بر اساس گزارش رسانههای خارجی، شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی قرارداد همکاری با قزاقستان مبنی بر تاسیس بانک اورانیوم کم غنیشده امضا کرده است. این بانک اورانیوم پس از تاسیس متعلق به آژانس بینالمللی انرژی اتمی خواهد بود اما توسط قزاقستان گردانده میشود. اورانیوم غنیشده با درصد پایین (LEU) این بانک در دسترس همه کشورهای عضو آژانس خواهد بود، اعضای آژانس میتوانند برای ساخت سوخت موردنیاز راکتور هستهای برای انجام مصارف صلحآمیز هستهای در صورتی که نتوانند اورانیوم (LEU) موردنیاز خود را در بازار جهانی تهیه کنند، از اورانیوم موجود در این بانک استفاده کنند. تشکیل بانک سوخت، موضوع جدیدی نیست و از ابتدای تشکیل آژانس بینالمللی انرژی اتمی این موضوع موردبحث بوده است. از سال 2003 با طرح موضوع هستهای ایران، کشورهای هستهای برای ممانعت از حرکت ایران و دیگر کشورهای در حال توسعه به سمت غنیسازی، پیشنهاد تاسیس بانک سوخت را بار دیگر مطرح کردند. اما این پیشنهاد خیلی زود با واکنش کشورهای عضو گروه نم، 77 و چین در آژانس روبهرو شد. این کشورها تاکید داشتند که هرگونه پیشنهادی که به آژانس ارائه میشود باید مطابق با اساسنامه آژانس باشد و به حقوق غیرقابلانکار کشورهای عضو خدشهای وارد نکند. مکان این بانک نیز از دیگر موضوعات مورد اختلاف بوده است و از آنجایی که کشورهای اروپایی و آمریکا و روسیه بر سر آن به تفاهم نرسیدند درنهایت رای به قزاقستان داده شد. قزاقستان از جمله کشورهای دارای ذخایر غنی اورانیوم است. شورای حکام توافق ترانزیتی را نیز با دولت روسیه امضا کرده که بر اساس آن حملونقل سوخت هستهای تولید و نگهداری شده در بانک سوخت قزاقستان از طریق خاک این کشور انجام شود. شورای حکام آژانس درخواست عملیاتی کردن بانک سوخت هستهای را در سوم دسامبر ۲۰۱۰ تصویب کرده بود. قزاقستان در جولای ۲۰۱۱ پیشنهاد میزبانی از این بانک سوخت را مطرح کرد و از آن زمان در حال گفتوگو با آژانس درباره جزئیات این پروژه بود.
در سال 2008 موضوع تشکیل بانک سوخت بهویژه از سوی اروپاییها مورد تاکید و از سوی بسیاری از کشورها و مدیرکل وقت آژانس با استقبال مواجه شد. محمد البرادعی، مدیرکل وقت آژانس ضمن استقبال از طرح ایجاد بانک جهانی سوخت هستهای تحت نظارت آژانس بینالمللی انرژی اتمی گفته بود که تشکیل چنین بانکی بهعنوان گام مهم و اولیه برای چندجانبه کردن چرخه سوخت هستهای است. ایجاد بانک سوخت، تامین سوخت هستهای و خدمات رآکتوری را در کشورهایی که صادق هستند، تضمین میکند و از آنها در برابر وقفههایی که ممکن است باانگیزه سیاسی در تامین سوخت ایجاد شود، حمایت کرده و خطر گسترش (سلاح) هستهای را کاهش میدهد. با این حال باز هم این پیشنهاد محقق نشد. عمدهترین دلیل محقق نشدن بانک سوخت هستهای، مخالفت کشورهای در حال توسعه با این مسئله بوده است چراکه این پیشنهاد همواره از سوی کشورهای هستهای و دارا با هدف ایجاد محدودیت در برابر حقوق مسلم کشورها در چارچوب ان. پی.تی دنبال شده است. از سویی اختلافنظر کشورهای هستهای با یکدیگر که انحصار تولید سوخت را در دنیا بر عهده دارند بر سر ساختار و چارچوب تشکیل این بانک از دیگر دلایل مهم است. رضا نجفی نماینده دائم ایران در آژانس بینالمللی انرژی اتمی درباره ایجاد بانک سوخت در قزاقستان با مالکیت آژانس در نشست اخیر شورای حکام گفت: «عملیاتی شدن بانک اورانیوم با غنای پایین آژانس باید بهطور کامل با حق لایتجزای تمام کشورهای عضو طبق معاهده ان.پی.