ندا احمدلو
از آنجایی که نوروز امسال با ماه مبارک رمضان مصادف شده است، بنابراین بسیاری از خانواده‌ها ترجیح می‌دهند که مهمانی‌های عیدانه خود را برای وعده افطاری و شام در نظر بگیرند. گاهی اوقات، بدخوری یا پرخوری در مهمانی‌های عیدانه ماه رمضان می‌تواند مشکلات گوارشی فراوانی را برای افراد ایجاد کند. از این‌رو، بسیار ضروری است که اگر می‌خواهید در ماه رمضان، مهمانی‌های عیدانه برای افطاری یا شام برگزار کنید باید نکات تغذیه‌ای خاصی را رعایت کنید تا درنهایت دچار مشکلات گوارشی کوتاه‌مدت یا بلندمدت نشوید. برای بررسی بیشتر و بهتر این نکات تغذیه‌ای، گفت‌وگویی با دکتر حبیب ملک‌پور، فوق‌تخصص گوارش و هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی داشته‌ایم.
آقای دکتر! به‌عنوان اولین سوال اینکه آیا پرخوری در وعده افطاری واقعا می‌تواند تاثیر چشمگیر و منفی خاصی بر عملکرد دستگاه گوارشی داشته باشد؟
قطعا بله! ماه رمضان فرصت ارزشمندی برای بهبود سلامت جسم و روان است و روزه‌داری می‌تواند از نظر فیزیولوژیک برای دستگاه گوارش مفید باشد. به عبارت دیگر، روزه‌داری باعث استراحت نسبی معده و روده‌ها می‌شود و همین اتفاق درنهایت مکانیسم‌های مرتبط با گرسنگی و سیری را در بدن تنظیم می‌کند. یعنی زمانی که شما به مدت یک ماه روزه‌داری صحیح و اصولی داشته باشید، فرصت مناسبی را برای تنظیم مکانیسم‌های هضم و جذب در سیستم گوارشی به‌وجود می‌آورید. با این‌حال، روزه‌داری نادرست که با پرخوری یا بدخوری هنگام شام یا افطاری همراه باشد، نه‌تنها فایده‌ای برای سیستم گوارشی ندارد بلکه می‌تواند مشکلات گوارشی فراوانی را برای فرد روزه‌دار ایجاد کند.
با توجه به اینکه ممکن است بسیاری از افراد در مهمانی‌های عیدانه امسال برای وعده افطاری دور هم جمع شوند، به نظر شما رایج‌ترین خطاهای تغذیه‌ای در مهمانی‌های افطاری که منجر به مشکلات گوارشی می‌شوند، کدامند؟
معمولا بسیاری از خانواده‌ها که مهمانی‌های افطاری را در ایام نوروز ترتیب می‌دهند، سفره‌های مفصل و رنگینی می‌چینند. سفره‌های افطاری، علاوه بر وعده‌های غذایی اصلی، حاوی حجم زیادی از خوراکی‌های شیرین و چرب یا غذاهای سنگین هستند. زمانی که فرد روزه‌دار بعد از چندین ساعت روزه‌داری به‌طور ناگهانی غذاهای سنگین، چرب و شیرین یا خوراکی‌های حاوی کربوهیدرات ساده را مصرف می‌کند، حتما با مشکلاتی مانند نفخ‌های شدید، دل‌درد، ریفلاکس یا سوزش سر دل مواجه می‌شود. حتی در بعضی موارد، احتمال تحریک و تشدید علائم سندرم روده تحریک‌پذیر وجود دارد. معمولا در چنین مهمانی‌هایی که افراد دور هم جمع می‌شوند، ممکن است که غذا را تندتند بخورند، غذا را به‌خوبی نجوند، بین غذا صحبت کنند یا بین غذا نوشیدنی‌های گازدار و فراوان مصرف کنند. از طرف دیگر، متاسفانه بعضی از روزه‌داران برای جبران انرژی ازدست‌رفته خودشان تصمیم می‌گیرند که حجم بالایی از خوراکی‌های چرب و شیرین مخصوص ماه رمضان مانند زولبیا و بامیه را مصرف کنند. مصرف فراوان خوراکی‌ها یا شیرینی‌های چرب مخصوص ماه رمضان که در بسیاری از مهمانی‌ها رایج است، باعث نوسانات ناگهانی قند خون، افزایش چربی خون و ایجاد مشکلات متابولیک می‌شود.
