مریم‌سادات کاظمی
تابستان فرصت عالی برای گردش در طبیعت و سفر به مناطق مختلف است. معمولا در هوای گرم بیشتر افراد تمایل به شنا در رودخانه‌ها و دریا دارند. در کنار توجه به توصیه‌های ایمنی شنا و مراقبت‌های پیشگیری از خطرات غرق‌شدگی لازم است به موارد احتیاط سلامت پوست نیز توجه داشت تا از بروز بیماری‌های عفونی پیشگیری گردد. با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» پرداخته‌ایم:
«با سلام. آقایی 39 ساله هستم. بعد از یک شنای طولانی در دریای خلیج فارس، جوش‌های خارش‌دار روی پوست شکم و سینه‌ام ایجاد شد. روز بعد، خارش بیشتر شد و در قسمت‌هایی حالت کهیر به‌وجود آمد. هنگام شست‌وشو با آب خنک بهتر می‌شود اما دوباره با گرما یا عرق کردن، شدید و آزاردهنده است. شنیده‌ام که ممکن است حساسیت به موجودات دریایی یا آلاینده‌های آب اتفاق افتاده باشد. باید به پزشک مراجعه کنم یا خودبه‌خود بهبود می‌یابد؟»
دکتر عباس دهقانی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران:
تشخیص علت ضایعات پوستی پس از شنا برای درمان مناسب ضروری است
: آقای دکتر، لطفا در ابتدا بفرمایید چه ضایعات پوستی ممکن است پس از شنا در دریا بروز پیدا کند؟
ضایعات پوستی پس از شنا در دریا را می‌توان به چند دسته علت تقسیم کرد که افتراق بین این موارد برای درمان مناسب ضروری است. راش پوستی ناشی از جانوران دریایی، درماتیت تماسی تحریکی یا آلرژیک، میلیاریا یا عرق‌سوز و آفتاب‌سوختگی.
: راش پوستی ناشی از جانوران دریایی چه علائمی ایجاد می‌کند؟
در اثر تماس با بعضی از انواع عروس دریایی در محل لباس شنا و چین‌های بدن ممکن است ضایعات پوستی یعنی پاپول‌های خارش‌دار بروز پیدا کند. در مقابل، بروز ضایعات پوستی خارش‌دار در نواحی فاقد لباس به علت بعضی از انواع عفونت‌های شیستوزومیایی است که با نام خارش شناگران (swimmers itch) شناخته می‌شود. خوشبختانه هر دو بیماری خودمحدودند و با درمان علامتی برطرف می‌شوند.
از طرف دیگر کهیر نیز بعد از تماس با بعضی از جانوران دریایی مانند عروس دریایی و شقایق دریایی ممکن است بروز یابد.
: درماتیت تماسی تحریکی یا آلرژیک تحتتاثیر چه عواملی بروز می‌یابد؟
درماتیت تماسی تحریکی یا آلرژیک میتواند تحتتاثیر نمک و رسوبات معدنی یا مواد شیمیایی موجود در آب دریا، پارچه لباس شنا (لاتکس، الیاف مصنوعی، یا مواد افزودنی مانند انواع رنگ‌ها) ایجاد شود.
: این ضایعات پوستی با چه علائمی همراه است؟
در این بیماری در محل تماس با ماده خارجی، ضایعات پوستی خود را به صورت پاپول‌ها یا پلاک‌های برجسته همراه با خارش یا سوزش نشان می‌دهند. بروز درماتیت تماسی آلرژیک در مواردی است که بیمار زمینه آتوپی یا آلرژی را نیز دارد.
: در چه شرایطی عرق‌سوز اتفاق می‌افتد؟
در میلیاریا که با نام شایع عرق‌سوز نیز شناخته می‌شود، انسداد مجاری عرق به دلیل گرما و اصطکاک باعث ایجاد وزیکول‌ها یا ضایعات آبدار سطحی همراه با خارش یا سوزش می‌شود که به شکل متعدد و کنار هم قرار می‌گیرند. این مورد به‌خصوص در مناطق گرم و شرجی مثل جنوب ایران شایع است.
