علی ابراهیمی
به گزارش سلامت؛ با گذشت دو سال از اردیبهشت ۱۴۰۲ و اعلام ریشه‌کنی سرخک و سرخجه در ایران از سوی سازمان جهانی بهداشت، خبر ابتلای چند کودک در شهر یزد منتشر شد خبری که همه را نگران کرده است؛ سرخک دوباره به ایران برگشته است؟

ایران در حالی به موفقیت حذف بیماری سرخک رسید که هنوز بسیاری از کشورهای اروپایی تاییدیه سازمان جهانی بهداشت در زمینه ریشه‌کنی سرخک و سرخجه را دریافت نکرده‌اند؛ در چنین شرایطی ایران موفق به ریشه‌کنی بیماری‌های سرخک و سرخجه شده بود، اما شناسایی چند مورد مبتلا به سرخک در کشور نشان می‌دهد که حذف نشدن سرخک در کشورهای همسایه و اصرار نداشتن آنها به واکسیناسیون مرتب برای کنترل بیماری، کار دستمان داده و ما را با پدیده‌ای تازه مواجه کرده است.

آن‌گونه که متخصصان می‌گویند سرخک نوعی عفونت دستگاه تنفسی است که به‌شدت واگیردار است و حدود ۹۰ درصد افرادی که علیه این بیماری واکسینه نشده‌اند، اگر با بیمار مبتلا به سرخک در تماس نزدیک باشند می‌توانند این بیماری را از فرد مبتلا بگیرند.
سال ۱۴۰۰ تعداد مبتلایان به سرخک روندی افزایش را در کشور ثبت کرد؛ اتفاقی که به دلیل افزایش ناگهانی تعداد پناهجویانی که از مرداد ۱۴۰۰ از افغانستان به ایران آمدند و البته تاخیر در پوشش‌دهی واکسیناسیون معمول برای کودکان ایرانی و افغانستانی در زمان همه‌گیری ویروس کرونا، از دلایل احتمالی افزایش موارد ابتلا به سرخک در ایران بود. حالا و در روزهای اخیر هم افرادی با علائم سرخک به واحدهای درمانی و بهداشتی استان یزد مراجعه کرده‌اند؛ افرادی که بر اساس آزمایش‌های انجام شده هر سه به بیماری سرخک مبتلا بودند.
سرخک نوعی بیماری بسیار مسری است و توسط ویروسی ایجاد و در بینی و گلوی کودک یا بزرگسال مبتلا تکثیر می‌شود. آن‌طور که متخصصان می‌گویند علائم سرخک نه از همان روز اول بلکه حدود ۱۰ تا ۱۴ روز پس از قرار گرفتن در معرض ویروس ظاهر می‌شود و نشانه‌های آن تب، سرفه خشک، آبریزش بینی و گلودرد است.
 اما آنچه مشخص است این است که در شرایط حاضر باید ﺩﺭ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩ ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺐ ﻭ ﺑﺜﻮﺭﺍﺕ ﺟﻠﺪﯼ، ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺟﺪﺍﺳﺎﺯﯼ ﺑﺮﺍﯼ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮﯼ ﺍﺯ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺍﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺳﺮﺧﮏ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺷﻮﺩ.

واکسن، واکسن و بازهم واکسن
بیماری سرخک یک بیماری است که توسط ویروس منتقل‌شونده تنفسی بروز پیدا می‌کند، اما فرقش با بیماری‌های دیگر در شدت مسری بودن آن است. تفاوتی که ضرورت پیشگیری و واکسن را یادآوری می‌کند. آنچه روشن است این است که هر بیمار مبتلا به سرخک می‌تواند باعث ابتلای ۸ تا ۱۰ نفر دیگر شود؛ بنابراین واکسیناسیون مهم‌ترین سد حفاظتی در برابر این بیماری است و باید پوشش واکسیناسیون در سطح بالایی باقی بماند تا از شیوع و گردش ویروس جلوگیری شود.
به گفته متخصصین واکسن تنها راه جلوگیری از سرخک است. ضرورت واکسن در حالی خودش را نشان می‌دهد که از 3 مورد شناسایی شده افراد مبتلا به سرخک در یزد، ۲ نفر از آنها واکسن سرخک دریافت نکرده بودند و مدت زیادی به خاطر ابتلا به این بیماری در بیمارستان بستری بودند؛ آن‌قدر که یکی از آنها به علت وخامت حال، در آی‌سی‌یو کودکان بستری شد.
در چنین شرایطی نگرانی‌ها برای مقاومت جامعه در برابر واکسیناسیون این بیماری افزایش پیدا کرده است؛ جامعه‌ای که فکر می‌کند نکند باورهای ضدواکسن باعث شکل‌گیری موج گسترده‌ای از این بیماری که سال‌ها برای ریشه‌کن شدنش تلاش انجام شده، شود؟ بدیهی است که این بی‌توجهی باعث افزایش میزان ابتلا به بیماری‌های قابل‌پیشگیری با واکسن ازجمله سرخک می‌شود.
موضوعی که قریب به‌اتفاق متخصصین حوزه سلامت هم آن را تائید می‌کند و از واکسیناسیون ناقص کشورهای همسایه به‌عنوان اصلی‌ترین علت شیوع سرخک در آن کشورها و رسیدنش به کشور ما می‌گویند.
با این مقدمه به سراغ رئیس اداره بیماری‌های واگیردار وزارت بهداشت رفتیم تا درباره این بیماری مسری بیشتر بدانیم و از وضعیت فعلی ایران و جهان آگاه‌تر شویم.