آیا افزایش ناگهانی قند خون یا نوسانات قند خون که به آن اشاره کردید، فقط برای بیماران مبتلا به دیابت اتفاق می‌افتد؟
زمانی که فرد روزه‌دار، مقادیر زیادی از مواد قندی یا کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده (مانند زولبیا، بامیه، حلوا، شله‌زرد، نان‌های تهیه شده از آرد سفید و...) را در وعده افطاری مصرف می‌کند، باعث می‌شود که سطح قند خونش سریعا بالا برود. همین افزایش ناگهانی قند خون، مکانیسم‌های هضمی قند را در بدن مختل می‌کند و درنهایت منجر به نوسانات قند خون می‌شود. این نوسانات قند خون می‌تواند برای همه افراد اتفاق بیافتد، اما در افراد مبتلا به دیابت یا پیش‌دیابت درواقع مشکلات قابل‌توجه‌تری را ایجاد می‌کند. بنابراین، توصیه می‌شود که همه روزه‌داران و مخصوصا افراد مبتلا به دیابت یا پیش‌دیابت درباره مصرف خوراکی‌های حاوی قندهای مصنوعی یا کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده در وعده افطاری کمی محتاط‌تر باشند.
گاهی اوقات، بعضی از روزه‌داران شدیدا دچار احساس سنگینی سردل یا نفخ شدید بعد از وعده افطاری می‌شوند. دلیل این مشکل چیست؟
زمانی که حجم زیادی از مواد غذایی (مخصوصا مواد غذایی چرب، شیرین یا کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده) بعد از چندین ساعت روزه‌داری وارد سیستم گوارشی می‌شوند، معده دیگر توانایی هضم ناگهانی این حجم از مواد غذایی را نخواهد داشت. بنابراین، بسیار طبیعی است که اگر فرد روزه‌دار در وعده افطاری و به‌طور ناگهانی غذای سنگین مصرف کند، با مشکلاتی مانند دل‌درد شدید، نفخ شدید یا احساس پُری آزاردهنده مواجه شود. از طرف دیگر، بعضی از غذاهای چرب و سنگینی که برای مهمانی‌های افطاری در نظر گرفته می‌شوند، علاوه بر داشتن چربی و قند زیاد، حاوی ادویه‌های فراوانی هم هستند. همه این ترکیبات درواقع فشار داخل معده را بالا می‌برند و دریچه مری را گشاد می‌کنند. همین اتفاق درنهایت باعث برگشت اسید معده به مری و ایجاد سوزش سر دل یا ریفلاکس می‌شود. حالا هرچقدر که فرد روزه‌دار بیشتر از نوشیدنی‌های گازدار یا خوراکی‌های چرب و شیرین و سنگین در وعده افطاری استفاده کند، بیشتر هم با مشکلاتی مانند ریفلاکس یا سوءهاضمه مواجه خواهد شد.
بعضی از روزه‌داران در ایام ماه رمضان با مشکلات گوارشی خاصی مانند اسهال یا یبوست مواجه می‌شوند. دلیل این اتفاق چیست؟
به‌طور کلی، بعضی از مشکلات گوارشی مانند اسهال یا یبوست مستقیما با مصرف مایعات و خوراکی‌های حاوی فیبر ارتباط دارند. متاسفانه، دیده شده است که هنگام مهمانی‌های عیدانه در ماه رمضان، افراد روزه‌دار توجه و تمرکز کافی بر مصرف آب و مایعات یا خوراکی‌های سرشار از فیبر مانند میوه‌ها و سبزی‌ها ندارند. همین روند می‌تواند باعث ایجاد اختلال در فرایند هضم شود و درنهایت مشکلاتی مانند یبوست مزمن را به‌وجود بیاورد. گاهی هم این اتفاق می‌تواند باعث تحریک روده‌ها شود و مشکلاتی مانند اسهال را ایجاد کند.