: چه علائمی میتواند نشانه آفتاب‌سوختگی باشد؟
تماس طولانی‌مدت با نور شدید خورشید، در حضور نمک و تعریق، پوست را حساس و مستعد التهاب می‌کند. آفتاب‌سوختگی با طیف وسیعی از ضایعات پوستی از قرمزی محدود تا بروز وزیکول و تاول یا ایجاد کهیر همراه است. این ضایعات ممکن است همراه با خارش یا سوزش باشند و از خود لک به جا بگذارند.
: عوامل تشدیدکننده این ضایعات پوستی چیست؟
تعریق عامل مهمی محسوب می‌شود زیرا ترکیب عرق با نمک و آلاینده‌ها محرک قوی برای پوست است. اصطکاک لباس خیس نیز در تشدید مشکل نقش دارد زیرا لباس تنگ یا مرطوب باعث تحریک مکانیکی پوست می‌شود.
دوش‌نگرفتن فوری پس از شنا را باید عامل جدی دانست چراکه باقیماندن نمک و مواد محرک روی پوست، التهاب را تشدید می‌کند.
پوشش بیش‌ازحد در گرمای شدید مهم است و موجب افزایش رطوبت و ماندن عرق روی پوست می‌شود.
نور آفتاب نیز میتواند زمینه‌ساز ضایعات پوستی التهابی گردد.
: چه اقدامات درمانی و مراقبت‌های اولیه برای بهبود ضایعات پوستی پس از شنا مؤثر هستند؟
در صورتی که علائم خفیف باشند، رعایت برخی مراقبت‌ها و درمان‌های ساده به بهبود کمک می‌کند:
شست‌وشو با آب و شوینده ملایم غیرمعطر بلافاصله بعد از شنا
کمپرس آب سرد یا دوش خنک برای تسکین موقت
خشک کردن کامل بدن با حوله نخی تمیز، به‌ویژه نواحی چین‌دار
پرهیز از خاراندن یا استفاده از لباس تنگ
استفاده از ضدآفتاب و مرطوب کننده بلافاصله پس از خشک کردن پوست
آنتی‌هیستامین خوراکی مثل لوراتادین یا سیتریزین برای کاهش خارش
برای افراد با پوست حساس یا دارای زمینه اگزما، توصیه می‌شود پیش از شنا با پزشک مشورت کنند و حتما در سفر، کرم‌های ضدآفتاب و مرطوب‌کننده را همراه داشته باشند.
: چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
علائم زیر را باید به‌عنوان هشدار تلقی کرد و برای درمان به پزشک مراجعه نمود.
باقی ماندن ضایعات پوستی بیش از ۳ روز بدون بهبود
شدت زیاد خارش یا بروز درد، سوزش یا تورم
وسعت زیاد نواحی درگیر
ترشح چرکی، پوسته‌ریزی یا بوی بد از ضایعات
تب، بی‌حالی یا درگیری مناطق حساس (چشم، دهان، کشاله ران)
تکرار بروز این ضایعات پس از هر بار شنا
موجودات متنوع در آب می‌توانند زمینه‌ساز بروز واکنش‌های پوستی مختلف شوند
دکتر شاهین آقایی/ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران
مشکلات پوستی ناشی از شنا در دریا، به چند علت پدید می‌آید که شایع‌ترین آنها را می‌توان بثورات پوستی شنا در دریا، خارش شناگر، گزش دریایی و درماتیت ناشی از جلبک‌های واقعی دانست.
بثورات پوستی شنا در دریا ناشی از نیش سلول‌های نیش‌دار هستند
جوش‌های خارش‌دار در نواحی زیر لباس شنا هستند که کمی پس از شنا در دریا ظاهر شده و ناشی از نیش نماتوسیست‌ها (سلول‌های نیش‌دار) برخی از شقایق‌های دریایی و عروس‌های دریایی انگشتی هستند. انگشتانه دریایی، عروس‌های دریایی گرمسیری کوچکی هستند که اندازه آنها حتی در زمان بلوغ، از حدود یک سانتی‌متر بزرگتر نمی‌شود. بیشتر موارد طی تابستان رخ می‌دهد زیرا به نظر می‌رسد به دمای آب وابسته است.
این بیماری، شناگران یا غواصان را اندکی پس از بیرون‌آمدن از آب تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این حیوانات کوچک در زیر لباس شنا یا در موهای شناگر به دام می‌افتند. هر کدام به تعدادی سلول گزنده مجهز بوده که می‌توانند در اثر فشار مکانیکی ساده یا تغییرات اسمزی که با تبخیر یا هنگام شست‌وشو با آب شیرین رخ می‌دهد، آزاد شوند.
