دکتر حامد طهماسبی
متخصص جراحی عمومی و عضو هیئت علمی دانشگاه شهیدبهشتی
اقدامات جراحی متعددی طی سال‌های اخیر برای مقابله با چاقی مفرط در دنیا رواج پیدا کرده‌است. یکی از شایع‌ترین انواع این جراحی‌ها در کشور ما، «اسلیو گاسترکتومی» است که به‌عنوان جراحی اسلیو یا کوچک‌‌کردن معده شناخته میشود. در این جراحی حجم بسیار زیادی از معده خارج میشود و بیشتر برای بیماران حجیم‌خوار کاربرد دارد.
گستردگی استقبال از این روش به‌حدی در کشور ما بالاست که جراحیهای دیگر چندان مرسوم نیست و 80 تا 90 درصد جراحیهای لاغری شامل اسلیو معده میشود.
علت گرایش بالا به این روش از آنجاست که از نظر تکنیکی جراحی راحت‌تری است، تقریبا کاهش وزن مشابه جراحیهای بسیار سنگین‌تر را دارد و عوارض کمتری در پی خواهدداشت. همچنین مطالعات نشان می‌دهد که کاهش موادمغذی ضروری مانند مواد معدنی و ویتامین‌ها در این جراحی به نسبت کمتر است و تقریبا روش مطمئن‌تری محسوب میشود.
نوع دیگر جراحی رفع چاقی، «بایپس معده» است. این جراحی به روش‌های مختلف انجام میشود که در نوع بایپس کلاسیک تقریبا 30 تا 50 سی‌سی از حجم معده نگه داشته و بقیه حجم معده در شکم خارج نمی‌شود اما مسیر آن به روده بسته میشود. قسمتی از روده نیز به بخش کوچک معده متصل میشود و علاوه بر کم‌شدن حجم معده، طول روده که در تماس با مواد غذایی برای جذب است نیز کاهش می‌یابد.
به‌طور کلی، برخی از جراحیهای چاقی، محدودکننده حجم و برخی دیگر علاوه بر محدودکردن حجم، جذب را نیز کم میکنند. اسلیو جزو جراحیهای محدودکننده حجم و بایپس جزو جراحیهای محدودکننده حجم و جذب است.
بایپس معمولا برای بیمارانی که نمایه توده بدنی بسیار بالا دارند یا ریزه‌خوار هستند، کاربرد دارد. در حال‌حاضر جراحی بایپس در اروپا و آمریکا بیشتر مورداستقبال است اما در ایران بیشتر اسلیو انجام میشود.
جراحی چاقی فقط در موارد دلیل منطقی پزشکی نتیجه مطلوب دارد
برای تصمیم در مورد جراحی چاقی، نخست باید نمایه توده بدنی (BMI) اندازه‌‌گیری شود. این شاخص از تقسیم وزن برحسب کیلوگرم بر مجذور قد برحسب متر به‌دست می‌آید.
جراحی چاقی در مواردی که نمایه توده بدنی بالای 40 است اما چاقی منجر به عارضه‌ای در فرد نشده یا نمایه توده بدنی بالای 35 که منجر به بروز عوارض چاقی شده، توصیه میشود. این عوارض می‌تواند شامل دیابت، چربی یا فشار خون بالا، سندروم متابولیک یا دیگر بیماری‌های مرتبط با چاقی میشود که در چنین شرایطی، پیش از افزایش نمایه توده بدنی به بالاتر از 40 اقدام جراحی مناسب است. گرچه در حال‌حاضر مواردی از انجام جراحیهای چاقی با نمایه توده بدنی در محدوده 30 نیز دیده میشود اما با توجه به عوارض جراحی قطعا اقدام صحیح نیست.
اما اگر جراحیهای چاقی برای مواردی که از نظر پزشکی دلیل منطقی دارد، انجام شود توسط جراح متبحر و با تکنیک مناسب باشد، نتیجه خوبی در پی‌دارد. به‌عنوان مثال، جراحی چاقی برای بسیاری از مبتلایان به دیابت که نمایه توده بدنی بالا دارند، به بهبود کنترل قند خون کمک می‌کند و حتی ممکن است بدون نیاز به تزریق انسولین و با مصرف یک یا دو قرص، سطح قند خون کنترل شود.
