مریم‌سادات کاظمی
گزش حشرات یکی از مشکلات شایع به‌خصوص در هوای گرم و اتراق در طبیعت است. خارش و قرمزی پوست مهم‌ترین علائم گزیدگی است اما گاه تورم و درد نیز بروز می‌یابد. گزیدگی ممکن است توسط حشرات و جانوران مختلف اتفاق بیفتد که گاه به‌دلیل سمی‌بودن آن نیاز به درمان فوری در بیمارستان دارد. به‌طور کلی برای تشخیص سریع نوع گزیدگی بهتر است در وهله اول به پزشک مراجعه نمود تا درمان مناسب تجویز شود. با این مقدمه به پرسش یکی از خوانندگان «سلامت» پرداخته‌ایم:
«سلام. دو هفته پیش به شمال مسافرت رفتم. شب اول کنار جنگل خوابیدیم و صبح روز بعد متوجه شدم همه قسمت‌های پایم پر از نیش پشه شده است. اول فقط خارش داشت اما کم‌کم پوست قرمز و متورم شد. بعضی قسمت‌ها هم حالت تاولی پیدا کرد. به مرکز درمانی رفتم، آنتی‌هیستامین تجویز شد اما تاثیری نداشت. الان نگرانم عفونت کرده باشد. پوست این قسمت هم تیره شده و حتی درد هم دارد. این همه واکنش برای چند نیش طبیعی است؟ لطفا راهنمایی‌ام کنید.»
واکنش حساسیتی با بروز ضایعات قرمز و خارش‌دار مهم‌ترین علامت گزش حشرات است
دکتر سیدمسعود داوودی/ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌ا...(عج)
: آقای دکتر، لطفا ابتدا کمی در مورد انواع گزیدگی حشرات توضیح بفرمایید.
در فصل تابستان که معمولا پنجره‌ها باز است و از طرفی فرصتی برای سفر و گردش در طبیعت فراهم می‌شود، احتمال گزش حشرات نیز بیشتر است. معمولا گزش حشرات علائم محدود دارد اما گاه به‌حدی شدید است که نیاز به مراجعه به پزشک خواهد داشت.
اصولا گزیدگی‌ها می‌تواند موارد مختلفی باشد. بعضی از گزیدگی‌ها مربوط به حشراتی است که با گزش، خون میزبان را می‌مکند و بعضی از گزیدگی‌ها مانند گزش زنبور بهعنوان دفاع از خود و واکنش انسان در محیط زندگی تلقی می‌شود. گزش عنکبوت‌ها معمولا علائم شدیدتر دارد و حتی ممکن است گزیدگی عنکبوت بیوه سیاه با بروز مشکلات جدی‌تر مانند گرفتگی و درد عضلات، تعریق و تب همراه باشد. شایع‌ترین گزیدگی‌ها مربوط به پشه‌ها هستند و به‌خصوص در شرایط جنگلی و تجمع آب راکد بیشتر دیده می‌شود.
: مهم‌ترین علائم گزش حشرات چیست؟
واکنش‌هایی که در گزیدگی‌ها دیده می‌شود در وهله اول، واکنش‌های حساسیتی است که عموما در محل گزش به‌شکل ضایعات قرمز کهیرمانند بروز می‌یابد. البته به‌طور استثنا در بعضی افراد که واکنش حساسیتی شدیدتری دارند، معمولا مشکلات تنفسی و افت فشار خون اتفاق می‌افتد که نیاز به مداخلات سریع درمانی دارد. در رابطه با گزیدگی‌ها انتظار می‌رود از هر 100 نفر، سه نفر نیاز به درمان پیدا کنند.
: چه بیماری‌هایی ممکن است با گزش حشرات انتقال یابند؟
در مورد انتقال بیماری‌های مختلف از طریق گزش حشرات باید اشاره کرد که در نواحی مختلف، بعضی بیماری‌ها از طریق گزش انتقال می‌یابند. در کشور ما بیماری مالاریا کنترل شده و گرچه در مناطق باتلاقی و آب راکد این احتمال وجود دارد اما بیشتر در کسانی دیده می‌شود که سفر به مناطق پرخطر مانند کشورهای آفریقایی داشته‌اند.