با خارج شدن شناگر از دریا، آب از لباس شنا خارج می‌شود و ارگانیسم‌ها را بین لباس شنا و پوست به دام می‌اندازد. فشار بر عروس‌های دریایی کوچک باعث تخلیه سلول‌های گزنده و آزادشدن سم در پوست می‌شود. پوشیدن لباس شنا برای مدت طولانی پس از شنا یا دوش گرفتن در آب شیرین و تحریک مکانیکی (مالش با حوله) باعث بدتر شدن بثورات می‌شود.
احساس سوزن‌سوزن شدن زیر لباس شنا در نواحی سینه‌ها، کشاله ران و سرآستین‌های لباس شنا علائم بالینی این بثورات پوستی هستند و ممکن است برای اولین بار در حالی که شناگر یا غواص هنوز در آب است یا کمی پس از بیرون آمدن از آب، مشاهده شود.
در طول چند ساعت، این احساس به خارش تبدیل می‌شود که میتواند تا چند هفته ادامه داشته باشد. این خارش عموما زیر لباس شنا به‌خصوص نواحی تنگ محدود می‌شود اما میتواند به پوست باز نیز گسترش یابد. تا 20درصد از بیماران تا حدی احساس ناخوشی همراه با تب و خستگی دارند. برخی از کودکان نیز دچار ناراحتی معده می‌شوند.
هنگام دوش‌گرفتن با آب شیرین در حالی که شناگر هنوز لباس شنا بر تن دارد، خارش بدتر می‌شود. خارش میتواند بسیار شدید و دردناک باشد. بثورات به صورت تاول، پاپول قرمز، جوش‌های چرکی و کهیر ظاهر می‌شوند که ممکن است متراکم شده و به صورت توده‌ای به هم متصل شوند. همچنین امکان دارد ضایعات در فولیکول‌های مو باشند. هر فرد با توجه به حساسیت و مواجهه قبلی خود، ممکن است واکنش متفاوتی به نیش‌ها نشان دهد. به نظر می‌رسد که این بثورات در افرادی که قبلا یک دوره از آن را تجربه کرده‌اند، شدیدتر عود کند. میانگین مدت زمان بثورات یک تا دو هفته است اما میتواند یک تا دو ماه ادامه یابد.
به جز بیرون ماندن از آب یا نپوشیدن لباس شنا اقدام خاص دیگری نمی‌توان برای جلوگیری کامل از نیش عروس دریایی در صورت وجود آنها در آب انجام داد. پس از قرار گرفتن احتمالی در معرض عروس دریایی انگشتی، موثرترین اقدام پیشگیرانه، درآوردن سریع لباس شنا و شستن بدن است. سپس باید بدن را با حوله خشک کرده و لباس تمیز پوشید. نواحی آسیب دیده را نباید با حوله یا دست مالید زیرا این کار میتواند باعث سوزش بیشتر شود. تشخیص بثورات شناگران دریا معمولاً یک تشخیص بالینی است و نیاز به آزمایش خاصی ندارد.
با بروز جوش‌ها و پس از درآوردن لباس شنا و دوش گرفتن، استفاده از سرکه رقیق یا الکل میتواند هرگونه سم باقی‌مانده روی پوست را خنثی کند. کیسه یخ نیز میتواند در تسکین درد مؤثر باشد. مفیدترین درمان، لوسیون هیدروکورتیزون ۱درصد است که ۲ تا ۳ بار در روز به مدت ۱ تا ۲ هفته توصیه می‌شود. لوسیون موضعی کالامین با ۱درصد منتول نیز تسکین‌دهنده است. ایبوپروفن و آسپرین می‌توانند به کاهش درد و التهاب کمک کنند اما برای کودکان توصیه نمی‌شود. اگر واکنش شدید باشد، فرد آسیب‌دیده ممکن است از سردرد، تب، لرز، ضعف، استفراغ، خارش چشم و سوزش ادرار رنج ببرد. خارش شنا در دریا با گذشت زمان فروکش می‌کند، اگرچه گاهی اوقات میتواند یک تا دو ماه طول بکشد. عود ممکن است پس از پوشیدن دوباره همان لباس شنا به دلیل نماتوسیست‌های باقی‌مانده رخ دهد.
