بسیاری از ما، زمانی که میخواهیم در مورد زوال شناختی و عقلی صحبت کنیم، از واژه «آلزایمر» استفاده میکنیم. البته این کار، چندان هم اشتباه نیست، زیرا بین 60 و 80 درصد موارد ابتلا به زوال عقل (دمانس) در اثر بیماری آلزایمر ایجاد شده است.
قابل درک است که ما با حوزه عظیمی از تحقیقات انجام شده در این زمینه روبهرو هستیم، اما هنوز بهطور کامل نمیدانیم در مغز چه اتفاقات و تغییراتی رخ میدهد که منجر به بیماری آلزایمر میشوند. علایم اصلی این بیماری، مشکل در به یادآوردن نامها، مکالمات و حوادث اخیر است. تصور میشود این علایم در اثر شکلگیری پلاکها (قطعات پروتئینی ساخته شده به نام بتا- آمیلوئید) و کلافهای در هم تنیدهای از قطعات پروتئینهای دیگر به نام «تائو» (tau) ایجاد میشوند. به موازات پیشرفت بیماری، اختلالاتی در ارتباط با دیگران، تغییرات رفتاری و قضاوت و حتی مشکل در بلع یا راهرفتن دیده میشود.
زمینههای ژنتیکی بدیمن، قسمتی را از خطر یک فرد برای ابتلا به آلزایمر و دیگر انواع دمانس تشکیل میدهند. خوشبختانه، عادات زندگی سالم، مانند نگاه داشتن فشار خون و وزن در وضعیت طبیعی، سیگار نکشیدن و دنبال کردن رژیم غذایی مدیترانهای، علاوه بر کمک به رهایی از بسیاری از بیماریهای دیگر، میتوانند به پیشگیری از بروز زوال شناختی کمک شایانی کنند. درواقع، تلاش برای داشتن یک زندگی سالم و متعادل، از بروز نقص حافظه پیشگیری میکند.
اگر زمانی فرا رسد که به جای پیشگیری، باید درمان و مراقبت کنید، پزشک در قدم نخست، دیگر علل زمینهای قابل درمان را که باعث بروز حافظه متزلزل میشود، بررسی میکند، مانند کمبود ویتامین، مشکلات تیروئید و بیماریهای کبدی یا کلیوی. در بسیاری از موارد، اثرات شبیه دمانس با درمان قابل برگشت هستند. در موارد نادری، بیماریهای خودایمنی و حتی عفونتها مانند سیفلیس و ایدز میتوانند باعث تغییراتی در حافظه شوند، همانطور که سکتههای مغزی یا تومورها هم این علایم را ممکن است ایجاد کنند. البته این شرایط با انجام اسکنهای مغزی قابل تشخیص هستند.
تستهای تصویربرداری به پزشکان کمک میکنند تا الگوهای جمعشدگی مغز را شناسایی کنند تا شاید سرنخی باشد از تشخیص بیماری آلزایمر. نکته مهم این است که زوال شناختی و عقل، فقط محدود به بیماری آلزایمر نیست. آلزایمر شایعترین علت دمانس است، اما تنها علت آن نیست. در این مقاله، سعی برآن است تا انواع دمانس را شناخته و بیاموزیم خود را چگونه سالم نگاه داریم.
دمانس عروقی
تصور میشود در حدود 10 درصد از موارد دمانس مربوط به کاهش جریان خون در مغز باشد که در اثر تشکیل لخته خونی یا بسته شدن نسبی عروق خونی رخ میدهد، به همین دلیل به نام دمانس عروقی نامیده میشود. این انسدادها ممکن است باعث سکته مغزی هم بشوند و به دنبال آن، کاهش عملکرد اجرایی فرد، مثلا مشکل در برنامهریزی و سازماندهی ایجاد شود.
چطور میتوان مغز را سالم نگاه داشت؟ به سلامت قلب فکر کنید (که در پیشگیری از همه انواع دمانس نقش عمدهای دارد): اگر میخواهید از هرگونه سخت شدن یا تشکیل لخته در عروق خونی مغز خود پیشگیری کنید، باید کلسترول و فشار خون خود را در وضعیت ثابت نگاه دارید، از دیابت بپرهیزید یا آن را به درستی مدیریت کنید و اگر سیگاری هستید، مصرف آن را متوقف کنید.
دمانس با اجسام لوی
در نوامبر 2015، مجله مردم (People) مصاحبهای را با بیوه هنرمند معروف آمریکایی، رابین ویلیامز، انجام داد. وی در این گفتوگو توضیح داد که یکی از دلایل خودکشی رابین در سال 2014، ابتلای وی به دمانس اجسام لوی (Lewy Bodies) بوده است. این اجسام، تودههایی از پروتئن به نام آلفا ـ سینوکلئین (alphasynuclein) است که در ناحیه لایه رویی مغز تجمع پیدا میکنند. به دنبال این تجمع، از دست دادن حافظه و دشواری در فکر کردن، مشابه آنچه در بیماری آلزایمر دیده میشود، رخ میدهد (اینکه داشتن یا نداشتن دمانس اجسام لوی خطر خودکشی را بیشتر میکند، مورد بحث است). دمانس اجسام لوی متفاوت با آلزایمر است و اغلب باعث اختلال خواب، توهم و سفتی عضلات فرد مبتلا میشود، مانند آنچه در بیماری پارکینسون دیده میشود. همچنین اغلب توانایی مغز برای تفسیر آنچه دیده میشود، کاهش مییابد. این بیماران ممکن است هنگام رانندگی گم شوند؛ زیرا مکانهایی که قبلا برایشان آشنا بوده، حالا دیگر آشنا نیست. با پیشرفت دمانس، آنها شاید حتی نتوانند اتاق خود را در منزلشان پیدا کنند. درمان وضعیت دمانس اجسام لوی مشکل است، زیرا بهطور مثال، درمانهایی که برای توهم بیمار داده میشود، ممکن است علایم شبیه بیماری پارکینسون را بدتر کنند و درمانهایی که برای درمان علایم فیزیکی تجویز میشوند، میتوانند باعث بدتر شدن مشکلات شناختی شوند.
پس از آلزایمر، دمانس اجسام لوی دومین فرم شایع دمانس است.
چگونه مغز خود را سالم نگاه داریم؟ شما اساسا میخواهید توانایی مغز خود را تا جایی که امکان دارد، ارتقا دهید. این مفهوم از لحاظ فنی «ذخیره شناختی» نامیده میشود. در حال حاضر فقط یک تکنیک برای این کار وجود دارد. گفته میشود مواردی مانند سطح بالای تحصیلات و تفریحاتی که مغز را تحریک میکنند، ممکن است به برطرف کردن علایم همه انواع دمانس کمک کنند، حتی در این مورد، به دفع اجسام لوی هم کمک میکنند در شماره آینده در مورد دیگر انواع دمانس صحبت خواهیم کرد.