در روزهای آغازین سال 2015 میلادی، کمیته مشورتی داروهای انکولوژی سازمان غذا و داروی آمریکا، رای به تایید مولکول دارویی EP2006 است که شکل بیوسیمیلار فیلگراستیم است داد. EP2006، یک فاکتور نوترکیب محرک کلونی گرانولوسیتها است که برای بازسازی گلبولهای سفید پس از درمان بدخیمی و متعاقب آن حذف سلولهای مبارز تجویز میشود. در صورت تایید این دارو از سوی سازمان غذا و داروی آمریکا، EP2006 نخستین ترکیب حقیقتا بیوسیمیلار در آمریکا خواهد بود و با نام زارکسیو به بازار عرضه میشود. EP2006 شباهت زیادی به برند بیولوژیک خود دارد و تفاوت بالینی قابلتوجهی میان محصول بیوسیمیلار پیشنهادی و محصول مرجع از نظر پتانسیل اثر، درجه خلوص و ایمنی وجود ندارد. طبق اعلام سازمان غذا و داروی آمریکا، مطالعات مقایسهای که میان محصول بیوسیمیلار و فیلگراستیم اصلی انجام شده، فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک آنها را مشابه دانستهاند.
هرچند که از ورود محصولات بیوسیمیلار به بازارهای دارویی اروپا بیش از 10 سال میگذرد؛ سازمان غذا و داروی آمریکا اخیرا قوانینی را تنظیم کرده است که امکان ورود به بازار این محصولات را در آمریکا هم فراهم کند. البته هنوز پرسشهای متعددی در این زمینه بی پاسخ ماندهاند. اولین بیوسیمیلار را چه زمانی در بازار دارویی آمریکا خواهیم دید؟ کدام محصولات بیولوژیک برای ساخت بیوسیمیلارها در ارجحیت هستند؟ آیا در مورد محصولات جدید بیوسیمیلار مشکل هزینه مطرح خواهد بود؟ اجرای برنامه بیوسیمیلار در اتحادیه اروپا تا چه اندازه موفق بوده است؟
چرا سراغ بیوسیمیلارها میرویم؟
روند عمومی تایید اشکال ژنریک داروهای با مولکول کوچک، مانند لیپیتور (آتوروستاتین) و سلبرکس (سلکوکسیب)به خوبی مشخص است. به ویژه از سال 2012 به بعد با اتمام زمان امتیاز تولید انحصاری بسیاری از داروهای ارزشمند، اشکال ژنریک آنها با بهای اندک در بازار موجود شد. به زبان ساده تولیدکنندگان داروهای ژنریک، قبل یا پس از اتمام امتیاز تولید انحصاری دارویی، درخواست ثبت مختصری برای داروی جدید(aNDA) به سازمان غذا و داروی آمریکا ارائه میدهند. چنان که اثربخشی یکسان ماده/ مواد موثره دارویی با همان دوز، همان شکل دارویی و همان راه دریافت دارو ثابت شود، ژنریکسازان میتوانند بیشتر مطالعات بالینی پرهزینه و زمان بر انجام شده توسط تولیدکننده اصلی دارو را میانبر زده و دارو را به شکل ژنریک تولید کنند. به زبانی ساده، نیازی به دوباره چرخاندن چرخ نیست، اما روند کار در مورد محصولات بیولوژیک و بیوسیمیلار تا اندازهای متفاوت است.
بیوسیمیلارها، همانطور که از نامشان پیدا است، فقط مشابه هستند. یعنی لازم نیست که دقیقا کپی ماده موثره اصلی باشند. قانون ایجاد رقابت در قیمت و ابتکار در تولید محصولات بیولوژیک در سال 2009 میلادی اجازه داد که مسیر میان بری برای محصولات بیولوژیک مجاز شناخته شود.