خارش شناگر واکنش آلرژیک شنا در آب آلوده به حلزون است
خارش شناگر بثورات پوستی خارش‌دار است که در اثر واکنش آلرژیک به اشکال لاروی کرم‌های انگلی پهن که از حلزون‌های آبی به دریاچه‌ها، برکه‌ها و تالاب‌های آب شیرین و شور آزاد می‌شوند، ایجاد می‌گردد. خارش شناگر از نظر علمی «درماتیت سرکریا» نامیده می‌شود. سرکرها، لاروهای نابالغ شیستوزوم‌ها هستند. خارش شناگر میتواند هر فردی را که در آب‌های آلوده به حلزون شنا می‌کند، تحت‌تأثیر قرار دهد. کودکان خردسال نسبت به بروز این مشکل حساس هستند زیرا تمایل دارند در آب‌های گرم و کم‌عمق که حلزون‌ها در آنجا بیشترین تعداد را دارند، بمانند. با این‌حال، تنها پس از مواجهه مکرر با سرکرها است که آلرژی و بثورات پوستی ایجاد می‌شود.
خارش شناگر در عرض چند ساعت پس از قرارگرفتن در معرض آب و خشک‌شدن آب روی پوست بروز می‌کند. علائم اولیه خارش خفیف یا احساس سوزن‌سوزن شدن است که به‌سرعت فروکش کرده و لکه‌های قرمز کوچکی را در محل نفوذ سرکاریا به پوست ایجاد می‌کند. خارش شدید طی چند ساعت بعد ایجاد می‌شود و لکه‌های قرمز می‌توانند بزرگ شده و پاپول و گاهی اوقات کهیر تشکیل دهند. ممکن است طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد نیز تاول ایجاد شود.
راه تشخیص این است که بثورات معمولا محدود به مناطقی از پوست است که به‌طور مستقیم در معرض آب قرار دارند؛ بنابراین پوست پوشیده‌شده با لباس شنا معمولا محافظت می‌شود. بلافاصله پس از خروج از آب باید بدن را با حوله خشک کرد تا نفوذ انگل‌ها به پوست کاهش یابد. از شنا در آب‌های کم‌عمق و گرم باید خودداری شود.
اقدامات علامتی برای خارش و بثورات پوستی را می‌توان لوسیون کالامین، خیسانده بلغور جودوسر، خمیر جوش شیرین و کمپرس سرد دانست. در موارد شدید مراجعه به پزشک لازم است.
هر موجود دریایی میتواند گزش سمی یا تماسی ایجاد کند
گزش دریایی شامل گزش سمی یا تماسی از هر موجود دریایی می‌شود. عاملان اصلی گزش تماسی، غیر از عروس دریایی، حیوانات ژله‌ای مانند مرجان آتشین، اسفنج‌ها، هیدروئیدها و شقایق دریایی هستند؛ در حالی که جراحات نفوذی توسط توتیای دریایی، صدف مخروطی و ماهی‌های سمی (شامل سفره‌ماهی، سنگ‌ماهی و گورخرماهی، شیرماهی، عقرب‌ماهی و گربه‌ماهی) ایجاد می‌شوند.
زخم‌ها و گزش‌های دریایی در بین ماهیگیران، شناگران، غواصان، موج‌سواران و کارگران آبزی‌پروری رخ می‌دهد. سایر آسیب‌های دریایی مثل بریدگی‌ها و خراش‌ها در بین ماهیگیران، شناگران و موج‌سواران است که امکان دارد مربوط به قرارگرفتن مکرر در معرض آب دریا و مواد خارجی مانند شن و ماسه در زخم باشد.
بیشتر گزش‌های دریایی جزئی هستند و نیازی به مداخله پزشکی ندارند. برخی از گزش‌ها و نیش‌ها می‌توانند منجر به آسیب جدی بافت، آسیب نافذ و سمیت سیستمیک شوند. نیش دریایی به‌ندرت باعث ایجاد جای زخم دائمی می‌شود. تیرگی یا روشنی محل زخم میتواند تا دو ماه باقی بماند. پیشگیری از کزاز و درمان عفونت ثانویه را باید در نظر گرفت.