آنچه طی سال‌های قبل در مورد درمان دیابت با جراحی مطرح شد، این اقدامات جراحی بود. در واقع، با اینکه جراحی، درمان اصلی نیست اما به تنظیم قند خون بالا که به‌سختی کنترل میشود، کمک می‌کند و عوارض دیگر مانند دردهای مفصلی بیمار نیز کاهش می‌یابد. البته بار دیگر تاکید میشود که تاثیرات جراحی فقط در مورد افرادی است که ضرورت جراحی از نظر پزشکی تایید شود و جراحی برای همه افراد مناسب نیست.
اختلاف‌نظر در مورد سن انجام جراحیهای لاغری وجود دارد اما به‌طور کلی در نوجوانان نیز پس از سن بالای 15 سال که اینکه بلوغ کامل شده، می‌تواند برای جلوگیری از عوارض چاقی انجام شود. البته در هر حال برای نوجوانان که نمایه توده بدنی بالاتر از 35 با عوارض چاقی و بالاتر از 40 بدون عوارض چاقی دارند، کاربرد دارد.
مصرف بعضی از مکمل‌های غذایی پس از جراحی چاقی اهمیت دارد
معمولا فردی که تحت جراحی اسلیو قرار می‌گیرد نمی‌تواند غذای زیادی بخورد. وعده‌ها و میان‌وعده‌های غذایی با حجم کم است و هفته‌های اول بیشتر مایعات و خوراکی‌هایی باید میل شود که انرژی داشته‌باشد و فرد بتواند به فعالیت‌های روزمره برسد.
اما پس از جراحی بایپس فرد می‌تواند مقدار غذای بیشتری بخورد اما اسهال جزء عوارض شایع است و تا مدتی فرد این مشکل را دارد تا بدن به‌تدریج عادت کند و فرد نیز حجم مناسب غذا را بشناسد. معمولا مکمل‌های ضروری مانند ویتامین‌های B12، D، کلسیم و اسیدفولیک برای همه افراد پس از جراحیهای چاقی تجویز میشود و در مواردی مانند کم‌خونی نیز مکمل آهن ضروری است. اگر کم‌خونی دارد، آهن و ویتامین ب 12، کلسیم، د، فولیک اسید کمبود را جبران می‌کند. از آنجا که در جراحی اسلیو، جذب موادمغذی بهتر اتفاق می‌افتد، افرادی که این نوع جراحی را انجام داده‌اند نسبت به جراحی بایپس مشکل کمتری دارند.
جراحی چاقی در موارد غیرمنطقی با عوارض بیشتری همراه است
معمولا افرادی که چاقی بالا دارند و جراحی برای آنها یک اقدام منطقی است، پس از جراحی نیز پشیمان نمی‌شوند زیرا با کاهش وزن، وضعیت بهتری از نظر عملکردهای روزانه دارند، شادابی پیدا میکنند و عارضه‌های چاقی و بیماری‌های مرتبط نیز بهبود می‌یابد.
اما کسانی که از انجام این اقدام پشیمان می‌شوند، عموما کسانی هستند که جراحی برای آنها یک ضرورت نبوده و صرفا برای کاهش مقداری وزن که از طریق اصلاح سبک زندگی نیز امکان‌پذیر است، تن به جراحی می‌دهند.
از همین‌رو افرد بدون در نظر‌گرفتن شرایط واقعی به جراحی اصرار نکنند و پزشکان نیز از جراحی بدون منطق پزشکی خودداری نمایند. باید توجه داشت که انجام هر اقدام جراحی بدون ضرورت منطقی و پزشکی احتمال بروز عوارض را افزایش می‌دهد. متاسفانه گاه افراد قصد دارند از راه میان‌بر به هدف خود برای تناسب‌اندام برسند که با شکست مواجه می‌شوند. در حالی‌که بسیاری از افراد با برنامه اصولی طی مدت چند ماه توانسته‌اند به اندازه جراحی اسلیو تا 50 کیلوگرم وزن کم کنند. به‌عبارتی، تفکر فرد در مورد رسیدن به وزن ایده‌آل و ایجاد شرایط سلامتی مهم‌ترین پیش‌زمینه جراحی چاقی خواهدبود.
جراحی چاقی می‌تواند به بهبود باروری کمک کند
به خانم‌‌هایی که قصد جراحی چاقی دارند توصیه میشود فاصله 12 تا 18 ماه و گاه 24 ماه را قبل و بعد بارداری در نظر بگیرند. ضمن اینکه حتما قبل از بارداری با متخصص زنان و تغذیه مشورت نمایند و آزمایش‌های لازم از نظر بررسی سطح ویتامین‌ها را انجام دهند تا در صورت کمبود‌های غذایی، مکمل‌های لازم تجویز شود. همچنین بهتر است جراحی چاقی پس از زایمان نیز تا پایان دوره شیردهی و بهبود رسیدگی به وضعیت نوزاد به تعویق بیفتد.
