مریم سادات کاظمی
چاقی یکی از معضل های جدی جوامع بشری است که متاسفانه امروزه در سنین کودکی و نوجوانی شیوع بالایی پیدا کرده است. براساس نظر متخصصان، تغییر سبک زندگی، گرایش به خوراکی‌های آماده و کاهش تحرک بدنی، مهم‌ترین عوامل بروز این وضعیت هستند. توجه به اضافه‌وزن و چاقی کودکان از اینجاست که زمینه چاقی بزرگسالی و پیامدهای جدی مانند دیابت و بیماری‌های قلبی‌عروقی را افزایش میدهد. از همین‌رو، راهکارهای کنترل وزن کودکان و نوجوانان در سطح خانواده و ارائه سیاست‌های سلامت از طرف نهادهای متولی، لازمه حفظ و ارتقای سلامت جامعه و پیشگیری از بروز مشکلات عدیده در آینده خواهد بود.
از هر 4 کودک یا نوجوان محصل، یک نفر دچار اضافه‌وزن یا چاقی است!
دکتر احمد اسماعیل‌زاده/ مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت
چاقی کودکان در دو رده سنی کمتر و بالاتر از 5 سال مدنظر قرار می‌گیرد. براساس آمار، اضافه‌وزن و چاقی در رده سنی کمتر از 5 سال، بین 7/2 تا 3 درصد است که نسبت به کشورهای منطقه وضعیت نسبتا خوب است و معضل جدی محسوب نمی‌شود اما نگرانی در مورد روند این شرایط وجود دارد زیرا اگر به این نحو ادامه پیدا کند و در آینده آمار چاقی در این سنین افزایش یابد، نیاز به انجام یک‌سری اقدامات خاصی خواهد بود.
مهم‌ترین برنامه کنترل وزن کودکان کمتر از 5 سال، آموزش به والدین در مورد نحوه تغذیه فرزندان و به‌خصوص تغذیه با شیر مادر است که نقش پیشگیرانه از چاقی دارد. یکی از دلایل اصلی اضافه‌وزن و چاقی کودکان در این سنین، مصرف زیاد شیرخشک است که اگر والدین نسبت به مزایای شیر مادر برای سلامت کودکان آگاهی یابند، تا حد زیادی می‌توان در کنترل شرایط موفق بود. به‌علاوه، نکات تغذیه‌ای مرتبط با سن این کودکان نیز توسط کارشناسان بهداشت به خانواده‌ها آموزش داده می‌شود.
23 درصد کودکان و نوجوانان دچار اضافه‌وزن و چاقی
اما مشکل اصلی در مورد اضافه‌وزن و چاقی، وضعیت کودکان و نوجوانان سنین مدرسه است و متاسفانه این شاخص در کشور وضعیت مطلوبی ندارد. آمار اضافه‌وزن و چاقی کودکان و نوجوانان حدود 23 درصد برآورد شده و به‌عبارتی از هر 4 کودک یا نوجوان محصل، یک نفر دچار اضافه‌وزن یا چاقی است. آمار چاقی در رده سنی کودکان و نوجوانان بین دختران و پسران تقریبا مشابه است. البته آمار چاقی در دوره متوسطه دوم بالا و در دختران کمی بیشتر است که عموما مربوط به شرایطی مانند اختصاص وقت بیشتر برای آزمون کنکور و دریافت زیاد غذایی و کم‌تحرکی است. تحقیقات نشان میدهد احتمال چاقی بزرگسالی در 70 درصد بچه‌هایی که در سنین نوجوانی اضافه‌وزن یا چاقی دارند، وجود دارد. این وضعیت خطر بروز بیماری‌های قلبی‌عروقی، دیابت، سکته‌های قلبی و مغزی و بعضی از سرطان‌ها را افزایش میدهد و می‌تواند تهدید جدی برای سلامت جامعه محسوب شود.
«شیر مدرسه» راهکار مؤثر برای کنترل چاقی
برای کنترل وضعیت اضافه‌وزن و چاقی کودکان و نوجوانان، چند برنامه از طرف وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی اجرا شده است.
