چکاوک ابراهیمی
کمتر کسی این روزها با مفهوم عبارت آلودگی هوا ناآشنا است. چراکه در یک دهه گذشته، بر اساس آمارهای سازمان محیط زیست، کیفیت هوا به دغدغه نخست بیش از ۳۵ میلیون ایرانی ساکن در کلان شهرهای ایران بدل شده است. از اواخر دهه هفتاد و ابتدای دهه هشتاد تاکنون، از یک سو آغاز هزاره صنعتی شدن در شهرها و از سویی دیگر کوچ بالاجبار روستانشینان به کلانشهرها، آنهم تنها به دلیل برآورد نیازهای اقتصادی، سبب شد قریب به اتفاق کلانشهرهای کشور گرفتار انواع آلودگیهای زیست محیطی شوند. به ویژه در بعد کیفیت هوا. تا جائیکه دیدن آسمان آبی و پاک در بسیاری از شهرها به ویژه در پایتخت به آرزویی برای شهروندان بدل شده و مجموع روزهای پاک این کلانشهر در طول یک سال به تعداد انگشتان یک دست نیز نمیرسد. همین معضل نیز سبب شد با روی کار آمدن دولت یازدهم، یکی از شعارهای مهم دولت تدبیر و امید شکل و شمایل محیط زیستی به خود بگیرد، تا جائیکه رئیس جمهوری در تازهترین مصاحبه تلویزیونی خود با مردم یک بار دیگر اعلام کرد که دولتاش محیط زیستی است و همچنان پای شعارهای دوستدار طبیعتاش ایستاده است. ماحصل این ایستادگی نیز تشکیل دوباره کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا است که در دولت نهم و دهم، بر سر در آن تابلوی «تعطیل است» نصب شده بود، اما با روی کار آمدن دولت یازدهم تا به امروز، به کار خود ادامه داده است. با یک دستور جلسه جدید، گرد و غبار. مهمانهای ناخواندهای که دارند به ساکنان همیشگی و عضو جدید محیط زیست کشور بدل میشوند.
گرد و غبارها، مهمانهای جدید
روز گذشته، معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست کشور نسبت به تغییر مدل آلودگی هوای کلانشهرهای کشور به ویژه شهرهای جنوبی و مرکزی کشور هشدار داد و اعلام کرد که مسئولان باید نسخه جدیدی برای آلودگی هوای شهرها بپیچند. نسخهای که در سالهای گذشته بوی بنزین و سوخت میداد و امروز بوی گرد و غبار. چراکه اقلیم ایران در حال تغییر است و ماحصل این اتفاق نیز چیزی نخواهد بود، جز اینکه مدیریت آلودگی و پاکی هوای شهرها به دست باد بیفتد نه مدیران شهری. این گفتهها در حالی عنوان میشود که به گفته وی در دو سال ابتدای به روی کار آمدن دولت یازدهم، سازمان محیط زیست تلاش کرد با حذف بنزین یورو ۲ از جایگاههای توزیع سوخت و جایگزینی آن با بنزین یورو۴، بخش قابل توجهی از آلودگی هوای شهرها را برطرف کند. به ویژه پنج کلانشهر تهران، مشهد، تبریز، اصفهان و شیراز و استان خوزستان با تمام شهرهای آلودهاش. تا جائیکه امروز در هیچ یک از جایگاههای سوخت این شهرها شاهد توزیع بنزین یورو ۲ و در نتیجه آلودگی هوا با منشا شیمیایی و سوختهای فسیلی نیستیم. اما در تمامی این شهرها، غول جدیدی از جنس آلودگی هوا سر برآورده. گرد و غبار. منبع غنی از آلودگیهایی که بر خلاف آلودگیهای گذشته، با وزش کوچکترین بادی به جای آنکه بهبود یابند، حال و روزشان رو به وخامت میگذارد.
مالچپاشی در عراق تعطیل شد
«یکی از مشکلات کنونی شهرهایی همچون تهران، وجود ذرات گرد و غبار ۵/۲ میکرونی در هواست. ذراتی که منشا اصلیشان در گذشته بادهایی بوده است که از سوی عراق به سمت کشورمان میوزیده است. در واقع با توجه به اینکه عراق دارای خاک سست است و در یک اکوسیستم بیابانی واقع شده، با هر وزش بادی ذرات خاک این کشور به کشورهای همسایه منتقل میشود.» این بخشی از گفتههای هادی حیدرزاده، مدیرکل محیط زیست استان تهران درباره منشا نوع جدید آلودگیهای ایران است که در گفتوگو با سپید مطرح میکند و میگوید: «به جد باید بگویم که وضعیت کنونی رو به وخامت است. به همین علت کشورهای منطقه صندوق مشترکی راهاندازی کردند تا با کمک آن هزینه مالچ پاشی بر بیابانهای عراق تامین شود، اما این اقدام با مشکلات کنونی که در عراق رخ داده، متوقف شده است.» وی با تاکید بر اینکه تنها راه رهایی از مشکلات کنونی که شهرهای کشور در آن گرفتار هستند، مالچی بیابانهای کشورهای همسایه است، متذکر میشود که اگر بر این منشاهای گرد و غبار، مالچ پاشیده نشود، در سال آینده وضعیت کیفیت هوای بسیاری از شهرهای کشور رو به وخامت میگذارند.
