور چشمگیر نیست. برای نمونه، در استان آذربایجان غربی تنها ۱۲۵ مورد مارگزیدگی ثبت شده است.»
حیوان خانگی در آپارتمان؛ از مراقبت‌های بهداشتی تا حق همسایگی
دکتر محمد زینعلی
دامپزشک و رئیس گروه مدیریت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان
بسیاری می‌پرسند آیا نگهداری از حیوانات خانگی در مجتمع‌های مسکونی ممکن است برای دیگران خطرآفرین باشد؟ پاسخ این است که در صورت رعایت‌نکردن اصول بهداشتی، این امکان وجود دارد. اما اگر دستورالعمل‌های رسمی کلینیک‌های دامپزشکی رعایت شود، نگرانی چندانی نیست. ممکن است فردی قصد داشته باشد به خانه‌ای جدید نقل مکان کند و نداند آیا پیش‌تر در آن واحد حیوان خانگی نگهداری می‌شده یا نه. در این شرایط توصیه ما این است که حتماً پیش از سکونت، محیط ضدعفونی و نظافت کامل شود. در این صورت جای نگرانی از نظر انتقال بیماری باقی نمی‌ماند. اما نکته مهم‌تر، مربوط به ساکنانی است که حیوانات خانگی دارند. باید با آگاهی بدانند که بیماری‌های انگلی، باکتریایی و ویروسی گوناگونی ممکن است از حیوانات به انسان منتقل شود؛ به‌ویژه اگر مراقبت‌های دامپزشکی به‌موقع انجام نشود. این خطر نه‌تنها متوجه خود نگهدارنده حیوان بلکه برای کودکان، سالمندان و حتی دیگر همسایگان نیز وجود دارد. به همین دلیل، اصرار داریم صاحبان حیوانات خانگی، به‌ویژه سگ و گربه، حیوان خود را به‌صورت منظم به کلینیک‌های دامپزشکی تحت‌نظر سازمان دامپزشکی کشور ببرند. دریافت کامل واکسن‌ها، داروهای ضدانگل و نیز بررسی‌های دوره‌ای در این مراکز باید جدی گرفته شود. حتی در صورت مشاهده هرگونه تغییر رفتار در حیوان نیز، باید بلافاصله به دامپزشک مراجعه شود.
بوسیدن حیوانات خانگی یک عادت خطرناک است
توصیه اکید ما این است که از بوسیدن حیوانات خانگی کاملاً پرهیز شود. این موضوع حتی در مورد انسان‌ها نیز مصداق دارد. بسیاری از بیماری‌های تنفسی یا دهانی از طریق تماس بزاق منتقل می‌شوند. در دهان انسان میلیون‌ها باکتری وجود دارد که برخی می‌توانند در دوره نهفتگی یا به‌ظاهر سالم هم منتقل شوند. در مورد حیوانات نیز وضعیت مشابه است. حیوانات ممکن است ناقل برخی ویروس‌ها یا باکتری‌های بیماری‌زا باشند، حتی اگر علائم خاصی نداشته باشند. در برخی موارد، بیماری‌هایی مانند لپتوسپیروز یا دیستمپر سگ‌ها که می‌توانند به انسان نیز آسیب برسانند، تنها از طریق واکسیناسیون قابل پیشگیری هستند. این بیماری‌ها در دستورالعمل‌های دامپزشکی به‌طور مشخص آمده و باید رعایت شود. امروز نگهداری از حیوانات در منزل، دیگر فقط محدود به سگ و گربه نیست؛ بلکه برخی خانواده‌ها حتی از جونده‌ها و خزندگان نیز در خانه نگهداری می‌کنند. طبیعی است که مراقبت‌های بهداشتی و پروتکل‌های ایمنی در این موارد اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.