اولین اقدام، توجه به عملکرد بوفه‌های مدرسه است و هر سال دستورالعمل خوراکی‌های مجاز و غیرمجاز در بوفه‌های مدارس با همکاری آموزش و پرورش در مرکز سلامت محیط و کار تدوین و به مدارس ابلاغ می‌شود و کارشناسان بهداشتی نیز بر اجرای این برنامه نظارت دارند. با وجود اینکه این برنامه حدود 30 سال است در کشور اجرا می‌شود اما هنوز بوفه‌های مدارس وضعیت چندان مطلوبی در عرضه خوراکی‌های سالم ندارند و براساس آخرین آمار سال 1402، حدود 25 درصد بوفه‌ها دستورالعمل وزارت بهداشت را رعایت می‌کنند. دلایل عدم‌رعایت این دستورالعمل در بیشتر بوفه‌ها متعدد است و می‌توان به شرایط مالی آموزش و پرورش و اجاره بوفه مدرسه و درآمدزایی آن اشاره کرد که امکان برخورد جدی محقق نمی‌شود. همچنین ضعف در نظارت نیز مزید بر علت شده است.
راهکار دیگر کنترل اضافه‌وزن و چاقی در مدارس، آموزش به دانش‌آموزان، مربیان، والدین و انجمن اولیاء و مربیان است. کارشناسان تغذیه وزارت بهداشت موظف هستند هر ماه حداقل در یک مدرسه آموزش‌های لازم را در مورد تغذیه سالم انجام دهند که این برنامه نیز در کل کشور اجرا می‌شود.
اما طبیعتا آموزش به‌تنهایی کافی نیست و باید محیط مدرسه طوری باشد که بچه‌ها بتوانند فعالیت کافی داشته باشند و از طرفی، غذاهای آسیب‌رسان به سلامت و انرژی‌زا و چاق‌کننده در دسترس بچه‌ها نباشد که به عرضه خوراکی‌ها در بوفه مدارس برمی‌‌گردد. متاسفانه، فضای مدرسه به‌ویژه در شهرهای بزرگ که مشکل اضافه‌وزن و چاقی بیشتر است، مطلوب نبوده و همکاری آموزش و پرورش را می‌طلبد.
شیر مدارس برنامه مؤثری در این زمینه است. شیر به‌عنوان ماده غذایی حاوی کلسیم، پروتئین، ویتامین‌ها و املاح، یک میان‌وعده سالم شناخته می‌شود. یکی از دلایل اضافه‌وزن و چاقی کودکان، مصرف میان‌وعده‌های ناسالم است که اگر برنامه شیر مدرسه که مقرر شده از ابتدای سال تحصیلی جاری برای مدارس ابتدایی اجرا شود، به پیشگیری از اضافه‌وزن و چاقی کمک می‌کند.
متاسفانه، به‌رغم تدوین و اجرای این برنامه‌ها، آمار اضافه‌وزن و چاقی کودکان همچنان در کشور بالاست و نشان میدهد اهداف تعیین‌شده به‌طور کامل محقق نشده که می‌تواند ناشی از ضعف در اجرا یا نظارت باشد و نشان میدهد برای کنترل این آمار نگران‌کننده نیاز به اتخاذ سیاست‌های جدی‌تری است. بر این مبنا، برنامه غربالگری طراحی شده و قرار است با همکاری آموزش و پرورش برای کودکان و نوجوانان پایه‌های اول، چهارم، هفتم ودهم اجرا شود تا اگر کودکان و نوجوانان این رده‌های سنی دچار اضافه‌وزن و چاقی هستند به کارشناسان تغذیه مراکز جامع خدمات سلامت ارجاع داده شوند تا از طریق آموزش‌های تغذیه دقیق‌تر و جدی‌تر، وزن کنترل و از تشدید مشکل پیشگیری شود.
هدفی که در زمینه اضافه‌وزن و چاقی مورد توجه است، بیشتر مبتنی بر توقف روند رو به افزایش است. در حال‌حاضر، اگر بتوانیم این روند را در کشور کند کنیم، یک گام به جلو برداشته‌ایم تا در گام‌های بعدی بتوانیم با تدوین سیاست‌های دیگر این روند را در کشور متوقف کنیم.