غبار هورالعظیم در گلوی ایران
«یکی از کانونهای گرد و غبار در کشور عراق، وجود تالاب هورالعظیم است. در مقطعی از زمان به علت وجود جمعیت در حاشیه این تالاب و تاثیر وجودی این تالاب در پیشبرد جنگ با ایران، به دستور صدام حسین ورود آب به تالاب متوقف و قسمتهایی از هورالعظیم خشک و به اکوسیستمی بیابانی تبدیل شد. اقدامی که امروز منجر به شکلگیری منبعی غنی از گرد و غبار در این منطقه شده است که با وزش کوچکترین بادی این ذرات را به هوا منتقل و به شهرهای ایران میآورد.» سعید متصدی، معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست در گفتوگو با سپید این مطلب را در حالی عنوان میکند که معتقد است: «البته در کنار تالاب هورالعظیم، عامل مهم دیگری نیز در آلودگی هوای کشور نقش داشت و آن هم تولید بنزین پتروشیمی در سال۹۰ و استفاده از این بنزین سرطانزا بود. با این حال وجود ذرات معلق ۵/۲ میکرونی با منشا محلی، اکنون مشکل اصلی بسیاری از شهرها به ویژه پایتختنشینان است.» به گفته این کارشناس حوزه محیطزیست، تنها راهکار برون از این معضل، برگزاری یک نشست بینالمللی به منظور اجرای روشهایی کارآمد است، در غیر اینصورت روز به روز اوضاع هوای کشور بدتر میشود، حتی اگر سیاستهای سازمان محیط زیست و سایر دستگاهها، شکل و شمایل کاهنده داشته باشند.
بیابانی شدن بلای جان شهرها
«ممکن است باورش کمی سخت باشد، اما بسیاری از کلانشهرها به ویژه تهران دچار فرونشست خاک هستند. فرونشست خاک یعنی بیابانی شدن شهرها به طوری که وزش کوچکترین بادی حجم قابل توجهی گرد و غبار را به هوا منتقل میکند و این یعنی نوع جدیدی از آلودگیها.» این تذکر را حیدرزاده مطرح میکند و معتقد است، تا زمانیکه برداشتهای بیرویه از منابع آبهای زیرزمینی ادامه دارد و تا زمانیکه حجم قابل توجهی از معادن شن و ماسه در اطراف شهرها در حال فعالیت هستند، شاهد بروز عارضه جدیدی در سلامت هوای شهرها خواهیم بود. مسئله مهمی که تنها با مشارکت بینبخشی و برخوردهای صحیح دو وزارتخانه صنعت و معدن و کشاورزی قابل رفع است. وی میگوید: «ما به شدت با مجوزهای غیرمنطقی دائمی که وزارت صنایع و معادن کشور برای فعالیت معادن شن و ماسه اطراف تهران و سایر کلانشهرها صادر کرده است، مخالفیم. در حال حاضر در کل استان تهران و شهرستانهای قدس، شهریار و پاکدشت این فعالیتها شدت گرفته و متاسفانه به سمت دماوند در حال پیشروی است. این وضع در سایر کلانشهرها نیز به همین صورت است.»
مدیرکل محیط زیست استان تهران معتقد است، تا زمانیکه شهرها گرفتار این مشکلات هستند و فرونشست خاک به جان شهرها افتاده است، مشکلات جدیای متوجه پایتختنشینان و سایر کلانشهرها است. ازهمینرو لازم است امروز که کارگروه ملی مبارزه با آلودگی هوا شکل گرفته و قرار است در آینده نزدیک نیز مشکلات توزیع سوخت استاندارد برای همیشه در کشور برطرف شود، زمان آن رسیده که بار دیگر اعضای این کارگروه آستینها را بالا بزنند. چراکه هشدارهای رئیس سازمان محیط زیست خبر از راه رسیدن آلودگیهای جدیدی میدهد. آلودگیهایی که منشاء محیط زیستی دارند و از جنس گرد و غبارند.