سلامت: درباره علائم بیماری سرخک و راه‌های انتقال آن توضیح دهید؟
بیماری سرخک مسری‌ترین بیماری عفونی معمول شناخته‌شده در دنیا است و انتقال آن از طریق هوا هم انجام می‌شود به‌نحوی‌که چنانچه فرد مبتلا از اتاق خارج شود و دقایقی بعد فرد حساس وارد اتاق شود امکان ابتلا وجود دارد. ازاین‌رو سرخک یک بیماری ویروسی بسیار واگیردار است.
علائم بیماری معمولاً بعد از حدود 7 تا 21 روز با تب و علائم تنفسی، سرفه، آبریزش بینی و سرفه آغاز شده و بعد از 3 تا 4 روز راش جلدی ماکولوپاپولر از ناحیه صورت ظاهر شده و سپس به همه بدن منتشر می‌شود.

سلامت: وضعیت بیماری سرخک در جهان چگونه است؟
باوجود در دسترس بودن واکسن امن و موثر، این بیماری همچنان یکی از علل مرگ‌ومیر در کودکان زیر پنج سال در جهان و به‌ویژه در کشورهای با پوشش پایین واکسن باقی مانده است.
آمارهای رسمی سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد قبل از معرفی واکسن سرخک در سال 1963 و پیش از آغاز واکسیناسیون گسترده، اپیدمی‌های بزرگی از این بیماری تقریباً هر دو یا سه سال یک‌بار اتفاق می‌افتاد و سالانه باعث مرگ حدود 2.6 میلیون نفر می‌شد.
در سال 2023 حدود 107500 نفر براثر سرخک جان خود را از دست دادند که عمدتاً کودکان زیر پنج سال بودند، باوجوداینکه واکسن امن و مقرون‌به‌صرفه در دسترس بود. البته اکثریت قاطع (بیش ا ز 95 درصد) مرگ‌های ناشی از سرخک در کشورهای با درآمد سرانه پایین و زیرساخت‌های بهداشتی ضعیف و پوشش پایین واکسیناسیون رخ داده است.

سلامت: نقش واکسن‌ها در مقابله با سرخک چه بوده است؟
بر اساس داده‌های سازمان جهانی بهداشت بین سال‌های 2000 تا 2023 ایمن‌سازی گسترده توسط کشورهای مختلف و استفاده از واکسن ترکیبی سرخک و سرخجه با اوریون یا واکسن MMR به‌طور موفقیت‌آمیز از مرگ حدود 60 میلیون کودک در دنیا جلوگیری کرده است. واکسیناسیون موجب کاهش مرگ‌های ناشی از سرخک از 800062 نفر در سال 2000 به 107500 نفر در سال 2022 در دنیا شده است. پس از سال‌ها و به دنبال کاهش پوشش واکسیناسیون سرخک در دنیا، برآورد شده است که موارد ابتلا به سرخک در سال 2023 در سطح جهان به میزان 20 درصد افزایش یافته است. در سال 2023، 22.2 میلیون کودک از دریافت دوز اول واکسن سرخک که جان آنها را نجات می‌دهد، بازمانده‌اند.