بیماری‌ای که در کشور ما از طریق گزش کم‌وبیش شایع است، سالک است. سالک از طریق پشه خاکی ایجاد می‌شود. البته بسیار بعید است که سالک عوارض داخلی ایجاد کند و عموما پوست را درگیر می‌کند اما معمولا در افرادی که ضعف سیستم ایمنی دارند ممکن است در بعضی از انواع سالک، درگیری داخلی ایجاد شود. به‌طور معمول سالک به‌شکل زخم پوستی است و روند بهبود مدت طولانی حتی تا یک سال ادامه می‌یابد و باقیماندن جای زخم مهم‌ترین عارضه آن است. سالک در مناطق بیابانی شیوع دارد اما یکی از انواع سالک به‌نام سالک خشک یا شهری مشهور است در شهرهای مرکزی ایران از جمله تهران مشاهده می‌شود.
یکی دیگر از مشکلات رایج در سفر که با حشرات مرتبط است، بیماری دراکولا است. البته این بیماری برخلاف گزیدگی‌های معمول، ناشی از گزش مستقیم نیست؛ بلکه زمانی رخ می‌دهد که حشره هنگام حرکت روی پوست، به‌طور ناخودآگاه توسط فرد له می‌شود. ماده‌ای که در بدن این حشره وجود دارد، بسیار حساسیت‌زاست و تماس آن با پوست موجب قرمزی، تاول و در برخی موارد بروز عفونت می‌شود. این آسیب پوستی ممکن است در هر نقطه‌ای از بدن ایجاد شود، اما بیشتر در نواحی باز مانند گردن ظاهر می‌شود و معمولاً شکلی شبیه اثر دندان دراکولا در فیلم‌ها دارد. مواردی از این بیماری در مناطق شمالی و جنوبی کشور گزارش شده است.
: چطور میتوان از گزش حشرات پیشگیری کرد؟
استفاده از بعضی مواد که حشرات نسبت به آنها واکنش منفی دارند و از نزدیک‌شدن به فرد دوری کنند، در پیشگیری از گزش حشرات مؤثر هستند. محصولات حاوی ترکیب شیمیایی DEET با نام علمی دی اتیل تولوامید در این زمینه کاربرد دارد که معمولا با غلظت 20 تا 30 درصد استفاده می‌شود. البته ترکیبات گیاهی مانند عصاره اسطوخودوس، روغن اکالیپتوس و عصاره نارگیل نیز مؤثر هستند زیرا حشرات از بوی آنها دوری می‌کند.
دستگاه‌‌های دافع حشرات نیز با ایجاد امواج فراصوت در دفع حشرات مؤثر هستند.
اما پوشش مناسب برای جلوگیری از گزش بسیار مهم است. توصیه می‌شود افراد در شرایط سفر و گردش در طبیعت حتما لباس‌های آستین‌بلند بپوشند و ساق پا با شلوار کاملا پوشانده شود. کفش نیز پوشیدگی کامل داشته باشد زیرا راه رفتن با پاهای برهنه روی چمنزارها زمینه گزیدگی حشرات را افزایش می‌دهد.
نور لامپ باعث جذب حشرات می‌شود؛ از همین‌رو بهتر است محل استقرار با چند متر فاصله از لامپ باشد. شعله و دود آتش نیز می‌تواند دافع حشرات باشد. از آنجا که حشرات جذب بو، عطر و رنگ لباس می‌شوند بهتر است در زمان گردش و اتراق در طبیعت از عطرها و شوینده‌های معطر پرهیز شود. زنبوها معمولا جذب لباس‌های تیره می‌شوند؛ بنابراین رنگ لباس روشن انتخاب شود و از لباس‌هایی با جنس پارچه‌های براق یا همراه با ذرات درخشنده پولکی و... روی لباس پرهیز شود زیرا حشرات را جذب می‌کند. افرادی که قصد اقامت در محیط باز طبیعت را دارند، حتما این نکات را رعایت کنند.
کسانی که سابقه آلرژی به گزیدگی‌ها را دارند، بهتر است هنگام سفر و گردش حتما در کنار رعایت نکات ذکرشده، از پشه‌بند استفاده کنند. برخی از اسپری‌های حاوی DEET را میتوان روی پوست، ملحفه و لباس اسپری کرد که دافع حشرات است. البته در مورد کودکان کمتر از دو سال استفاده از محصولات حاوی DEET توصیه نمی‌شود و بهتر است ترکیبات گیاهی استفاده گردد.
: در صورت گزیدگی حشرات چه اقدامات درمانی باید انجام شود؟
از نظر درمانی در موارد خفیف، گذاشتن کمپرس سرد یا کیسه یخ در بهبود علائم گزیدگی حشرات کمک‌کننده است و میتوان از پمادهای موضعی خفیف کورتونی مانند هیدروکورتیزون استفاده کرد. البته گاهی اوقات آنتی‌هیستامین‌های خوراکی نیز تجویز می‌شود.
