پایگاه خبری سلامت
مریم‌سادات کاظمی
«نوشابه» یکی از نوشیدنی‌های پرمصرف و پرطرفدار در دنیاست. سرانه مصرف نوشابه در کشور ما حدود 42 لیتر است که تقریبا سه برابر استانداردهای جهانی است. این مصرف بالا، یکی از چالش‌های جدی در حوزه سلامت محسوب می‌شود چراکه زمینه‌ساز بروز بیماری‌های مختلف به‌خصوص دیابت نوع 2 و پوکی استخوان خواهد بود. اما مشکل زمانی جدی‌تر می‌شود که براساس آمار، متاسفانه مصرف شیر و لبنیات در ایران پایین‌تر از حد استاندارد است و این مساله نیز پیامدهایی نظیر کوتاهی قد کودکان و نوجوان را در پی دارد. یکی از برنامه‌های موثر برای افزایش سرانه شیر، طرح «شیر مدرسه» است. این طرح طی سال‌های گذشته به اجرا درآمد اما به‌دلیل کمبود بودجه دولتی با وقفه مواجه شد. مقایسه مصرف این دو نوشیدنی در جامعه و پیامدهای مثبت و منفی آن بر سلامت به‌خصوص نسل آینده توجه جدی را از طرف متولیان امر می‌طلبد تا با نگرش دقیق‌تر و نگاه جامع‌تر، برنامه‌های افزایش سرانه شیر را دنبال کنند. با یک حساب سرانگشتی می‌توان محاسبه کرد که مالیات نوشابه می‌تواند بهطور کامل اعتبار لازم برای طرح شیر مدرسه را تامین کند چراکه نوشابه جزء کالاهای آسیب‌رسان است و براساس قانون باید مشمول مالیات بالایی قرار می‌گیرد اما اینکه چرا تا بحال این مساله مسکوت مانده جای تعجب دارد و نیازمند پیگیری‌های جدی از طرف همه نهادهای متولی است.
با مالیات کالاهای آسیب‌رسان می‌توان از تغذیه سلامت‌محور حمایت کرد
دکتر احمد اسماعیل‌زاده
متخصص تغذیه، مدیرکل دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت
طرح «شیر مدرسه» یکی از برنامه‌هایی است که سال‌ها قبل در کشور برای کودکان سنین مدرسه پایه‌ریزی و اجرا شد و دولت، متولی تامین اعتبار این طرح بود. اما پس از مدتی، به‌دلیل کمبود اعتبارات با وقفه مواجه شد تا اینکه در سال پایانی دولت سیزدهم، مبلغی با دستور ریاست‌جمهور وقت به این طرح تخصیص یافت. از آنجا که این اعتبار در بودجه کشور پیش‌بینی نشده بود، به اندازه‌ای نبود که همه مدارس را پوشش دهد. از همین‌رو، با دستور رئیس‌جمهور، این برنامه طی سال تحصیلی گذشته، برای کودکان ابتدایی مدارس دولتی سراسر کشور اجرا شد.
کاهش یک درصدی کوتاهی قد طی دوره توزیع «شیر مدرسه» در سال گذشته
این برنامه در دفتر بهبود تغذیه برای کل کشور ارزیابی و اطلاعات مربوط به مصرف شیر و شاخص‌های قد و وزن بیش از 60 هزار کودک با توجه به داده‌‌های شبکه‌های بهداشتی کشور جمع‌اوری شد. یافته‌‌ها حاکی از آن بود که این برنامه در دوره کوتاه توانسته بود فرهنگ‌سازی خوبی بین بچه‌ها در مورد مصرف شیر شکل دهد و از طرفی تا حدی در کاهش کوتاهی قد کودکان نیز موثر بود به‌طوری که آمار کوتاهی قد در این مدت اندک حدود یک درصد کاهش یافته بود. همچنین، 90 درصد کودکان دبستانی از زمان توزیع و کیفیت شیر رضایت بالایی داشتند.