سلامت: با توجه به اینکه یکی از کانون‌های بیماری سرخک در جهان کشور امریکا است، وضعیت این بیماری در این کشور چگونه است؟
فقط در سال 2025 و تا تاریخ 25 آوریل (31 فروردین 1404) مجموعاً 800 مورد تاییدشده از سرخک توسط 27 ایالت امریکا گزارش شده است. طغیان کنونی سرخک در تگزاس باعث مرگ 2 نفر شده است و مرگ سوم در نیومکزیکو در حال بررسی است. طبق اعلام مقامات بهداشتی ایالتی، افزایش موارد ابتلا تقریباً 3 برابر تعداد کل گزارش شده در سال 2024 بوده است. این در حالی است که موارد سرخک در امریکا در سال گذشته 285 مورد بوده است. اگر این روند ادامه پیدا کند، ممکن است ایالات‌متحده تعداد 1274 مورد سرخک در سال 2019 را پشت سر بگذارد و به بالاترین سطح خود بعد از سال 1992 برسد. بر اساس داده‌ها شش ایالت در حال حاضر با طغیان‌های بزرگ سرخک مواجه هستند.
مقامات بهداشتی اعلام کرده‌اند که 96 درصد از موارد ابتلا به سرخک در این سال، مربوط به افرادی بوده که یا واکسینه نشده‌اند یا وضعیت واکسیناسیون آنها نامشخص است.

سلامت: وضعیت بیماری سرخک در ایران و کشورهای منطقه چگونه است؟
در همه‌گیری‌های سرخک به‌ویژه در مهاجرین و افراد مبتلا به سوءتغذیه 1 تا 5 درصد از مبتلایان امکان مرگ دارند. علت مرگ عموماً پنومونی و انسفالیت و اسهال است. در سال‌های قبل از واکسیناسیون در ایران سالانه حدود 200 تا 250 هزار مبتلا و حدود 2 تا 3 هزار مورد مرگ رخ می‌داد. بیماری سرخک دارای واکسن موثر است که می‌بایستی در دو نوبت در 12 ماهگی و سپس در سن بالاتر عموماً 19 ماهگی تزریق شود. واکسن سرخک در ایران و بسیاری از کشورها به‌صورت ترکیب با سرخجه و اوریون (MMR) استفاده می‌شود.
منطقه مدیترانه شرقی هدف حذف سرخک و سرخجه را تا سال 2020 تعیین نموده بود که در همین راستا 3 کشور بحرین، عمان و ایران توانستند با ارائه مستندات مبسوط و کامل تاییدیه حذف هر دو بیماری را از سازمان جهانی بهداشت دریافت کنند. البته در سال 2022 کشور مصر نیز این تاییدیه را دریافت کرد.
در آخرین نشست کمیته منطقه‌ای حذف سرخک و سرخجه که از 7 تا 9 آوریل 2025 برگزار شد، اسناد مربوط به وضعیت حذف این بیماری‌ها در چهار کشور بحرین، عمان، ایران و مصر تا پایان سال 2023، مورد بررسی و تایید مجدد قرار گرفتند. البته دریافت تاییدیه حذف سرخک دائمی نیست و هر سال بایستی سند کشوری سالانه تدوین و مورد داوری قرار گیرد. چنانچه شواهدی از ورود ویروس به کشور و تداوم چرخش آن به مدت 12 ماه یا بیشتر وجود داشته باشد، ویروس بومی تلقی شده و کشور از وضعیت حذف خارج می‌شود. از سوی دیگر باید توجه نمود که حذف ویروس‌های بومی سرخک و سرخجه به معنی صفر شدن موارد بیماری نیست چون ورود بیماری به داخل کشور مکرر رخ می‌دهد؛ لذا بایستی هر مورد ابتلا به‌سرعت شناسایی و عملیات مهار طغیان اجرا شود. برای کنترل و درنهایت رسیدن به موفقیت حذف کشورها بایستی برنامه‌های وسیع ایمن‌سازی کودکان را اجرا نماید.
متاسفانه در سال 2024 تعداد 4 میلیون کودک در منطقه مدیترانه شرقی هیچ نوبت از واکسن سرخک را نگرفتند و نزدیک به یک میلیون کودک نیز فقط نوبت دریافت کردند. از این تعداد 26 درصد در پاکستان، 16 درصد در افغانستان و مابقی عموماً در یمن، سومالی و سودان زندگی می‌کنند.