تی مبنی بر گسترش تحقیق، تولید و استفاده از انرژی هستهای برای اهداف صلحآمیز سازگاری داشته و همچنین با اساسنامه آژانس مطابق داشته باشد.» وی تاکید کرد که در این شرایط نباید حقوق کشورهای عضو شامل پایهریزی یا توسعه ظرفیت تولیدشان در چرخه سوخت هستهای به دلیل تاسیس بانک اورانیوم با غنای پایین آژانس تضعیف شود. نجفی گفت: «قابلیت استفاده از بانک اورانیوم با غنای پایین آژانس نباید بهعنوان ابزاری برای دلسرد کردن کشورهای عضو از توسعه و گسترش ظرفیتهایشان در زمینه چرخه سوخت هستهای استفاده شود و مانعی برای تحقیق و توسعه و همکاریهای بینالمللی در زمینه فعالیتهای هستهای صلحآمیز باشد.» وی خاطرنشان کرد: «انتظار میرود این بانک بهگونهای شفاف و بدون هرگونه تبعیض، اورانیوم با غنای پایین را به کشورها عرضه کند و با تصمیمات باانگیزههای سیاسی برای محروم کردن یکی از کشورهای عضو از دریافت اورانیوم با غنای پایین از طریق توافقهای جامع پادمانی مخالفت کند، چون در غیر این صورت اعتماد به اعتبار آژانس و دیگر ابتکار عملهای اینچنینی از بین خواهد رفت.» نماینده ایران در آژانس گفت: «کشورهای عضو که بهطور داوطلبانه به بانک اورانیوم با غنای پایین آژانس، کمک مالی میکنند نباید هیچ قدرتی برای نفوذ بر روند اتخاذ تصمیمات مرتبط با بانک داشته باشند و تصمیمی که ناشی از این بخششها صورت گرفته نباید اجرا شود. اضافه بر این کمکهای مالی از سوی منابع غیردولتی باید با مشورت تمام کشورهای عضو انجام گیرد. در صورت موافقت نیز این امر نباید شرایطی را برای نفوذ خارجی بر عملکرد آژانس ایجاد کند چون استقلال، اعتبار و درستی آژانس را به خطر میاندازد.»
ایران اکنون در ردیف کشورهای در حالی توسعهای قرار دارد که فنآوری و تکنولوژی تولید سوخت هستهای صنعتی را در اختیار دارد و چنانچه توافق جامع هستهای میان ایران و 1+5 محقق شود مازاد سوخت تولیدی خود را میتواند در بازارهای بینالمللی به فروش برساند. احداث بانک اورانیوم با غنای پایین هرچند در ظاهر برای کمک به کشورهای عضو برای دستیابی به اورانیوم غنیسازی شده است اما در اصل طرحی از سوی دارندگان توان هستهای (کشورهای دارای سلاح هستهای) است تا از دستیابی سایر کشورها به دانش غنیسازی جلوگیری شود. نگرانی که طی چندین دهه گذشته همواره مانع شکلگیری بانک سوخت هستهای بوده است. این طرح در کنار درآمد زیادی که برای کشورهای غربی تولیدکننده سوخت در بردارد، ابزار فشاری بر کشورهای نیازمند سوخت هستهای است. کشورهای هستهای بهویژه آمریکا و اروپاییها سالهاست که با تفسیر موسع از ماده 4 ان.پی.تی سعی دارند به دنیا و کشورهای عضو آژانس بقبولانند که غنیسازی از حقوق مصرح در این معاهده نیست، اما ایران نمونه و الگویی است برای کشورهای در حال توسعه که توانسته از حقوق کامل خود طبق ان. پی.تی برای کسب دانش، استفاده و بهکارگیری تکنولوژی غنیسازی برخلاف میل قدرتهای هستهای بهره ببرد. حدود یک دهه است که ایران در چارچوب ان. پی.تی به جرگه دارندگان چرخه سوخت هستهای پیوسته و بر اساس برنامه اقدام مشترک (توافق ژنو) نیز شش قدرت بزرگ دنیا برنامه غنیسازی ایران مهر تاییدی بر پذیرش فعالیتهای غنیسازی ایران زدند.
مقاومت ایران در برابر خواست کشورهای هستهای برای دست کشیدن از حقوق هستهایاش در چارچوب ان. پی.تی بهویژه تلاش برای دستیابی و حفظ دانش و تکنولوژی غنیسازی باعث شده است تا حقوق دیگر کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به غنیسازی و سوخت هستهای نیز در این چارچوب تثبیت شود و ایران به لحاظ فنی، حقوقی، سیاسی و بینالمللی امروز الگوی بسیاری از کشورهای در حال توسعه است.
ایسنا