نتیجه این ارزشیابی به وزارت آموزش و پرورش و دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی ارسال شد تا مسئولان امر بتوانند برای سال جاری نیز مطالبه‌گری داشته باشند و اعتبارات لازم برای طرح شیر مدرسه تامین شود. با وجود تمام تلاش‌هایی که از طرف دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت، دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی و وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت، متاسفانه این اعتبار امسال آنچنان که باید و شاید تخصیص پیدا نکرد و این برنامه تا الان که بیش از چهار ماه از سال تحصیلی سپری شده، متوقف شده و اجرا نمی‌شود. گرچه براساس دستور رئیس‌جمهور به مکاتبات وزیر بهداشت تاکید شده که از طرف برنامه‌سازان سازمان برنامه و بودجه کشور از اجرای طرح «شیر مدرسه» در سال جاری مساعدت لازم به عمل آید اما به‌دلیل محدودیت بودجه، هنوز سازمان برنامه و بودجه اعتبارات لازم را برای این برنامه تخصیص نداده است.
اجرای کامل برنامه «شیر مدرسه» با تخصیص 9 همت اعتبار
اگر دولت و سازمان برنامه و بودجه حدود 9 همت برای این برنامه تخصیص دهد، اجرای برنامه «شیر مدرسه» را بهطور کامل در مدارس قابل‌اجرا است اما متاسفانه این امر تاکنون محقق نشده و این مساله همچنان از طرف وزارت آموزش و پرورش و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی پیگیری می‌شود. البته پیام‌های نسبتا مثبتی از طرف سازمان برنامه و بودجه دریافت شده که امید است این اعتبار طی ماه‌های آتی تخصیص یابد و حداقل در مدت باقیمانده سال تحصیلی بتوان این طرح را آغاز کرد و ادامه داد.
دکتر پزشکیان طی دوران حضور در مجلس نقش فعالی در تصویب برنامه هفتم توسعه داشت و با همت ایشان، برنامه شیر مدارس جزء این برنامه قرار گرفت. بنابراین، انتظار می‌رود با توجه به تاکید دولت و مجلس بر اجرای برنامه هفتم توسعه، حتی اگر امسال این اعتبار تخصیص نیابد، از ابتدای سال تحصیلی آینده در اختیار آموزش و پرورش قرار گیرد تا به‌نحواحسن در کشور اجرا شود و منابع پایدار آن تامین گردد تا بتوان هر سال طرح «شیر مدرسه» را برای کودکان اجرا کرد.
با توجه به اینکه طرح «شیر مدرسه» پیش‌تر جزء برنامه هفتم توسعه نبود و اقدامات فعلی مجلس در اجرای این طرح را می‌توان امیدوارکننده دانست اما هنوز بهعنوان تکلیف الزامی مطرح نیست زیرا در برنامه هفتم توسعه آمده که «دولت مجاز است برنامه شیر مدارس را پیاده کند». زمانی که از عبارت «مجاز» استفاده می‌شود، طبیعتا اگر دولت اعتبارات لازم را داشته باشد، می‌تواند طرح را اجرا و در غیر این‌صورت می‌تواند آن را کنار بگذارد. با توجه به محدودیت اعتبار در تمام دولت‌ها اصولا این طرح جزء اولویت‌های چندم در تخصیص اعتبار قرار می‌گیرد. البته با توجه به تاکید بر سلامت در دوره دکتر پزشکیان، امید بسیار است که این برنامه حتی با عبارت «مجاز» نیز به نحواحسن پیاده شود. البته انتظار می‌رود عبارت «مجاز» به «مکلف» تغییر یابد تا دولت ملزم به اجرای همیشگی این طرح در کشور باشد.