سلامت: با توجه به پوشش پایین واکسیناسیون در کشورهای همسایه وضعیت در این کشورها چگونه است؟
با توجه به پوشش پایین واکسیناسیون در کشورهای همسایه ازجمله افغانستان، پاکستان و عراق شیوع سرخک در این کشورها بالا است و اپیدمی‌های مکرر رخ می‌دهد. گرچه موارد بیماری بعد از اپیدمی بسیار بزرگ سرخک در عراق طی ماه‌های اخیر کاهش یافته ولیکن شیوع در افغانستان همچنان رو به افزایش است. میزان بروز بیماری در 3 کشور عراق، افغانستان و پاکستان در سال 2024 به ترتیب 703، 229 و 99 در یک میلیون نفر بوده است. البته میزان بروز در کودکان زیر یک سال بالاترین است و پس از آن بیشترین بروز در گروه سنی زیر پنج سال مشاهده می‌شود. ضمناً شیوع بیماری سرخک عموماً از اواسط پاییز افزایش و در تابستان کاهش پیدا می‌کند.

سلامت: با توجه به پوشش بالای واکسیناسیون در ایران احتمال بروز اپیدمی سرخک در کشور چقدر است؟
در ایران با پوشش واکسیناسیون 98 الی 99 درصدی می‌توان نتیجه گرفت که هنوز حدود 10 تا 20 هزار کودک زیر یک سال از دریافت واکسن محروم هستند. البته میزان مصونیت افراد واکسن گرفته نیز حدود 95 درصد است و برخی افراد واکسینه شده نیز ممکن است مصون نشده باشند.
در سال 1403 تعداد 7632 مورد تب و راش جلدی به‌عنوان مظنون سرخک مورد بررسی قرار گرفتند و از این تعداد 603 مورد سرخک تایید شدند. البته 91 درصد از مبتلایان ایرانی بودند و سایر موارد اتباع غیر ایرانی بودند. از نظر سنی 33 درصد مبتلایان زیر یک سال و زیر سن دریافت واکسن و 30 درصد آنها در سن 14 سال بودند. همچنین تعداد 270 مورد هم بستری در بیمارستان شدند.
دانشگاه‌های چابهار، زاهدان و هرمزگان و عمدتاً شهرهای شرقی و جنوبی به‎‌ویژه شهرهایی که اتباع بیشتری دارند در این زمینه چالش داشتند، هرچند موارد پراکنده بیماری در بسیاری از استان‌ها گزارش شد.

سلامت: آخرین آمارها از ابتلا به سرخک در کشور به ما چه می‌گوید؟
در سال گذشته تعداد 4 کودک در سنین زیر 6 ماه نیز به دلیل عوارض بیماری سرخک فوت شدند که عموماً به دلیل سوءتغذیه و وجود بیماری‌های زمینه‌ای بود. البته برای مهار طغیان بیماری در دانشگاه علوم پزشکی چابهار عملیات واکسیناسیون تکمیلی برای گروه سنی زیر 5 سال در دی‌ماه طراحی و تعداد 56 هزار کودک واکسن سرخک و سرخجه تکمیلی دریافت کردند. از ابتدای فرودین ماه 1404 تاکنون نیز 82 مورد سرخک در کشور ثبت شده که 3 مورد آن در یزد و متعاقب ورود بیماری توسط اتباع غیر ایرانی رخ داده است.

سلامت: مهم‌ترین چالش‌های حذف سرخک و سرخجه در کشور کدام است؟
-    پوشش ضعیف واکسیناسیون در کشورهای همسایه به‌ویژه افغانستان و پاکستان که سبب شیوع بالای بیماری و انتشار آن به ایران می‌شود.
-    جمعیت بالای اتباع غیر ایرانی در سال‌های اخیر و عدم وجود اطلاعات دقیق از تعداد و پراکندگی آنان در کشور
-    فعالیت گروه‌های ضد واکسن و شبه‌علم در تولید محتوای اینفودمیک و فاقد شواهد برای ایجاد ترس در جامعه

سلامت: توصیه‌های شما به خانواده‌ها درباره سرخک؟
مهم‌ترین راه جلوگیری از ابتلا و انتشار بیماری سرخک واکسیناسیون است لذا به همه خانواده‌ها توصیه می‌شود واکسیناسیون کودک خود را مورد توجه قرار دهند و در صورت هرگونه تاخیر احتمالی، در اسرع وقت برای تکمیل واکسیناسیون کودک خود به مراکز بهداشتی درمانی مراجعه نمایند.
در دوره بیماری حتی‌الامکان کودک را از تماس با دیگران جدا نگه ‌داشته و تا رفع بثورات جلدی قرمزرنگ از تماس با دیگران پرهیز نمایند. همچنین برای تشخیص و درمان مناسب به مراکز درمانی مراجعه و از خوددرمانی پرهیز کنند.