با توجه به عوارض گوارشی ناشی از پرخوری در وعده افطاری بر دستگاه گوارشی، حال توصیه شما به افراد روزه‌دار در این ایام چیست؟
دورهمی و دید و بازدید نوروزی جزو سنت‌های بسیار پسندیده ایرانی در ایام نوروز است. با این‌حال، اگر می‌خواهید که در مهمانی‌های عیدانه ماه رمضان دچار مشکلات گوارشی و دردسرهای ناشی از آن نشوید، باید چند نکته مهم که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم را رعایت کنید:
• بهتر است که وعده افطاری را بسیار سبک و مثلا با یک لیوان آب ولرم یا چای رقیق همراه با ۲ عدد خرما شروع کنید. قندهای طبیعی مانند خرما، انجیر یا توت برای تامین انرژی بدن و انرژی مغز به‌مراتب از قندهای مصنوعی موجود در شیرینی‌های مخصوص ماه رمضان بهتر هستند.
• چند دقیقه به سیستم گوارشی تان استراحت بدهید و سپس یک خوراکی ساده مانند آش یا سوپ رقیق و سبک مصرف کنید. بهتر است که آش یا سوپ افطاری حاوی سبزیجات فراوان، مقدار محدودی از حبوبات یا غلات کامل باشد. مصرف این آش یا سوپ سبک درواقع معده را آماده می‌کند تا کم‌کم فرایند هضم را شروع کند. این اتفاق باعث می‌شود که شما کمتر با مشکلاتی مانند سوءهاضمه مواجه شوید.
• سعی کنید که در مهمانی‌ها و دورهمی‌های افطاری در ایام نوروز، هنگام غذا بیش‌ازحد حرف نزنید، غذا را آهسته بخورید و مواد غذایی را هم کامل بجوید. این کار به جلوگیری از سوءهاضمه، نفخ و ریفلاکس کمک می‌کند.
• از آنجایی که امسال زمان افطاری‌ها تقریبا در اوایل شب است، بنابراین توصیه می‌شود که به‌منظور پیشگیری از مشکلات گوارشی، فاصله‌ای حدودا ۱ تا ۲ ساعته بین افطاری و شام در نظر بگیرید. زمانی که یک فاصله معقول بین افطاری و شام در نظر گرفته می‌شود، فشار زیاد و ناگهانی به سیستم گوارشی وارد نمی‌شود و فرد با مشکلات گوارشی ناشی از پرخوری یا بدخوری مواجه نخواهد شد.
• به همه میزبان‌های افطاری توصیه می‌شود که حتما سبزیجات تازه را در سفره افطاری داشته باشند، زیرا مصرف سبزی‌های تازه، علاوه بر تامین آب و املاح ازدست‌رفته بدن، می‌تواند فیبر کافی به بدن برساند و جلوی پرخوری فرد روزه‌دار را بگیرد.
• به همه میزبان‌های وعده‌های افطاری توصیه می‌شود که تا حد امکان از تهیه غذاهای بسیار چرب، سنگین و سرخ‌شده خودداری کنند. کوکوها، کتلت‌ها، شامی‌ها یا همه خوراکی‌های چرب و سنگین قطعا مشکلاتی مانند ریفلاکس، سنگینی سردل یا سوءهاضمه را برای مهمانان ایجاد می‌کنند. روش‌هایی مانند بخارپز، آب‌پز یا فرپز کردن غذاها جزو بهترین روش‌های طبخ غذا برای مهمانی‌های افطاری هستند.
• توصیه می‌شود که در مهمانی‌های عیدانه ماه رمضان تا حد امکان سراغ خوراکی‌های بسیار چرب و شیرین نروید یا در مصرف آنها به‌شدت حد اعتدال و احتیاط را رعایت کنید.
• بهتر است به‌منظور پیشگیری از کم‌آب شدن بدن و جبران آب و الکترولیت‌های ازدست‌رفته بدن در طول ساعات روزه‌داری حتما با یک فاصله ۱ تا ۲ ساعته از افطاری یا شام، مصرف حجم کافی از میوه‌ها، سبزی‌ها و صیفی‌های تازه را داشته باشید. کم‌آب شدن بدن درواقع یکی از عوامل بروز مشکلات گوارشی در ماه رمضان است.
• به یاد داشته باشید که برای حفظ سلامت بدن و بهبود عملکرد سیستم گوارشی، همیشه توصیه می‌شود که در ماه رمضان (چه در خانه و چه در مهمانی) حتما در فاصله بین افطاری تا سحری، آب ساده و کافی بنوشید. کم‌آبی بدن، علاوه بر ایجاد مشکلات گوارشی، می‌تواند مشکلات دیگری را هم مانند تحریک‌پذیری عصبی، کاهش تمرکز، خستگی و بی‌حالی به همراه داشته باشد.