بازدارندگی در خرید کالاهای آسیب‌رسان با اخذ مالیات بالغ بر 20 درصد
طبق قانون مجلس شورای اسلامی برای کالاهای آسیب‌رسان به سلامت، از جمله نوشابه و غذاهای ناسالم، مالیات وضع شده و در حال حاضر وجود دارد اما اجرا قانون بهطور دقیق انجام نمی شود. بهعنوان مثال، در مورد نوشابه‌ها و مالیات کالاهای آسیب‌رسان شایان ذکر است که در حال‌حاضر از نوشابه‌های داخلی حدود 16 درصد مالیات اخذ می‌شود اما از این مقدار، 10 درصد مالیات بر ارزش افزوده است و تنها 6 درصد مالیات اضافی را باید در نظر گرفت و از همین‌رو، نوشابه عرضه شده در بازار، از دوغ ارزان‌تر است. هدف از وضع قانون مالیات برای کالاهای آسیب‌رسان توسط مجلس شورای اسلامی به این منظور است که کالاهای آسیب‌رسان برای سلامت به‌حدی گران شوند که مردم به سراغ خرید آنها نروند؛ اما در حال‌حاضر این قانون به‌درستی اجرا نمی‌شود و چنین تاثیری ندارد. از طرفی، 16 درصد مصوب که در عمل فقط 6 درصد است نیز پیاده نمی‌شود.
نکته بعدی اینکه براساس توصیه سازمان جهانی بهداشت، اگر قرار است مالیات بر کالاهای آسیب‌رسان واقعا بر مصرف مردم اثر بگذارد، باید بالغ بر 20 درصد باشد و با مقدار فعلی که به‌درستی نیز اجرا نمی‌شود، نمی‌توان مصرف مردم را چندان تغییر داد. بنابراین، درخواست از مجلس شورای اسلامی این است که مالیات از کالاهای آسیب‌رسان باید با نظارت دقیق انجام شود و همچنین در سال‌های آتی بهعنوان یکی از سیاست‌های موثر منطبق بر دستورالعمل سازمان جهانی بهداشت، مقدار مالیات افزایش یابد تا مصرف بتواند به سمت کالاهای سلامت‌محور سوق یابد. مساله حائزاهمیت دیگر اینکه مبلغ اخذ شده از کالاهای آسیب‌رسان تحت‌عنوان مالیات باید بهعنوان یارانه به غذاهای سلامت‌محور مانند لبنیات، سبزی‌ها ومیوه‌ها اختصاص یابد و دولت از این منابع غذایی حمایت کند تا مردم توان خرید راحت‌تری داشته باشند. این مطالبه از چندین سال پیش بهطور مرتب مورد پیگیری است تا دولت مالیات کالاهای آسیب‌رسان یا حتی بخشی از مالیات کارخانه‌های موادغذایی را در اختیار سازمان‌ها و دستگاه‌های متولی بگذارد تا بتوانند از مصرف لبنیات، میوه‌ها، سبزی‌ها و حبوبات حمایت کنند و با تخصیص یارانه از افزایش قیمت این محصولات جلوگیری کرد. متاسفانه، به‌رغم مطالبه‌گری مکرر، هنوز این امر محقق نشده و اگر قرار است تغذیه مردم به سمت تغذیه سالم و سلامت‌محور بهعنوان یکی از سیاست‌های کلان کشور پیش برود باید از مواد غذایی سالم حمایت و از مواد غذایی ناسالم مالیات اخذ شود و مالیات کالاهای آسیب‌رسان بهعنوان یارانه به مواد غذایی سالم تخصیص یابد. تحقق این مساله به مطالبه‌گری وزارت بهداشت محدود نمی‌شود و همه دستگاه‌هایی که در بخش سلامت و تغذیه نقش دارند و در راس همه، مجلس شورای اسلامی باید مطالبه و حمایت داشته باشد و از دولت بخواهد بهعنوان یک قانون در کشور اجرا شود.
قیمت بالای شیر و آبمیوه‌ها ارتباط مستقیم با تمایل به مصرف نوشابه دارد
دکترمحمدحسین عزیزی
متخصص صنایع غذایی
استاد دانشگاه تربیت مدرس
«نوشابه» از سال‌های گذشته به‌تدریج جای خود را در جوامع مختلف پیدا کرد. طی دهه‌های اخیر انواع مختلفی از نوشیدنی‌های گازدار، ماءالشعیر و نوشابه‌های انرژی‌زا نیز روانه بازار شد که تمایل بالای مصرف به‌خصوص بین نوجوانان و جوانان را در پی داشته است.