در موارد گزیدگی شدید به‌ویژه اگر علائم شوک آنافیلاکسی بروز کند ممکن است تزریق کورتون یا داروهای تنظیم فشارخون مانند اپی‌نفرین ضروری باشد. به افراد دارای سابقه واکنش‌های آلرژیک توصیه می‌شود همواره داروهای خوراکی کنترل علائم را به همراه داشته باشند، چراکه در شرایط اتراق در طبیعت یا مناطق دور از مراکز درمانی، دسترسی به خدمات پزشکی ممکن است دشوار باشد.
گزیدگی کنه که عمدتاً در تماس با دام یا حیوانات رخ می‌دهد ممکن است منجر به انتقال بیماری عفونی تب‌داری شبیه مالاریا به‌نام «بیماری لایم» شود. در صورت مشاهده کنه روی پوست، هرگز نباید حشره را له کرد؛ بلکه لازم است با استفاده از موچین یا پنس، قسمت سر حشره به‌آرامی و کامل از پوست جدا شود. طبق شواهد پزشکی، اگر سر کنه به‌درستی خارج شود، خطر ابتلا به بیماری لایم تا حدود ۸۰ درصد کاهش می‌یابد.
: معمولا بعضی افراد نسبت به گزیدگی حشرات به‌خصوص پشه‌ها دچار علائم شدیدتری می‌شوند. علت بروز این حالت چیست؟
واکنش افراد به گزیدگی حشرات متفاوت است و گرچه بعضی افراد دچار واکنش حساسیتی شدیدتر می‌شوند اما برخی هم ممکن است به‌رغم گزیدگی، هیچ مشکلی نداشته باشند. این باور اشتباه بین مردم وجود دارد که گزیدگی برای بعضی افراد اتفاق می‌افتد و بعضی دیگر مورد گزش حشرات به‌خصوص پشه‌ها قرار نمی‌گیرند. در واقع باید گفت که گزیدگی حشرات برای همه اتفاق می‌افتد اما واکنش‌ها متفاوت است. ضمن اینکه حشرات تا حدودی جذب بو، عطر و رنگ لباس‌ها می‌شوند؛ بنابراین افرادی که به استفاده از لباس‌های پوشیده و نخی توجه دارند، در طبیعت از عطر استفاده نمی‌کنند و از راهکارهای دفع حشرات مانند روغن‌های گیاهی کمک می‌گیرند، کمتر در معرض گزیدگی خواهند بود.
: بهترین راهکار در زمانی که حشره‌ای روی بدن احساس شد، چیست؟
اگر احساس شد حشره‌ای روی پوست است یا حرکت می‌کند، به‌جای ضربه‌زدن به حشره و له‌کردن آن، بهتر است با حالت تلنگر حشره را از روی پوست دفع کرد. له‌کردن حشره گاه با واکنش‌های شدید پوستی همراه است.
: با توجه به پرسش مخاطب این میزگرد در مورد عفونت پس از گزش، چه توصیه‌ای برای جلوگیری و بهبود عفونت دارید؟
با توجه به شرححال، در محل گزیدگی عفونت اتفاق افتاده که حتما برای بهبود نیاز به استفاده از آنتی‌بیوتیک خوراکی است. معمولا اگر بتوان خارش در محل گزیدگی را کنترل کرد، از عفونت جلوگیری می‌شود اما اگر خارش ادامه یابد، در اثر خراشیدگی و زخم مستعد عفونت خواهد بود. ضمن اینکه گزیدگی‌هایی مانند عنکبوت، دردناک هستند اما در مورد پشه و کنه تا حدودی خارش مهم‌ترین علامت است. بهتر است در مواردی که علائم گزش با رعایت توصیه‌های معمول بهبود نیافت حتما به پزشک مراجعه شود تا نوع گزش شناخته شده و بهترین درمان تجویز گردد.
حتما برای نوزادان و کودکان پشه‌بند در نظر بگیرید
دکتر امیرهوشنگ احسانی/ استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
با گرم‌شدن هوا موارد گزش حشرات به‌خصوص پشه‌ها افزایش می‌یابد. این نوع گزش‌ها با خارش شدید همراه هستند و حتی به‌دلیل خراشیدگی ممکن است زمینه عفونت نیز تسهیل شود. از آنجا که نوزادان و کودکان پوست حساس‌تری دارند، در برابر نیش حشرات نیز آسیب‌پذیرتر خواهند بود و بروز واکنش‌ها در آنها شدیدتر است. گرچه امروزه محصولات مناسبی برای تسکین گزش حشرات وجود دارد اما بهترین و مؤثرترین راهکار توجه به اقدامات پیشگیری است.