تحمیل هزینه‌های سنگین به اقتصاد خانواده با خوراکی‌های آماده
با توجه به اطلاعات مختلف در سطح جهانی، اضافه‌وزن و چاقی عمدتا در گروه اقتصادی پایین جامعه و دهک‌های اول به مراتب بیشتر است چراکه این افراد عموما غذاهایی با کالری بالا و بدون ارزش غذایی مطلوب مصرف می‌کنند. با توجه به شرایط اقتصادی و تاثیر آن بر وضعیت تغذیه، توصیه می‌شود وعده غذایی صبحانه حتما برای کودک در نظر گرفته شود. البته صبحانه الزاما یک وعده لاکچری و گران نیست؛ نان و پنیر یا شیر و حتی یک میوه می‌تواند صبحانه مناسبی باشد. ضمن اینکه میان‌وعده برای کودکان مفید است و به‌خصوص خانواده‌ها در شهرهای کوچک که دسترسی به میوه‌ها و سبزیجات راحت‌تر است و قیمت مناسب‌تری دارند، عادت به مصرف این خوراکی‌های سالم را در فرزندان شان نهادینه کنند.
برخلاف کشورهای غربی، غذاهای انرژی‌زا و ناسالم در کشور ما قیمت بالایی دارند و نسبت به رعایت رژیم غذایی سالم و مبتنی بر میوه‌ها، سبزیجات و لبنیات هزینه بیشتری به خانواده تحمیل می‌کند. گرچه قیمت خوراکی‌های سالم نیز طی سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده اما بازهم نسبت به خوراکی‌های ناسالم مانند آبمیوه‌های صنعتی، فست‌فودها و... مناسب‌تر هستند. بنابراین، خانوارهایی که دسترسی اقتصادی چندانی ندارند، باید بیشتر به گنجاندن میوه‌ها، سبزیجات و لبنیات در رژیم غذایی اهتمام داشته باشند و بچه‌ها را به خوردن میان‌وعده‌هایی مانند لقمه‌های نان و پنیر، میوه یا شیر عادت دهند و از مصرف کیک و کلوچه، نوشابه و آبمیوه‌های صنعتی که قند و کالری بالایی دارند و گران‌تر هستند نیز پرهیز کنند تا وزن کودکان بهتر کنترل شود.
رژیم کاهش وزن برای کودکان بسته به شرایط خاص توصیه می‌شود!
دکتر محمدرضا وفا/ استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران
همه مداخلات پزشکی و سلامت در دنیا راهنمای بالینی دارند و براساس شواهد، پژوهش‌‌ها و مستندات معتبر و موردتایید انجمن‌های علمی- تخصصی مرتبط، چارچوب مداخلهای یا درمانی خاصی برای هر بیماری تدوین می‌شود.
براساس راهنمای بالینی چاقی کودکان، با توجه به نمایه توده بدنی و شدت چاقی برای کودکان زیر 7 سال مداخلهای برای کاهش کالری دریافتی توصیه نمی‌شود. در واقع، نخست باید علت های زمینه‌ساز چاقی کودک شناسایی شده تا با اصلاح سبک زندگی و الگوی تغذیه کودک بتوان روند چاقی را متناسب با افزایش سن کنترل کرد. معمولا دریافت بیش از اندازه کالری ناشی از انتخاب خوراکی‌های نامناسب عامل چاقی است. با اصلاح الگوی غذایی و به‌تدریج با افزایش سن، نسبت قد به سن کودک تا 18 سالگی که رشد فیزیکی ادامه دارد، تنظیم می‌شود. اگر چاقی کودک در سنین کمتر از 7 سال خیلی شدید و خطرناک باشد، تحت‌نظر متخصصین ممکن است حداکثر 200 تا 250 کیلوکالری از انرژی دریافتی کودک کم شود تا کاهش وزن نیز اتفاق بیفتد. البته رعایت این رژیم خاص فقط محدود به شرایطی است که کودک در معرض عوارض چاقی باشد و پس از بررسی دقیق توسط متخصصین توصیه و اجرا می‌شود. کاملا بدیهی است که در این شرایط کیفیت خوراک کودک از نظر دریافت ویتامین‌ها و املاح مورد نیاز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. اما از سن 7 تا 12 سالگی، بسته به شرایط و شدت چاقی و اضافه وزن کودک، معمولا بین 250 تا 500 کالری از مقدار محاسبه‌شده، می‌تواند کاهش یابد و یک رژیم غذایی برای کنترل وزن توصیه می‌شود.
نکته مهم‌تر اینکه علاوه بر رژیم‌درمانی و توصیه‌های غذایی، همه نکات آموزشی مبنی بر اصلاح شیوه زندگی، محیط غذاخوردن، توجه به رفتارهای تغذیه مانند پرهیز از تند غذاخوردن، صرف غذا هنگام تماشای تلویزیون و دیگر عوامل هیجانی و همچنین، افزایش فعالیت فیزیکی کودک برای رسیدن به وزن مناسب اهمیت دارد و عامل بسیار مهم در کنترل و پایداری وزن خواهدبود.