برخی از گونه‌های جلبک عامل بروز درماتیت پوستی هستند
درماتیت ناشی از جلبک‌های واقعی نوع دیگری از مشکلات پوستی ناشی از شنا در دریا است. این نوع درماتیت پوستی ناشی از تماس یا مواجهه با برخی گونه‌های جلبک‌ها است. شایع‌ترین انواع جلبک‌هایی که می‌توانند باعث مشکلات پوستی شوند، جلبک‌های سبز و قرمز هستند که در اصل باکتری هستند نه جلبک واقعی اما از نظر ظاهری و اکولوژیکی به جلبک‌ها شبیه‌اند.
جلبک‌ها در آب‌های راکد یا گرم مانند دریاچه‌ها، سدها و استخرهای طبیعی رشد می‌کنند و هنگام شکوفه‌زنی می‌توانند سموم آزاد کنند. علائم پوستی آنها درماتیت تماسی تحریکی یا آلرژیک، قرمزی، سوزش، خارش، بثورات پوستی است که گاه همراه با علائم سیستمیک مانند تب، تهوع و سردرد خواهد بود و در صورت بلع یا استنشاق سموم روی می‌دهد. شست‌وشوی کامل پوست با آب شیر ترجیحا ولرم و نه خیلی داغ و استفاده از پماد ضدالتهاب مانند مثل هیدروکورتیزون 1درصد به بهبود کمک می‌کند که در صورت خارش، آنتی‌هیستامین خوراکی توصیه می‌شود. اگر علائم شدید یا گسترده باشد مراجعه به پزشک لازم است.
شنا نکردن در آب‌هایی که شکوفه‌ی جلبکی دارند اقدام پیشگیرانه است. رنگ غیرعادی، بوی بد و کف زیاد آب نشانه وجود شکوفه‌های جلبکی است. شستن بدن بلافاصله پس از شنا در دریاچه‌ها یا دریا و پرهیز از تماس با جلبک‌های شناور یا انبوه در سواحل نیز باید مدنظر قرار گیرد.
شست‌وشوی بدن قبل و بعد از شنا زمینه انتقال عفونت‌ها را به‌طور جدی کاهش می‌دهد
دکتر محمدرضا صالحی
رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران
واقعیت این است که شنا در آب دریاهای شمالی و جنوبی کشور ما معمولا با مشکلات میکروبی یا انگلی خاصی همراه نیست. آب این دریاها شور است و در بیشتر موارد توانایی انتقال بیماری‌های خطرناک وجود ندارد و خوشبختانه بیماری‌های قابل‌توجه و جدی منتقل نمی‌شود. مگر اینکه در قسمت‌هایی آب از دریا جدا شده و حالت آب راکد و پسماند داشته باشد که ممکن است آلوده بوده و عفونت‌هایی ایجاد کند.
اما آب دریاهای بعضی از نواحی دنیا مانند جنوب شرق آسیا، دریای سیاه، نواحی مرکزی آمریکا یا کارائیب می‌توانند عامل انتقال انواعی از انگل‌ها یا میکروب‌ها باشند. به‌عنوان مثال، شنا در سواحل دریای سیاه میتواند موجب انتقال میکروب «ویبریو مولتی فیکوس» شود.
پس از ایجاد جراحات خفیف در پا مانند بریدگی‌های جزئی ناشی از سنگ یا خرده شیشه، میکروب فرصت ورود به پوست پیدا کند و عامل عفونت‌های جدی و حتی کشنده باشد. شنا در دریاهای جنوب شرق آسیا نیز میتواند زمینه انتقال بعضی از انواع انگل‌ها را از طریق پوست آسیب‌دیده اندام تحتانی یا حتی اندام فوقانی ایجاد کند.
بروز و تشدید علائم عفونت پس از شنا نیاز به بررسی توسط متخصص عفونی دارد
مهم‌ترین توصیه برای جلوگیری از بروز عفونت‌های پوستی مرتبط با شنا، شست‌وشوی بدن با آب تمیز و شامپو قبل و بعد از شنا است. اگر پوست بدن و جراحات احتمالی به‌خوبی شسته شود، امکان انتقال عفونت‌ها به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد.
در صورت بروز علائم عفونت مانند احساس گرما، قرمزی، ترشح و درد در قسمتی از بدن حتما لازم است به پزشک مراجعه شود. البته اگر علیرغم مراقبت‌ها و درمان‌های اولیه توسط پزشک، علائم پیشرفت دارد حتما توصیه می‌شود به متخصص عفونی مراجعه گردد تا اقدامات درمانی تخصصی صورت گیرد.