طبق قانون جدید، یک محصول بیولوژیک ممکن است که فقط بیوسیمیلار باشد. یعنی طبق اطلاعات موجود، محصول بسیار شبیه یک محصول بیولوژیکی است که قبلا مورد تایید قرار گرفته است. هدف از وضع چنین قانونی، جلوگیری از اتلاف زمان، منابع و به حداقل رساندن میزان مطالعات بالینی انجام شده روی نمونههای حیوانی و انسانی است. حال این پرسش مطرح میشود که اگر بیوسیمیلارها به واقع با محصول اصلی یکسان نیستند، چگونه میتوان از اثربخشی و ایمنی آنها اطمینان یافت؟
عاقبت بیوسیمیلارها در اروپا
طبق قانون سازمان غذا و داروی آمریکا، محصولات بیولوژیک شامل طیف وسیعی از فراوردهها مانند واکسنها، مشتقات خونی، سلولهای سوماتیک، ژن درمانی، بافتها و پروتئینها هستند. برخلاف داروهای سنتی کوچک مولکول قدیمی که توسط واکنشهای شیمیایی تولید میشوند، محصولات بیولوژیک معمولا در سلولهای انسانی یا حیوانی ساخته میشوند. محصولات بیولوژیک مانند اتانرسپت با نام تجاری انبرل به داروهای بزرگ مولکول اطلاق میشوند. اینها ساختار به مراتب بزرگتر و پیچیدهتری در مقایسه با داروهای کوچک مولکول قدیمی دارند. بیوسیمیلار یک محصول بیولوژیک، شبیه آن محصول بیولوژیک مورد تایید است. البته بیوسیمیلارها، ژنریک قلمداد نمیشوند، اما همانند ژنریکها، در مورد بیوسیمیلارها هم صرفه جویی در هزینهها و زمان قابلتوجه است. تخمین زده شده که با وارد شدن بیوسیمیلارها به بازار دارویی آمریکا، نزدیک به 44 بیلیون دلار طی 10 سال آینده از هزینههای سیستم بهداشت و درمان این کشور کاسته خواهد شد. تولید و آنالیز یک داروی ژنریک از محصول دارویی قدیمی آسان است، زیرا از مواد شیمیایی خالص ساخته شدهاند، اما ساخت مولکولهای بیولوژیک درشت دشوار است. با تغییر روندهای تولید، پروتئینها نیز تغییر میکنند و چنین وضعیتی ممکن است اثرات بالینی متفاوتی روی بیماران داشته باشد.
سازمان غذا و داروی آمریکا تذکر میدهد: «تغییر در روندهای ساخت، ابزار یا امکانات ممکن است نیاز به مطالعات بالینی تکمیلی را برای مشخص شدن و اطمینان از ایمنی، خلوص و پتانسیل داروی تولیدی اجتنابناپذیر کند. تولیدکنندگان داروهای بیوسیمیلار موظف هستند به سازمان غذا و داروی آمریکا ثابت کنند که تغییر رژیم دارویی بیمار از برند به بیوسیمیلار و برعکس، ایمن و اثربخش است. این مطالعات تکمیلی در مورد داروهای غیربیولوژیک با مولکولهای کوچک ضرورتی ندارد.»
سالهای زیادی از عمر بیوسیمیلارها در اروپا نمیگذرد. هماکنون امتیاز تولید انحصاری محصولات بیولوژیک متعددی در اروپا به پایان رسیده است. قوانین فراوردههای بیوسیمیلار در اتحادیه اروپا از سال 2005 وضع و اجرا شدهاند. بیوسیمیلارهای متعددی مانند سوماتروپینها، فیلگراستیمها و اپوئتینها وارد بازار دارویی اروپا شدهاند.
محصولات بیولوژیک ارزشمندی مانند پگ فیلگراستیم(نئولاستا)، اینفلیکسیماب(رمیکید)، ریتوکسیماب(مبترا) و انوکساپارین(لوونوکس) امتیاز انحصاری تولیدشان توسط شرکت اصلی به پایان رسیده است. همچنین داروهای بیولوژیک گران قیمت و حیاتی دیگری به زودی از سیستم برند خارج خواهند شد.(هومیرا در سال 2015، انبرل در سال 2015 و آواستین در سال 2019میلادی.)
استاندارد سازمان غذا و داروی آمریکا برای بیوسیمیلارها
ترکیبات بیولوژیک، فراوردههای پیچیدهای هستند و مسیر منتهی به تایید آنها نیز به مراتب از داروهای قدیمی، پیچیدهتر است. از سال 2010 میلادی تاکنون سازمان غذا و داروی آمریکا استانداردهایی را برای اطمینان از ایمنی و اثربخشی داروهای بیوسیمیلار وضع کرده است.
طبق اعلام سازمان غذا و داروی آمریکا، نمایندگانی از مرکز تحقیق و ارزیابی دارویی و مرکز تحقیق و ارزیابی محصولات بیولوژیک روی این استانداردها مشغول به کار هستند، اما هنوز زمان ورود اولین محصول بیوسیمیلار به بازار دارویی آمریکا نامشخص است.
احتمالا 10 محصول بیوسیمیلار طی دهه آینده بهدلیل اتمام زمان انحصار تولید دارو، برای بررسی و اعلام نظر سازمان غذا و داروی آمریکا موجود خواهد بود. از آن جمله میتوان به پگ فیلگراستیم، تراستوزوماب، ریتوکسیماب، اینفلیکسیماب و داربپوئتین آلفا اشاره کرد.
شرکتهای داروسازی از جمله تووآ، هوسپیرا و ساندوز مشغول تولید محصولات بیوسیمیلار هستند، اما گروهی دیگر از تولیدکنندگان، در انتظار اعلام نهایی استانداردهای سازمان غذا و داروی آمریکا برای شفاف سازی روند تولید محصولات بیوسیمیلار ماندهاند.
شیرین میرزازاده