این نوشیدنیها در کنار طعم خوشایندی که دارند، زمینه‌ساز مشکلات متعددی برای سلامت خواهند بود چراکه حاوی مقدار زیادی قند و کافئین است و با افزایش دریافت کالری، موجب اضافه‌وزن، چاقی و پیامدهای آن از جمله کبد چرب می‌شود. نکته حائزاهمیت اینکه در تهیه نوشابه از اسیدفسفریک استفاده می‌شود که به‌شدت بر سلامت استخوان‌ها و دندان‌ها تاثیر دارد و مصرف مداوم آن عامل جدی پوکی استخوان‌ها و پوسیدگی دندان‌ها خواهد بود.
چرایی سرانه بالای مصرف نوشابه در ایران
در حال‌حاضر تقریبا همه افراد کم‌وبیش از مضرات نوشابه اطلاع دارند؛ اما همچنان مصرف این نوشیدنی در دنیا و کشور ما بالاست. براساس آمار، سرانه مصرف نوشابه هر ایرانی حدود 42 لیتر در سال است که سه برابر مقدار میانگین جهانی است. این در حالی است که سرانه مصرف شیر و لبنیات در ایران یک سوم میانگین جهانی است که در کنار مصرف بالای نوشابه، پیامدهای جدی‌تری از نظر سلامت برای جامعه دارد.
در چرایی گرایش بالا این مساله باید به علل متعددی توجه داشت. نوشابه‌های گازدار طعم شیرین دلچسبی دارند و طبیعی است که نوشیدنیها و خوراکی‌های شیرین به‌دلیل احساس لذت و پاداش در مغز، تمایل به مصرف را افزایش می‌‌دهند. ضمن اینکه کافئین موجود در نوشابه نیز ماده‌ای است که احساس وابستگی ایجاد می‌کند.
مصرف نوشابه در فرهنگ غذایی ما نیز جای گرفته است. متاسفانه، طی سال‌های گذشته، شرکت‌های تولیدکننده نوشابه تبلیغات گسترده‌ای در این زمینه داشتند و حتی القای باورهایی مانند کمک به هضم غذا و کاهش ابتلا به ریفلاکس معده نیز بر این مساله دامن زده است. در حالی‌که بهعنوان مثال در این مورد باید اظهار داشت که مصرف مداوم نوشابه یکی از مهم‌ترین علل اختلال در ترشح اسید معده و ضعف گوارش خواهد بود. مسلما زمانی که مصرف هر نوع خوراکی در خانواده بهعنوان عادت باشد، ذائقه کودکان نیز همین‌گونه خواهد بود که تغییر آن بسیار دشوار است.
کاهش مصرف نوشابه نیازمند اجرای قوانین جدی تر
اما آنچه در کنار ذائقه افراد به مصرف نوشابه در گسترش این نوشیدنی تاثیرگذار است، سهولت در دسترسی و هزینه پایین‌تر نسبت به میوه‌ها، سبزیجات و لبنیات است. متاسفانه، سود حاصل از فروش نوشابه‌ها قدرت بالایی برای تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان دارد که مقابله با آن را مشکل می‌کند.
البته لیست کالاهای آسیب‌رسان همه‌ساله از طرف وزارت بهداشت تهیه و دولت برای آنها عوارضی را در جهت کاهش مصرف آنها اِعمال می‌کند و هرچند این مالیات تاحدودی در کاهش مصرف موثر است؛ اما از آنجا که نوشابه‌های گازدار به‌رغم تورم بالای خوراکی‌های مختلف، قیمت کمتری در مقایسه با قیمت شیر و سایر نوشیدنی‌های سالم دارد و همچنان جایگزین نوشیدنی‌های سالم در سفره مردم است.
کاهش مصرف نوشابه در کشور صرفا با شعار و تشویق مردم به جایگزینی با خوراکی‌های سالم محقق نمی‌شود؛ تا زمانی که هزینه تامین خوراکی‌های سالم برای مردم بالا باشد، گرایش به مواد غذایی ارزان به‌رغم آگاهی از آسیب‌های احتمالی، همچنان زیاد خواهد بود.