حتی یک سانتی‌متر اختلال رشد قدی، ممنوع!
یکی از عوارض جدی رژیم‌های غیرتخصصی و بدون محاسبه دقیق یا کاهش وزن خیلی سریع کودک، این است که به رشد قدی لطمه می‌زند. این مسئله به‌حدی مهم است که اگر یک سانتی‌متر از پتانسیل رشد قدی کودک تحت‌تاثیر قرار بگیرد، رژیم غذایی ارزش علمی ندارد. متاسفانه، این عارضه در مورد رژیم‌های غیراصولی که صرفا بر مبنای کاهش وزن است دیده می‌شود. بنابراین، رژیم غذایی کاهش وزن برای کودک مبتلا به چاقی این است که حداقل نیازهای مواد مغذی کلیدی برای رشد و نمو کودک فراهم شود. به عبارت ساده تر، کالری موردنیاز برای کودک به‌طور دقیق محاسبه شده و سپس در وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها همه موادغذایی کلیدی در رشد و نمو کودک حتی با کاهش کالری دریافتی تامین می‌شود. البته تحقق این نتیجه نیاز به توجه و دقت کافی والدین دارد.
بلوغ زودرس عارضه جدی چاقی در کودکان است!
دکتر محبوبه سادات حسینی/ استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)
چاقی و بلوغ زودرس ارتباط نزدیکی با هم دارند زیرا از بافت چربی ترکیباتی ترشح می‌شود که در بروز بلوغ زودرس مؤثر هستند. به‌عنوان مثال، ماده‌ای به‌نام لپتین از بافت چربی ترشح می‌شود که محور شکل‌گیری بلوغ را زودتر از موعد تحریک می‌کند و بلوغ زودرس اتفاق می‌افتد. همچنین، برخی دیگر از ترکیبات مانند تستوسترون در بافت چربی ما به استروژن تبدیل می‌شوند که این عامل نیز در رشد برخی نواحی بدن که نشانه بلوغ هستند، نقش دارد. مقاومت به انسولین نیز مکانیسم دیگری است که موجب می‌شود بلوغ زودرس در کودکان چاق اتفاق بیفتد.
بلوغ زودرس عوارض مختلفی برای کودک ایجاد می‌کند و پیامدهایی به‌دنبال دارد. به‌عنوان مثال، بلوغ زودرس می‌تواند زمینه‌ساز کاهش قد نهایی فرد شود و در طولانی‌مدت با عوارض جدی همراه باشد؛ به‌طوری‌که گاه مشکلات روانی شدیدی در این کودکان به‌خاطر کوتاهی قد در آنها دیده می‌شود. افزایش خطر ابتلا به دیابت و بیماری‌های قلبی‌عروقی نیز از دیگر پیامدهای چاقی خواهد بود که سلامت را تهدید می‌کند. در عین‌حال این کودکان با احتمال چاقی در بزرگسالی نیز مواجه خواهند بود.
امکان دارد اختلالات روانی و اجتماعی مختلفی مرتبط با بلوغ زودرس به‌وجود آید و فرد دچار اضطراب، کاهش اعتماد به نفس و مشکلات اجتماعی شود. طبیعتا در این شرایط نیاز به رعایت یک‌سری راهکارهای حمایتی است که آگاهی و آموزش به کودک در مورد این تغییرات بدنی ضروری است. همچنین، حمایت‌های روانشناختی از کودک نیز ضروری است و تقویت اعتماد به نفس در این شرایط حتما باید مدنظر قرار گیرد. اما آنچه مهم‌تر از این راهکارهای حمایتی است، پیشگیری و مدیریت در زمینه سلامت کودک است. به‌طور کلی، نباید نسبت به چاقی کودکان که متاسفانه یک مشکل عمده جوامع امروزی است، بی‌تفاوت بود. کنترل وزن همچنین رعایت رژیم غذایی مناسب و به‌عبارتی، سبک زندگی سالم از دوران خردسالی و یک تا دو سال نخست زندگی باید مهم تلقی شود.
اگر متخصص غدد لازم بداند، بررسی‌‌های هورمونی انجام می‌شود و در نهایت وضعیت کودک و عوارض چاقی موردبررسی قرار می‌گیرد تا در صورت لزوم، درمان‌های تخصصی علاوه بر اصلاح شیوه زندگی نیز اعمال شود.