لباس مناسب و پشه‌بند
حتی در شرایط گرمای هوا نیز نباید بدن نوزاد و شیرخوار برهنه باشد زیرا زمینه بروز آسیب‌های پوستی مختلف از جمله گزیدگی حشرات افزایش می‌یابد. لباس‌های کودکان باید از جنس نخی، روشن و راحت باشد تا در کنار نقش محافظ، احساس خنکی نیز ایجاد کند. ضمن اینکه در زمان خواب کودک حتما از پشه‌بند استفاده شود. این نکته علاوه بر گردش و سفر در منزل نیز اهمیت دارد زیرا پشه‌ها جذب نور منزل می‌شوند.
پرهیز از نگهداری آب راکد
ممکن است در تابستان برای صرفه‌جویی در مصرف آب، ظروف آب در منزل نگهداری شود. در چنین شرایطی حتما باید آب در ظروف درب‌دار باشد و مدت طولانی نگهداری نشود. باقیماندن آب در وان حمام، حوض، قسمت پایین کولر و حتی زیرگلدانی شرایط رشد و تکثیر پشه‌ها را تسهیل می‌کند. هنگام سفر به‌خصوص سفر حتما مراقب باشید کودک را در نزدیکی این شرایط نخوابانید. در حد امکان مراقب باشید آب در هیچ ظرفی به‌شکل راکد باقی نماند. اگر نزدیکی منزل راه‌آب یا گودال‌های آب راکد وجود دارد، حتما از توری برای درب‌ها و پنجره‌ها استفاده نمایید.
تهویه هوای منزل با وسایل خنک‌کننده
در هوای گرم تابستان نمی‌توان بدون وسایل خنک‌کننده روز را به‌راحتی سپری کرد اما معمولا شب‌ها به‌دلیل خنک‌شدن هوا ممکن است با باز گذاشتن درب‌ها و پنجره‌ها استراحت کرد. در چنین شرایطی به‌سرعت پشه‌ها جذب محیط روشن منزل می‌شوند. از همین‌رو اگر پنجره‌ها توری ندارند، پرده را جمع نکنید یا حداقل روی تخت کودک را با پارچه توری به‌شکل پشه‌بند بپوشانید.
استفاده از محصولات ضد‌گزش و تسکین‌دهنده
احتمال گزیدگی پشه‌ها در سفر زیاد است و به‌رغم توصیه‌های محافظت از پوست کودکان، حتما محصولات مناسب دافع حشرات را همراه داشته‌باشید. بعضی از این محصولات به‌طور مستقیم روی پوست استفاده می‌شود و بعضی را باید روی لباس‌ها و ملحفه‌ها اسپری کرد. از آنجا که ممکن است به‌هر‌حال گزیدگی اتفاق بیفتد، محصولات تسکین خارش را به‌شکل لوسیون یا پماد نیز همراه داشته باشید.
مراقبت از وجود حشرات لابلای لباس‌ها
نوزادان و شیرخواران قادر به محافظت از خود در برابر حشرات نیستند و گاه دلیل بی‌قراری و ناراحتی آنها، احساس سوزش و خارش ناشی از گزیدگی است. پس حتما به‌طور مرتب لباس‌های کودک را تعویض کنید و مراقب باشید حشرات ریز مانند کنه‌ها لابلای لباس‌ها باقی نماند. ضمن اینکه هر نوع اثر از گزیدگی را با کمپرس سرد و در صورت امکان با پماد یا لوسیون مناسب تسکین دهید. همچنین هرگز نوزاد یا کودک را در زمان سفر روی زمین نخوابانید زیرا احتمال گزیدگی حشرات مختلف زیاد است.
از دستکاری محل گزیدگی خودداری کنید
دکتر فراز زندیه/ فلوشیپ سم‌شناسی و مسمومیت بیمارستان لقمان
در فصل تابستان، شیوع گزش حشرات و حیوانات سمی افزایش می‌یابد. حشرات را میتوان از پشه و کنه تا زنبور عسل و... در نظر گرفت. اصولا گزش همه حشرات خطرناک نیست اما بعضی از آنها عامل انتقال بیماری‌های مزمن هستند. البته در مورد حشرات باید به گزش زنبور دقت داشت زیرا می‌تواند باعث واکنش حساسیت شدیدی شود که احتیاج به درمان دارد.