نکته قابل‌توجه اینکه چاقی مفرط با سندروم تخمدان پلی‌کیستیک، اختلالات جنسی، مشکلات هورمونی و حتی عدم‌باروری مرتبط است. انجام این تکنیک‌های جراحی می‌تواند به بهبود سندروم تخمدان پلی‌کیستیک که با سندروم متابولیک ارتباط دارد، کمک کند و مشکلات دیگر مانند کیست‌های تخمدان را نیز بهبود بخشد.
هدف از پیکرتراشی تغییر ظاهری است نه کاهش وزن
پیکرتراشی یکی از اقدامات زیبایی است که فقط برای تغییر ظاهر کاربرد دارد و هدف از انجام آن، کاهش وزن نیست. به‌عبارتی این روش برای افرادی که نمایه توده بدنی بالا دارند، مناسب نیست و برای نمایه توده بدنی کمتر از 32 توصیه میشود.
پیکرتراشی برای کاهش اندازه دور شکم کاربرد دارد و در مورد حذف چربی‌های روی عضلات و زیر جلدی موثر است اما برای رفع چربی‌های احشایی تاثیر ندارد . پس از انجام تکنیک‌های پیکرتراشی حداکثر 5 تا 6 کیلوگرم وزن کاهش می‌یابد و هرگز جایگزین جراحیهای چاقی نخواهدبود. ضمن اینکه اگر فرد به اصول تغذیه سالم و ورزش توجه نکند، پس از مدتی دوباره اندام به حالت اول بازمی‌گردد. انجام چنین تکنیک‌هایی با توجه به وضعیت اندام و شرایط هر فرد متفاوت خواهدبود.
پس از جراحی چاقی به‌دلیل تغییر وضعیت بدن و شل‌شدن پوست نواحی مختلف حتما نیاز به جراحیهای پلاستیک است که معمولا پس از مدتی و به ثبات‌رسیدن وزن این جراحی‌ها توصیه میشود. گاه ممکن است جراحیهای متعدد برای بهبود وضعیت ظاهری فرد لازم باشد.
بدون اراده سبک زندگی سالم، وزن دوباره به حالت اول برمی‌گردد
هیچ‌‌کدام از جراحیهای چاقی معجزه نمی‌‌کنند و نمی‌توان انتظار داشت که فرد با وزن 120 کیلوگرم پس از جراحی به وزن 70 کیلوگرم برسد و همیشه در این حالت باقی بماند. در واقع، اگر فرد سبک زندگی را تغییر ندهد و تمایل و اراده به کم‌کردن وزن نداشته‌باشد، قطعا دوباره وزن به حالت اول برمی‌گردد.
بررسی سلامت فرد و به‌خصوص مشکلات گوارشی بسیار اهمیت دارد و حتما آندوسکوپی انجام میشود زیرا هر نوع جراحی در یک‌سری افراد ممکن است ممنوع باشد. به‌عنوان مثال در افرادی که رفلاکس معده دارند، جراحی اسلیو مناسب نیست و در صورت ضرورت بایپس توصیه میشود.
از همین‌رو ضمن انجام بررسی‌های پزشکی از نظر موارد سلامت عمومی و امکان جراحی، حتما مشاوره روانپزشکی ضروری است.
بسیاری از افراد به‌دلیل وزن بالا و طردشدن از جامعه دچار افسردگی می‌شوند. ترجیح این است که چنین اختلالاتی پیش از جراحی درمان شوند.همچینن مشورت با متخصص تغذیه نیز بسیار اهمیت دارد.
در بررسی وضعیت فرد و مشاوره‌ها باید اطمینان کسب کرد که هدف از جراحی صرفا کم‌کردن چند کیلوگرم وزن و سپس ادامه روال همیشگی زندگی است یا اینکه فرد تصمیم دارد به‌طور اساسی برنامه زندگی را اصلاح کند. متاسفانه به دلیل بحث مالی بعضی از پزشکان اقدام به جراحی فرد با نمایه توده بدنی پایین‌تر از حد مجاز میکنند و توجه به مسائل رفتاری و تغذیه فرد ندارند که پس از مدتی وزن فرد به حالت اول بازمی‌گردد.