دکتر شیرین نیرومنش
متخصص زنان و زایمان و استاد
دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
«کمخونی» در دختران و بانوان تقریبا در تمام سنین به‌خصوص تا پیش از یائسگی بسیار شایع است. شایع‌ترین نوع کمخونی، کمخونی فقر آهن است که از زمان شروع سیکل‌های قاعدگی در دختران و بانوان آغاز میشود. بسیاری از دختران دچار خونریزی بیش از حد طبیعی هستند اما از آنجا که هر ماه تکرار میشود، عادی به‌نظر می‌رسد. گاهی مادر نیز دچار این خونریزی شدید است و در شرح‌حال اظهار می‌‌‌کنند که نیاز به استفاده از دو بسته کامل نوار بهداشتی دارند، دفع لخته‌های بزرگ دارند و خونریزی به لباس می‌رسد که چنین علائمی نشان‌دهنده خونریزی غیرطبیعی است.
مقدار خونریزی طبیعی در هر سیکل قاعدگی حدود 80 سی‌سی است که در بیشتر موارد از این مقدار بالاتر است و مسلما مقداری از ذخیره آهن نیز از دست می‌رود. کمخونی فقر آهن در دختران بسیار شایع است و توصیه میشود حداقل سه قرص آهن طی هفته مصرف شود. این در حالی‌است که بسیاری از بانوان با وجود کمخونی باردار می‌شوند و طی سال‌های متمادی که بخش زیادی از آهن با خونریزی‌های ماهانه دفع میشود و از طریق موادغذایی جبران نمی‌شود. در نتیجه، کمبود آهن و کاهش هموگلوبین که نشان‌دهنده میزان کمخونی در آزمایش خون است، مشخص میشود.
در صورت تشخیص کمبود آهن حتما مصرف مکمل ضروری است
توصیه میشود همه خانمها به‌خصوص خانم‌هایی که خونریزی شدید دارند حداقل هر چند سال یکبار آزمایش CBC برای بررسی غلظت هموگلوبین و فریتین خون انجام دهند. اگر فریتین پایین باشد، نشان‌دهنده کمخونی فقر آهن است که علاوه بر مصرف گوشت و حبوبات به‌عنوان منابع غذایی آهن حتما قرص آهن نیز ضروری است.
در مشاوره پیش از بارداری وضعیت سلامتی برای اقدام به بارداری بررسی میشود. چکاپ کامل از نظر دیابت، فشار خون، کمخونی، عفونت‌های ادراری، چربی خون بالا، اختلال فاکتورهای کبدی جزء بررسی‌های مهم پیش از بارداری است. بررسی کمخونی بسیار اهمیت دارد که با اندازه‌گیری غلظت هموگلوبین و فریتین مشخص میشود.
اگر کمخونی فقر آهن تشخیص داده‌شود، با توجه به شدت کمخونی گاهی روزانه یک قرص آهن تجویز میشود. اما در موارد شدید حتی دو قرص در روز نیز لازم است و اگر کمخونی بسیار شدید باشد، معمولا مکمل به‌شکل تزریقی در سرم تجویز میشود.
افزایش حجم خون طی بارداری یک مکانیسم محافظت از مادر است
جنین برای رشد و تامین نیازهای خود به ترکیبات خون مادر از جمله آهن نیاز دارد و معمولا جنین میزان موردنیاز آهن را از بدن مادر دریافت میکند. هر چقدر مادر کم‌‌خون باشد، کمخونی شدید در جنین اتفاق نمی‌افتد اما کمخونی مادر طی بارداری به‌شدت افزایش می‌یابد.
البته در خانم‌هایی که دچار کمخونی شدید هستند احتمال زایمان زودرس و نوزاد با وزن کم بیشتر است.
در زایمان طبعی حداقل 500 سی‌سی یا نیم لیتر و در سزارین بیش از یک لیتر خون از بدن مادر دفع میشود. البته براساس سازگاری‌های خلقت، یکی از تغییراتی که در زمان بارداری اتفاق می‌افتد، افزایش حجم خون داخل رگ‌ها است. در شرایط غیربارداری، حدود 5 لیتر خون دارد اما حجم خون در اواخر بارداری به حدود هفت و نیم لیتر می‌رسد که در بارداری‌‌های دوقلو این مقدار بیشتر میشود. به‌عبارتی تقریبا 50 درصد به حجم خون مادر اضافه میشود که بیشتر پلاسما یا مایع شفاف خون است و البته مقدار گلبول‌های قرمز نیز افزایش پیدا میکند. این مکانیسم مقاومتی از مرگ‌ومیر مادران در زمان زایمان به‌علت خونریزی جلوگیری میکند. زمانی که حجم خون مادر در اواخر بارداری تقریبا 50 درصد اضافه شود، با حدود یک تا یک و نیم لیتر خونریزی دچار شوک و مرگ ناشی از آن نمی‌شود.
به‌طور کلی برای بدن خانم باردار همچنین ساختار جفت و جنین مقدار قابل‌ملاحظه‌ای آهن طی بارداری موردنیاز است که در افرادی که کمخونی زمینه‌ای فقر آهن ندارند، ممکن است پزشک از هفته 18 تا 20 بارداری مصرف قرص آهن را تجویز کند اما در کم‌خونی‌های شدید ممکن است از اوایل بارداری مصرف قرص آهن لازم باشد.
رفع کمخونی مادر موجب بهبود رشد جنین میشود
بسیاری از خانمها در سه ماهه اول بارداری دچار علائم تهوع هستند و بعضی از افراد با مصرف قرص آهن دچار تهوع و گاهی یبوست می‌شوند که تا حدی علائم این دوران را تشدید میکند. بنابراین باید شدت کمخونی از قبل از بارداری و سه ماه اول بارداری کنترل شود و هر سه ماه یکبار نیز شدت کمخونی مادر با آزمایش CBC بررسی شود. در صورت پیش‌بینی فقر آهن، قرص‌های مکمل آهن تجویز میشود که معمولا برای همه خانمها تا پایان بارداری و به‌خصوص چند ماه پس از زایمان ضروری است. زمانی که مادر دچار کمخونی باشد، ممکن است علائم خستگی زودرس، تنگی‌نفس، بی‌اشتهایی و تپش قلب ایجاد شود که با درمان کمخونی و مصرف قرص آهن بهبود می‌یابد. مسلما اگر کمخونی مادر برطرف شود، رشد جنین نیز بهتر خواهدبود و با وزن مناسب‌تری متولد میشود.
مصرف قرص آهن تا پس از زایمان نیز باید ادامه یابد تا کمبود ذخیره آهن به‌دلیل خونریزی زمان زایمان که تا حدود یک ماه پس از زایمان طبیعی یا سزارین کم‌وبیش وجود دارد، جبران شود.