گزش جانوران دیگری مانند هزارپا، رتیل‌ها، عقرب‌ها و مارها نیز در فصل تابستان افزایش می‌یابد که حتما نیاز به مراقبت دارد. به‌طور کلی همه گزیدگی‌ها با بروز علائم موضعی در محل گزش همراه هستند که خارش، سوزش و گاهی درد از جمله علائم است. ضمن اینکه گاه انسان متوجه گزش نمی‌شود و هیچ علامت خاصی ندارد.
گزش هزارپا خطرناک نیست اما گزش رتیل‌ها، عقرب‌ها و مارها می‌تواند خطرناک باشد. به‌طور کلی گزیدگی توسط هر نوع جانوری نیاز به مشورت با پزشک دارد. به‌خاطر داشته باشید در صورت هر نوع گزیدگی ممکن است ابتدا علائم موضعی ایجاد شوند اما بروز علائم سیستمیک در تمام بدن نیز دور از انتظار نیست که خطرناک هستند.
اولین اقدام در زمان گزش حشرات، بستن و بی‌حرکت نگه‌داشتن اندام است
باورهای نادرستی مانند سوزاندن محل گزیدگی، مکیدن به‌منظور خروج سم یا برش ناحیه آسیب‌دیده برای بیرون‌آمدن خون آلوده هیچ مبنای علمی ندارند و به‌جز آسیب برای مصدوم و فرد ناجی هیچ فایده دیگری ندارد. بنابراین مهم‌ترین و اولین اقدام در زمان گزیدگی حیوانات موذی و سمی، بستن 20 سانتی‌متر بالاتر محل آسیب‌دیده است. البته زمانی که گزش در تنه نباشد، برای اندام‌های دست و پا انجام‌پذیر است و باید به‌حدی سفت بسته شود که خونرسانی اندام مختل نشود. در واقع، قرارگیری این بند که در اصطلاح پزشکی تورنیکت نام دارد، باید به حدی باشد که دو بند انگشت زیر آن قرار گیرد.
اقدام دیگر اینکه حتما اندام آسیب‌دیده بی‌حرکت باشد. در این موارد میتوان به‌کمک تکه‌ای چوب به‌شکل آتل و تورنیکت بالای موضع آسیب‌دیده، اندام را بی‌حرکت نگه داشت و اگر امکان تماس با اورژانس نبود، مصدوم به اولین مرکز درمانی منتقل شود. پزشک با شرححال مصدوم، سرم‌های مخصوص مقابله با هر نوع سم را استفاده می‌کند و با توجه به علائم موضعی و سیستمیک درمان‌های خاصی را تجویز کند. بعضی از عوارض ناشی از گزش‌ها ممکن است نیاز به جراحی داشته باشد.
تشخیص حیوانات سمی از غیرسمی بسیار مشکل است و مشورت با متخصصان این حوزه به‌خصوص مسمومیت بسیار اهمیت دارد. به هیچ‌وجه نباید سعی کرد که در صحنه حادثه حیوان مهاجم را گرفت و به مرکز درمانی برد. امروزه سرم‌های مخصوص حاوی انواع پادزهرها در دسترس است و همراه داشتن حیوان نه‌تنها بسیار خطرناک است بلکه کمک خاصی به کادر درمان نمی‌کند. ضمن اینکه از دستکاری محل گزش مانند برش، سوزاندن، فشاردادن و... باید خودداری کرد زیرا ممکن است روند درمان مشکل و با احتمال عفونت همراه باشد.
مراجعه به بیمارستان برای تزریق واکسیناسیون کزاز، تجویز داروهای آنتی‌بیوتیک و سرم‌های متناسب با گزیدگی ضروری است.
اگر فرد گزیدگی احساس کرد اما اطمینان از نوع حیوان ندارد، باز هم مراجعه به بیمارستان اهمیت دارد که بهعنوان بیماران گزش مشکوک طبقه‌بندی می‌شود و آزمایش‌های لازم انجام می‌شود تا در مورد لزوم اقدامات درمانی صورت گیرد.
در کشور ما گونه‌‌های مختلف حیوانات سمی مانند مار و عقرب وجود دارند. حتی مارهای سمی می‌توانند سمی‌تر از مارهای خشکی‌زی باشند و گزش آنها نیز خطرناک است. بنابراین مراجعه به بیمارستان هرگز نباید به تعویق بیفتد.